1 grudnia 2009 roku wszedł w życie Traktat Lizboński, który Europejską Politykę Bezpieczeństwa i Obrony zastąpił Wspólną Polityką Bezpieczeństwa i Obrony. Ale czy jest to tylko zabieg kosmetyczny czy też rzeczywiście będzie miał wpływ na poprawę bezpieczeństwa UE i jakość reagowania kryzysowego realizowanego przez struktury cywilne jak i wojskowe Unii pokarzą przyszłe lata oraz przeprowadzone operacje.
Wszystko zaczyna się od podpisanego 7 lutego 1992 roku Traktatu z Maastricht, Unia Europejska staje się coraz bardziej aktywna na arenie stosunków międzynarodowych jak i istotnym ogniwem globalnej gospodarki. Taki stan wymaga od niej coraz większego zaangażowania w światową politykę. Istotnym narzędziem do osiągnięcia jak najlepszej pozycji międzynarodowej jest prowadzenie misji cywilnych i wojskowych w różnych regionach świata. Oczywiście największym zainteresowaniem UE cieszą się kraje Europy, basenu Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Duże znaczenie dla przetestowania sprawności działania UE w zakresie misji na innych kontynentach odgrywa Afryka, zwłaszcza jej środkowa, najbardziej zapalna część.
Swoistym kamieniem węgielnym na drodze do przeprowadzania przez UE misji zagranicznych jest tzw. Deklaracja Petersberska. Została ona podpisana 19 czerwca 1992 roku w Bonn. Jej sygnatariuszami były państwa członkowskie Unii Zachodnioeuropejskie. Stała się ona pierwszym etapem w przekształcaniu Unii Zachodnioeuropejskiej w zbrojne ramię obronne UE. Oprócz pełnienia funkcji obronnych, deklaracja stwarzała jednostkom wojskowym państw członkowskich UZE możliwość: – udziału w misjach humanitarnych, opartych na zasadach utrzymywania pokoju, – przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym, – uczestnictwa (jako siłom bojowym) w procesach przywracania pokoju w rejonach konfliktowych.
Deklaracja Petersberska była rezultatem integracji politycznej w ramach UZE, której celem było rozszerzanie stabilizacji i bezpieczeństwa w różnych regionach świata. Deklaracja Petersberska wyznaczała Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa następujące cele: – akcje humanitarne, – utrzymywanie pokoju, – zarządzanie kryzysami.
Zgodnie z artykułem 17 ustęp 2 Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat Nicejski), podpisanego 26 lutego 2001 roku Unia Europejska może przeprowadzać misje humanitarne i ratunkowe, misje utrzymania pokoju oraz misje zbrojne zarządzania kryzysowego, w tym przywracania pokoju (misje petersberskie). Do rozpoczęcia misji zagranicznej UE w ramach EPBiO nie jest wymagany mandat ONZ, wyjątkiem jest tu sytuacja zamiaru użycia siły zbrojnej, dla której konieczna jest aprobata Rady Bezpieczeństwa ONZ. Przyjęto zasadę, że misje UE podejmowane są za zgodą zainteresowanych państw, wyjątkiem może być sytuacja, gdy państwo pogrążone jest w chaosie i nie dysponuje sprawną władzą wykonawczą. Misje zagraniczne UE w ramach WPBiO są prowadzone także przy udziale państw nie należących do UE. Warunkiem uczestnictwa jest wniesienie własnego wkładu militarnego jak i finansowego.
W czerwcu 2004 r. przyjęto Cel Operacyjny UE 2010, który wyznacza kierunki rozwoju wojskowych zdolności reagowania kryzysowego UE. Dokument ten zawiera koncepcję stworzenia sił szybkiego reagowania UE zwanych jako Grupy Bojowe. Ponadto, postanawia m.in. o powołaniu do życia Europejskiej Agencji Obrony (EDA), której za podstawowe cele wyznaczono: – poprawy zdolności obronnych UE, w szczególności w obszarze zarządzania kryzysowego; – promowanie europejskiej współpracy w dziedzinie uzbrojenia; – wzmocnienie europejskiego przemysłu obronnego i bazy technologicznej oraz stworzenie konkurencyjnego europejskiego rynku uzbrojenia; – wspieranie badań w celu wzmocnienia przemysłowego i technologicznego potencjału w zakresie zdolności obronnych.
