Analiza krytyczna Białej Księgi Bezpieczeństwa Narodowego

Wydarzenia za naszą Wschodnią granicą i dynamika środowiska międzynarodowego skłaniają do refleksji nad polityką bezpieczeństwa naszego państwa.  Na wiosnę tego roku miała zostać upubliczniona nowa Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, tym samym zastępując nieco zdezaktualizowany obowiązujący analogiczny dokument z 2007 roku. Wydarzenia na Ukrainie stały się zapewne przyczyną jej korekty, która ze względu na skomplikowany charakter procesu opracowywania dokumentów strategicznych przedłuża się. Drogowskazem dla opracowywania dokumentów tego typu miała być Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego wydana w maju 2013 roku. Warto zatem dokonać analizy krytycznej dokumentu w kontekście wyzwań i zagrożeń, oraz skonfrontować je z rzeczywistością.

Bezpieczeństwo i rozwój to dwa zasadnicze wymiary istnienia i funkcjonowania jednostek całych społeczności, a także społeczności zorganizowanych w państwa lub organizacje międzynarodowe. Te dwa wymiary są od siebie zależne i wzajemnie się uzupełniają. Trudno się nie zgodzić z tezą, że rozwój nie jest możliwy bez bezpieczeństwa, z kolei brak rozwoju może skutkować utratą bezpieczeństwa danego podmiotu w konkretnych uwarunkowaniach. Etymologiczny rodowód terminu bezpieczeństwa ma swoje korzenie w języku łacińskim – ?sine cura = securitas? i oznacza stan ?bez pieczy” (bez dostatecznej ochrony). Świadczy to o pierwotności poczucia zagrożenia w stosunku do poczucia, że jest się bezpiecznym^[1].

Rys. 1. Typologia bezpieczeństwa. / Źródło: Opracowano na podstawie: J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996.

Stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlega dynamicznym zmianom stosownie do naturalnych zmian, jakie zachodzą w środowisku bezpieczeństwa. Podając za J. Flisem, bezpieczeństwo, jako proces oznacza ciągłą działalność jednostek, społeczności lokalnych, państw czy organizacji międzynarodowych w tworzeniu stanu bezpieczeństwa[2]. Bezpieczeństwo w literaturze przedmiotu kategoryzowane jest najczęściej w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym. S. Koziej podkreśla, że podmiotem bezpieczeństwa mogą być wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedyncze osoby, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe, czy wreszcie cała ludzkość. W związku z tym, wyodrębnia on bezpieczeństwo indywidualne (personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe), międzynarodowe (regionalne, globalne)[3].

Polska na przełomie XX i XXI wieku jako podmiot bezpieczeństwa wstąpiła w nowy etap rozwoju związany z wielkimi zmianami politycznym i ekonomicznymi oraz przewartościowaniami, zarówno w strategicznym środowisku bezpieczeństwa. Spośród nich szczególne znaczenie miały lub mają nadal: upadek i rozpad zimno wojennego porządku świata; zmiana ustroju politycznego Polski i trwająca nadal transformacja, związane z tym reformy gospodarcze i administracyjne; wzmocnienie procesu globalizacji; rozwój integracji europejskiej z udziałem Polski; trwałe rozszerzenie NATO na Wschód; powstanie światowej koalicji antyterrorystycznej po wydarzeniach z 11 września 2001 roku; rozwiązanie sporów granicznych; wychodzenie z zapóźnień w ochronie środowiska; postępujące znarkotyzowanie młodzieży; ewolucja natury przestępczości w naszym kraju i wiele innych zjawisk[4].

Rys. 2. Strategiczne środowisko bezpieczeństwa państwa. / Źródło: 5. Z. Nowakowski, J. Rajchel, H. Szafran , R. Szafran , Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski na tle strategii bezpieczeństwa wybranych państw, Warszawa 2009, s. 40.

Dlatego też ważne jest aby Polska, jako podmiot bezpieczeństwa wykorzystała pojawiające się  w środowisku bezpieczeństwa, szansę podejmowała wyzwania, niwelowała ryzyka i przeciwdziałała zagrożeniom. Niniejsza praca będzie stanowić próbę analizy krytycznej wyzwań i zagrożeń przedstawionych w Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego z 2013 roku. Aby przejść do meritum niezbędne jest zdefiniowanie pojęć ?wyzwanie? i ?zagrożenie?. Wyzwania to dylematy decyzyjne, przed jakimi stoi podmiot (społeczność międzynarodowa, państwo) w rozstrzyganiu spraw bezpieczeństwa w korzystnych warunkach mogą stwarzać dodatkowe szanse, a w niekorzystnych dodatkowe zagrożenia. Zagrożeniem nazywamy z kolei pośrednie lub bezpośrednie destrukcyjne oddziaływanie na podmiot[5].

Skoro podstawowe kategorie pojęciowe zostały już wyjaśnione można przejść do analizy dokumentu. Białą Księga Bezpieczeństwa Narodowego RP wydana w maju 2013 roku stanowi wedle autorów pionierskie opracowanie w skali kraju, gdyż po raz pierwszy w jednym dokumencie spójnie przedstawiony i oceniony został cały system bezpieczeństwa państwa ? obejmujący sferę obronną, ochronną, społeczną i gospodarczą. Ukazuje ona również wzajemne relacje i zależności pomiędzy tymi elementami. W odróżnieniu od Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 i innych dokumentów strategicznych Biała Księga roku stanowi akademicko napisaną publikację skierowaną dla wszystkich, która zawiera mnóstwo teorii, definiującej obszary problemowe, poszerzający w znaczny sposób zagadnienia zawarte w strategii[6].

Wyzwania i zagrożenia zostały omówione w rozdziale II Białej Księgi Bezpieczeństwa Narodowego, dotyczącego prognozy rozwoju środowiska bezpieczeństwa. Wyszczególniono je na płaszczyźnie globalnej, regionalnej i wewnętrznej. Trafnie podkreślono wpływ globalizacji, która przez wielu badaczy bezpieczeństwa uznawana jest za zasadniczy czynnik kształtujący środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego. Jak zauważa R. Kuźniar, procesy z nią związane w znacznym stopniu modyfikują podstawowe parametry porządku międzynarodowego.    Związane z nią procesy prowadzą do osłabienia ochronnej funkcji granic państwowych, a także osłabienia władzy państwa nad własnym terytorium i ludnością, która je zamieszkuje[7].

Kolejnym wyzwaniem w wymiarze globalnym według twórców dokumentu jest zmieniająca się rola najważniejszych aktorów na scenie międzynarodowej. Jest to uzasadnione, a przykładem może być tutaj zmieniająca się rola Stanów Zjednoczonych Ameryki. W Strategii Bezpieczeństwa Narodowego USA z 2010 roku trafnie podkreśla się, że świat w którym dominowała Ameryka przechodzi do historii. W wyniku prowadzonej wojny z terroryzmem, Stany Zjednoczone musza zwrócić się ku sferze szerszych powiązań sojuszniczych i kooperacyjnych, podkreślając znaczenie NATO[8]. W Białej Księdze podkreśla się także wyzwania związane z zw. potęgami wschodzącymi, do których zaliczono państwa grupy BRICS (Brazylia, Indie, Chiny). Należy podkreślić, iż Polska póki co nie znajduje się w bezpośredniej strefie oddziaływania tych państw, a tego typu zapisy wyrażają nie lada ambicje, na jakie Polska obecnie raczej nie może sobie pozwolić.

Dalej wymienia się państwa upadłe jako zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Rozkład państwa niesie ze sobą poważne zagrożenie w wielu dziedzinach jego funkcjonowania, a także sprzyja powstawaniu innych zagrożeń, czego przykładem jest zakładanie baz operacyjnych przez organizacje terrorystyczne w Somalii. Polska jako aktywny uczestnik stosunków międzynarodowych stara angażować się w międzynarodowe wysiłki zmierzające ku neutralizacji zagrożeń związanych ze zjawiskiem upadku państwa, czego wyrazem było nasze zaangażowanie w Mali i Afganistanie. Niemniej jednak wielu podkreśla, iż poprzednio przyjęty model Sił Zbrojnych RP o wyraźnie ekspedycyjnym charakterze nie jest opcją optymalną dla obronności państwa średniego, jakim jest Polska. Dla Polski rozwiązaniem optymalnym według J. Flisa powinno być przyjęcie strategii powszechnej obrony narodowej[9].