Obecnie do zadań agencji należy: – wypracowanie spójnego i systematycznego podejścia przy definiowaniu i realizacji Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony; – wspieranie współpracy między Państwami Członkowskimi w dziedzinie uzbrojenia; – wspieranie rozwoju i ogólna restrukturyzacja europejskiego przemysłu obronnego; – promowanie badań i technologii w dziedzinie obrony w UE z uwzględnieniem priorytetów politycznych UE; – działanie na rzecz rozwoju konkurencyjnego w skali światowej europejskiego rynku uzbrojenia.
W 2008 r. zainicjowano w ramach Europejskiej Agencji Obrony dwa duże programy technologiczno-obronne. Projekt Europejskiej Floty Transportu Powietrznego (European Air Transport Fleet ? EATF) ma wyjść naprzeciw potrzebom państw europejskich w zakresie strategicznego transportu powietrznego. Zakłada wspólny zakup i eksploatację samolotów transportowych A-400M. Samoloty wchodzące w skład floty przeznaczone byłyby do zabezpieczenia potrzeb krajowych, jak również wynikających z udziału w operacjach NATO, UE i ONZ. W ramach Inicjatywy Śmigłowcowej wyodrębniono trzy kierunki działania: szkolenie załóg śmigłowców, programy modernizacyjne oraz współpracę w zakresie zabezpieczenia logistycznego śmigłowców podczas operacji.
Hiszpańscy żołnierze podczas operacji EUFOR CONGO
Współpraca Polski z Europejską Agencją Obrony jest dla nas dużą szansą jako źródło pozyskania technologii, wejścia do współpracy z europejskimi partnerami oraz ograniczenia kosztów pozyskania poszczególnych zdolności. Jesteśmy szczególnie zaangażowani w Program Badawczy w obszarze Ochrony Wojsk. Polska podobnie jak Niemcy, zgłosiła swój udział z kwotą 10 mln euro i stanowi wraz z Francją (12 mln euro) grupę największych udziałowców tego Programu. Ideą stworzenia Programu jest skupienie wysiłków europejskich naukowców w celu opracowania nowych technologii obronnych dla ochrony żołnierzy. Interesujące mogą być dla nas inicjatywy, jak np. program rozwoju Europejskiej Floty Transportu Strategicznego (EATF), czy programy dotyczące modernizacji floty śmigłowców państw europejskich i rozwijania współpracy w zakresie szkolenia pilotów. Polska będzie angażować się w poszczególne projekty dokonując każdorazowo kalkulacji kosztów i profitów.
Grupy Bojowe UE to jednostki szybkiego reagowania w sile 1500 żołnierzy każda, zdolne do samodzielnego utrzymania się w obszarze działań, wyposażone we własne środki transportu strategicznego, wystawiane przez państwa członkowskie. Koncepcja GB, rozwijana od 2004 r., zakłada możliwość rozmieszczenia sił w rejonie operacji w ciągu 10 dni od podjęcia decyzji przez UE, na okres 4 miesięcy. Od stycznia 2007 r. UE dysponuje w każdym półroczu dwiema GB. Oznacza to, że UE jest w stanie prowadzić dwie operacje z wykorzystaniem GB jednocześnie. Sześciomiesięczny dyżur oznacza pozostawianie w gotowości bojowej oddziałów narodowych tworzących GB, bez konieczności ich koncentracji, ani zmiany miejsca stacjonowania. Będzie to mieć miejsce dopiero w przypadku podjęcia decyzji o przeprowadzeniu operacji z użyciem danej GB.