Następnie w dokumencie podkreśla się zagrożenia i wyzwania związane z erozją porozumień międzynarodowych i reżimów nieproliferacyjnych. Jest to istotne z punktu widzenia interesów narodowych Polski, gdyż erozja NATO może w zasadniczy sposób zmniejszyć zewnętrzny wymiar bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. Proliferacja BMR stanowi zaś zagrożenie dla całego ładu światowego. Wobec tego zapisy te należy uznać za trafne. Koleją kategorie w Białej Księdze są globalne wyzwania i zagrożenia transnarodowe i asymetryczne. Pierwszym z nich jest terroryzm. Należy mieć świadomość tego, że aktywna rola naszego kraju w koalicji antyterrorystycznej może narazić nasz kraj na ryzyko aktów przemocy ze strony ugrupowań stosujących metody terrorystyczne[10]. W tej kategorii umieszczono także zagrożenia cybernetyczne[11], charakterystyczne dla uwarunkowań XXI wieku oraz międzynarodową przestępczość zorganizowaną, która na obszarze Unii ze względu na liberalizację przepływu towarów i osób ma większą szansę na rozwój.

Umieszczono tu również korupcję oraz istotne i narastające zagrożenia  i wyzwania w obszarze zmian demograficznych. Zastanawiające jest, iż zagrożenia tego typu umieszczono w aspekcie globalnym w Białej Księdze, zapominając o narastającym zagrożeniu demograficznym wewnątrz państwa. Należy zauważyć, iż ostatnio przyjęta reforma systemu emerytalnego jest w pewnym sensie hipokryzją i rozwiązaniem doraźnym (co jest charakterystyczne dla rozwiązań stosowanych w III RP). Zjawiska w tym obszarze wymagają złożonych i odważnych reform. W obszarze demografii nie podkreślono w dokumencie zagrożenia płynącego z narastającej emigracji młodych i wykształconych Polaków za granicę[12].

Rys. 3. Emigracja z Polski według wykształcenia w 2013 roku. / Źródło: http://bi.gazeta.pl/im/7b/49/d8/z14174587Q,Emigracja-mlodych-i-wyksztalconych.jpg, dostęp: 17.05.2014.

Następnie omówiono wyzwania i zagrożenia wynikające ze zmian klimatu i dostępu do surowców ziem rzadkich niezbędnych w przemyśle hi-tech, która Polska w zasadzie nie posiada. Są to jednak zjawiska, które mogą stanowić pewne wyzwania czy nawet zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego Polski, zwłaszcza w kontekście zmian klimatu. W dokumencie trafnie podkreśla się występowanie regionów konfliktogennych na świecie i wymiarze regionalnym. Uzasadnione jest również twierdzenie, że jednym z najważniejszych zagrożeń pozamilitarnych są gospodarcze zjawiska kryzysowe. Zaznaczono również, iż Ukraina będzie lawirować pomiędzy wpływami Rosji[13], a zachodu, choć nie przewidziano eskalacji napięć w tym kraju i późniejszej agresji Federacji Rosyjskiej. Trafnie zauważono, iż na obszarach peryferyjnych Europy kryje się potencjał kryzysowy, który w określonych uwarunkowaniach może przerodzić się w otwarty kryzys.

Autorzy Białej Księgi w wymiarze krajowym wymieniają w pierwszej kolejności wewnętrzne wzywania o charakterze zbrojnym (bunt,pucz). Co ciekawe znalazło się tu stwierdzenie, iż należy w odniesieniu do wymiaru militarnego już na wstępie wykluczyć wewnętrzne zagrożenie militarne[14]. Choć w istocie, na dzień dzisiejszy zagrożenie tego typu wydaje się mało prawdopodobne, ale założenie, że należy je wykluczyć jest sprzeczne z nauką strategii. Nie można wykluczyć, że w przyszłości zjawiska tego typu mogą stwarzać realne zagrożenie. W dokumencie podkreśla się również zagrożenia związane inwigilacją obcych służb. W tym aspekcie należy mieć na uwadze niejawność danych na ten temat, niemniej jednak w dobie znaczenia informacji tego typu zagrożenia są jak najbardziej realne. Kolejnym zagrożeniem wymienionym w dokumencie jest przestępczość i inne zagrożenia dla bezpieczeństwa publicznego. Przestępczość jest i będzie zagrożeniem dla bezpieczeństwa Polski. W samym tylko 2012 roku stwierdzono w Polsce 1 119 803 przestępstwa[15].

Rys. 4. Zagrożenie przestępczością ogółem w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców
z podziałem na województwa. / Źródło: Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.

Na koniec w dokumencie jako źródło zagrożenia wymieniono klęski żywiołowe spowodowane zarówno działalnością sił natury, jak i działalnością człowieka.  Dziwi zaklasyfikowanie powodzi do wzywań, co stoi z w sprzeczności z tezami zawartymi w literaturze przedmiotu. Powódź należy określić, jako zagrożenie o charakterze potencjalnym bądź realnym[16], a trafnie w tym kontekście jako wyzwanie należałoby określić regulację cieków wodnych i poprawę infrastruktury przeciwpowodziowej. Poprawnie zauważa się, że utrzymująca się na wysokim poziomie aktywność człowieka stwarza ryzyko występowania katastrof. W dokumencie nie wymieniono zagrożeń o charakterze politycznym. Brak konsensusu elit politycznych, co do istotnych spraw, brak silnego przywództwa państwa oraz podziały polityczne same w sobie stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa Polski. W dokumencie zabrakło także wzmianki o wyzwaniach i zagrożeniach związanych z tożsamością narodową Polaków[17].

Podsumowując należy stwierdzić, iż Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego pomimo pewnych mankamentów w aspekcie określenia wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa Polski w XXI stanowi wartościową publikację. Biała Księga posłuży zapewne, jako swoisty drogowskaz przy formułowaniu nowej strategii bezpieczeństwa państwa i polityki bezpieczeństwa obecnego oraz przyszłych rządów. Konkretne plany i ćwiczenia powinny oraz najbliższa przyszłość powinna zweryfikować tezy i rozwiązania wynikające z białej księgi oraz stanowić podstawę dla opracowywania dokumentów strategicznych na szczeblu centralnym, czy poszczególnych instytucji.

BIBLIOGRAFIA

1. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.
2. E.Lichocki, Cyberterrorystyczne zagrożenie dla bezpieczeństwa teleinformatycznego państwa polskiego, PAN, Warszawa 2008.
3. G. Sobolewski, Współczesna funkcja zarządzania kryzysowego w systemie bezpieczeństwa narodowego, [w:] P. Sienkiewicz, M. Marszałek, Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2010.
4. J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skarbacz, K. Gąsiorek, K. Przeworki, Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski od X do XX wieku. Wnioski dla Polski w XXI wieku, AON, Warszawa 2013.
5. National Security Strategy 2010, United States, May 2010.
6. R. Jakubczak, J. Flis, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, wyzwania I strategie, Bellona, Warszawa 2006.
7. R. Kuźniar, Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu bezpieczeństwa, [w:] R. Kuźniar, Z. Lachowski (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian: zagrożenia ? koncepcje ? instytucje, Warszawa 2003.
8. R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, w: Bezpieczeństwo Narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. B. Bobrów, E. Haziak, R. Ziębą Warszawa 1997.
9. Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce  w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.
10. S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeństwo Narodowe, II ? 2011/18, BBN.
11. S. Koziej, Między piekłem a rajem ?szare bezpieczeństwo w XXI wieku, Adam Marszałek, Toruń 2008.
12. Z. Nowakowski, J. Rajchel, H. Szafran , R. Szafran , Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski na tle strategii bezpieczeństwa wybranych państw, Warszawa 2009.