Do tej pory Polska bardzo aktywnie uczestniczy w procesach tworzenia Grup Bojowych. Wraz z Niemcami, Litwą, Słowacją i Łotwą zadeklarowała utworzenie wspólnej GB pod rotacyjnym polsko-niemieckim dowództwem. Polska jako pierwsza wzięła na siebie rolę państwa ramowego. Dyżur bojowy tej Grupy miał miejsce w okresie pierwszej połowy 2010 r. Polska odpowiadała za organizację dowództwa sił i elementu bojowego grupy. Podczas spotkania Ministrów Obrony Polski, Francji i Niemiec w Wieliczce w lipcu 2006 r. zadeklarowano gotowość utworzenia do 2013 r. Weimarskiej GB. Jako państwo ramowe Polska zobowiązała się do wystawienia dowództwa grupy, batalionu zmechanizowanego wyposażonego w transportery opancerzone oraz pododdziałów wsparcia ? razem ponad 50 proc. stanu osobowego całości sił. W 2007 r. ministrowie obrony narodowej Grupy Wyszehradzkiej zadeklarowali wolę utworzenia Wyszehradzkiej Grupy Bojowej (WGB) z udziałem Ukrainy. Decyzję tę zaakceptowali również Szefowie Sztabów. Nie ustalono konkretnej daty utworzenia WGB, choć mówi się o roku 2015. Nie ustalono także, które z państw mogłoby objąć funkcję państwa ramowego.
Ministrowie obrony państw Grupy Wyszehradzkiej (od lewej: Vlastimil Picek, Csaba Hende, Tomasz Siemoniak oraz Martin Glvac) podpisują umowę utworzenia Wyszehradzkiej Grupy Bojowej UE / Źródło: PAP
Jak zawsze w przypadku tak zbiurokratyzowanej instytucji jaką jest niestety również Unia Europejska sformowanie i wysłanie misji w ramach zarządzania kryzysowego wymaga sporo czasu i podjęcia decyzji na różnych szczeblach. Dzieje się tak gdy politycy (cywile) i wojskowi próbują się nawzajem przekonać, że ich misje są ważniejsze i brak jest współpracy przy realizacji cywilnych i wojskowych działań antykryzysowych.
Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (PSC) jest to podstawowe ciało decyzyjne w zakresie bieżących spraw dotyczących polityki bezpieczeństwa. Komitet wypracowuje decyzje Rady UE, będącej najwyższym ciałem decyzyjnym w zakresie WPBiO oraz sprawuje polityczny nadzór nad ich wdrażaniem. W spotkaniach, które odbywają się z reguły dwa razy w tygodniu, uczestniczą przedstawiciele narodowi przy Komitecie w randze ambasadora. Komitet jest odpowiedzialny przed Radą UE. PSC otrzymuje opinie ze strony Komitetu ds. Cywilnych Aspektów Zarządzania Kryzysowego (CIVCOM) w zakresie cywilnego wymiaru zarządzania kryzysowego. Do zadań CIVCOM należy między innymi planowanie i monitorowanie przebiegu misji cywilnych. Grupa Polityczno-Wojskowa (PMG) odpowiada za aspekty polityczno-wojskowe WPBiO i opracowywanie koncepcji i instrumentów dotyczących operacji wojskowych i cywilno-wojskowych Unii. Poszczególne komitety w wykonywaniu ich zadań są wspomagane przez struktury UE, które dawniej podlegały Sekretariatowi Generalnemu Rady, a teraz są częścią Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (CPCC) która jest odpowiedzialna za planowanie operacyjne, jak i prowadzenie misji cywilnych, zapewniając wsparcie misji.
Dyrekcja Planowania Zarządzania Kryzysowego (CMPD) najmłodsza ze stałych struktur WPBiO, powołana w 2009 roku, odpowiada za planowanie operacji cywilnych i wojskowych w wymiarze politycznym.
Jako najwyższe ciało wojskowe w Unii Europejskiej istnieje Komitet Wojskowy UE (EUMC) stanowiące forum konsultacji krajów członkowskich w sprawach wojskowych. Komitet dostarcza rekomendacji wojskowych dla Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa. Prace Komitetu wspiera Grupa Robocza Komitetu Wojskowego (EUMC). W spotkaniach EUMC, które odbywają się raz w tygodniu, uczestniczą wojskowi przedstawiciele państw członkowskich. Sztab Wojskowy UE (EUMS) jest to ciało odpowiedzialne za proces planowania strategicznego na szczeblu politycznym, podległa Komitetowi Wojskowemu UE. W skład Sztabu wchodzi Komórka Cywilno-Wojskowa, której zadaniem jest pomoc w planowaniu i prowadzeniu operacji reagowania kryzysowego UE, zwłaszcza tych wymagających koordynacji zdolności wojskowych i cywilnych. Komórka ma możliwości utworzenia w krótkim czasie Centrum Operacyjnego, zdolnego do samodzielnego dowodzenia wybraną operacją.
Najważniejsze decyzje w ramach WPBiO zapadają na spotkaniach Rady UE w randze Ministrów Spraw Zagranicznych lub Ministrów Obrony. Strategiczne kierunki współpracy w UE w obszarze bezpieczeństwa i obrony określane są jednomyślnie przez państwa członkowskie na spotkaniach Rady Europejskiej. Ciało to spotyka się przynajmniej dwa razy w roku, w formacie szefów państw i rządów.
W ramach WPBiO możemy wyróżnić cztery rodzaje prowadzonych misji: – misje policyjne, – misje doradcze oraz misje cywilno-wojskowego wsparcia, – misje doradcze w sprawach prawnych / misje monitorujące, – misje wojskowe.
Aktualnie Unia Europejska realizuje dwie operacje wojskowe: – EUFOR ALTHEA w Bośni i Hercegowinie – EUNAVFOR w Somalii
Natomiast jako misje już zakończone można wymienić: – CONCORDIA w Macedonii – ARTEMIS w Demokratycznej Republice Konga – EUFOR CONGO ponownie w Demokratycznej Republice Konga – EUFOR Tchad/RCA w Czadzie i Republice Środkowej Afryki
Żołnierz polski podczas misji w Czadzie / Źródło: MON (17 WBZ)
Misja ALTHEA w Bośni i Hercegowinie rozpoczęła się 2 grudnia 2004 roku. Wojska UE zastąpiły działające na tym terenie od 1996 roku wojska NATO rozmieszczone tam w ramach misji SFOR. Głównym zadaniem EUFOR Althea jest zapewnienie bezpieczeństwa ludności przebywającej na terenie Bośni i Hercegowiny. Powyższe siły mają również za zadanie realizować postanowienia Układu z Dayton oraz wspierać Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii poprzez poszukiwanie i przekazywanie zbrodniarzy wojennych. Siły ALTHEI dbają o to, by był to kraj bezpieczny i dobrze funkcjonujący, mogący ubiegać się w przyszłości o członkostwo w Unii Europejskiej. W operacji udział brały wojska z 24 państw UE, oraz Albanii, Argentyny, Kanady, Chile, Maroko, Nowej Zelandii, Norwegii, Szwajcarii i Turcji. Widocznym efektem misji jest odbudowa instytucji państwowych, policji, sądownictwa oraz demokratyzacja organów przedstawicielskich władzy. Do osiągnięć ALTHEI należy także wysoka skuteczność ochrony granic, większe poszanowanie praw człowieka (w szczególności praw kobiet) oraz poprawa stanu gospodarki Bośni i Hercegowiny. Największymi wyzwaniami pozostaje demokratyzacja kraju oraz zwiększenie rozwoju gospodarczego pozwalającego zażegnać problem zadłużenia zagranicznego. ALTHEA jest ponadto bardzo dobrym przykładem partnerstwa NATO i UE w dziedzinie zarządzania sytuacjami kryzysowymi.
Od samego początku Polska uczestniczyła w misji wystawiając w sumie 12 kontyngentów z których ostatni zakończył swoją działalność 30 listopada 2010 roku. 1 grudnia zadania doradczo-szkoleniowe w Bośni i Hercegowinie rozpoczął Polski Kontyngent Wojskowy PKW EUFOR/MTT, w którego skład wchodzą cztery Mobilne Zespoły Szkoleniowe oraz 2 Zespoły Obserwacyjno-Łącznikowe. Ponadto Polacy służą także w kwaterze Sił EUFOR oraz w Europejskim Oddziale Żandarmerii Wojskowej. Obecnie do głównych zadań kontyngentu należy: – szkolenie i budowa zdolności wojskowych Sił Zbrojnych Bośni i Hercegowiny, – monitorowanie sytuacji bezpieczeństwa, – współpraca z przedstawicielami władz samorządowych, instytucji publicznych i organizacji pozarządowych w strefie odpowiedzialności.
Polski Kontyngent Wojskowego EUFOR/MTT w Bośni i Hercegowinie to blisko 50 żołnierzy. Trzon pierwszej zmiany stanowią żołnierze 2 Brygady Zmechanizowanej Legionów ze Złocieńca. Dowódcą PKW jest ppłk Dariusz Pałaczyński.
Kolejną misją wojskową realizowaną w ramach WPBiO jest pierwsza w historii operacja morska realizowana na Oceanie Indyjskim u wybrzeży Somalii EUNAVFOR. W wyniku znacznej eskalacji aktów piractwa Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła rezolucję o obięciu ochroną wojskową szlaków żeglugowych, zadania tego podjęły się siły morskie UE. Dodatkowo swój akces w operacji zadeklarowało NATO oraz między innymi Chiny, Rosja, Japonia, Indie, Norwegia, Chorwacja i Ukraina. Do głównych zadań EUNAVFOR należy: – ochrona statków dostarczających pomoc humanitarną do Somalii, – powstrzymanie, zapobieganie i zwalczanie aktów piractwa, – patrolowanie szlaków żeglugowych i zapewnienie bezpiecznego przepływu jednostkom handlowym, – monitorowanie działalności połowowej na wodach Somalii.
Do grudnia 2010 roku 26 krajów wniosło w różnej formie swój wkład w operację poczynając od wysłania okrętów lub samolotów patrolowych, jednostek ochraniających konwoje, oddziałów wojskowych zarówno jako siły pokładowe jak i personelu do pracy w sztabie operacji. Rodzaj sił morskich użyty do operacji uzależniony jest od pory monsunowej a co za tym idzie od większej lub mniejszej aktywności piratów. Obszar działania wynosi około 2 miliony mil kwadratowych. Od momentu rozpoczęcia operacji ilość aktów piractwa w stosunku do jednostek handlowych spadła o ponad 50 procent, natomiast nie zanotowano żadnego przypadku ataku na jednostki z pomocą humanitarną. Pokazuje to, że decyzja Rady Europy o przedłużeniu misji do grudnia 2013 roku jest jak najbardziej uzasadniona i obecność wojsk UE spełnia swoje zadanie.
Unia Europejskie i jej państwa członkowskie udzielają wsparcia Unii Afrykańskiej w utworzeniu misji wojskowej w tym rejonie poprzez pomoc finansową, doradztwo w zakresie planowania i budowania potencjału wojskowego, skuteczności Policji w celu zwalczania nadużyć i łamania wszelkich praw człowieka. Wspólny dokument strategiczny dla Somalii na lata 2008-2013 przewiduje przydział prawie 216 milionów euro w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju i obejmuje trzy główne sektory współpracy: zarządzania, edukacji i rozwoju obszarów wiejskich.
