Niemiecka Cesarska Marynarka Wojenna (Kaiserliche Marine) stała się na przełomie stuleci groźną potęgą. Należy również jednak odnotować osiągnięcia Austriaków w budowie floty. Bohater bitwy pod Lissą (20 VII 1866 r.) von Sterneck, a następnie adm. Montecuccoli, stojący przez dziesięć lat na czele Departamentu Marynarki w Ministerstwie Wojny, stworzyli z floty austro-węgierskiej niewielki, ale na miarę posiadanych środków bardzo sprawny instrument bojowy.
Jeśli już monarchia idzie na dno, to powinna przynajmniej uczynić to z godnością. Franciszek Józef I
C.k. flota z honorem i godnością wypełniła swój obowiązek wobec monarchii i ojczyzny. Paweł Wieczorkiewicz
August von Ramberg (1866-1947) – „Die SMS Viribus Unitis an der Spitze des 1. k.u.k. Schlachtschiffgeschwaders.” Źródło: wikimedia.org
Wielonarodowe siły morskie Austro-Węgier
Poza krótkim okresem, poprzedzającym wspomnianą bitwę pod Lissą podczas wojny włosko-prusko-austriackiej 1866 r., opanowane przez dowódców wojsk lądowych austro-węgierskie Ministerstwo Wojny w Wiedniu bacznie obserwowało wydatki na rozbudowę floty. W tej sytuacji marynarka wojenna była zawsze na drugim miejscu. Innym problemem, jaki nękał całe cesarsko-królewskie siły zbrojne ? a marynarkę w szczególności ? była wieloetniczność Naddunajskiej Monarchii Habsburgów. Oficerowie musieli umieć porozumiewać się w co najmniej czterech językach, a wśród członków załóg wytworzył się swoisty podział: maszynownie obsługiwali marynarze niemieckojęzyczni (w tym Czesi), artylerię Węgrzy, podczas gdy na pokładach i w kotłowniach najwięcej było Chorwatów i Włochów.
Alexander Kircher (1867-1939) – „Die k.u.k. Flotte.” Źródło: wikimedia.org
Niezależnie od problemów natury komunikacyjnej, marynarka borykała się z finansami, w związku z czym projektowane i budowane w Austro-Węgrzech okręty były nieco mniejsze i słabsze w porównaniu z okrętami wiodących flot europejskich mocarstw. C.k. flota nie była reprezentowana w rządzie, bowiem nie istniało odrębne ministerstwo marynarki wojennej, którego funkcje pełnił Departament Marynarki przy Ministerstwie Wojny.
Mocnym kośćcem c.k. floty pozostała zatem zawodowa kadra. Paradoksalnie przyczyniła się do tego słabość ekonomiczna państwa i jego lądowe priorytety, w efekcie czego marynarka w czasie Wielkiej Wojny nie została wydatnie wzmocniona, tak jak floty innych mocarstw, ale i nie rozrosła się kilkukrotnie, jeśli idzie o stany personalne. Dlatego właśnie okręty austro-węgierskie z reguły lepiej manewrowały i celniej strzelały niż jednostki włoskie, francuskie, czy nawet brytyjskie. W samych superlatywach można się również wyrazić na temat personelu, wchodzącego w skład struktur formacji torpedowych, podwodnych i minerskich.
Herb c.k. Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine. Źródło: wikimedia.org
Struktury sił głównych c.k. floty
Cesarsko-Królewska Marynarka Wojenna Austro-Węgier (Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine, węg.: Császári és Királyi Haditengerészet) dowodzona była w 1914 r. przez Großadmirala (wielkiego admirała) Antona Hausa. Jej główne siły tworzyły dwie eskadry liniowe oraz flota krążowników.
Pierwsza eskadra (wiceadm. Maximilian Njegovan) podzielona była na dwa dywizjony. Na czele pierwszego z nich (drednoty Viribus Unitis, Tegetthoff i Prinz Eugen) stał Linienschiffs-Kapitän Johann Firmian. Drugi dywizjon dowodzony był przez kontradm. Antona Willenika, a stanowiły go okręty liniowe (semidrednoty-półdrednoty) Erzherzog Franz Ferdinand, Radetzky i Zrinyi. Druga eskadra składała się z 3. Dywizjonu Bojowego kontradm. Franza Löflera (okręty liniowe generacji predrednotów Erzherzog Karl, Erzherzog Ferdinand Max i Erzherzog Friedrich) oraz z 4. Dywizjonu Bojowego kontradm. Karla Seidensachera (pancerniki eskadrowe – predrednoty Habsburg, Arpad i Badenberg.).
Anton Haus (1851-1917.). Urodzony w niemieckiej rodzinie ziemiańskiej w Gorycji, wstąpił do marynarki w roku 1869. Pierwsze samodzielne dowództwo – torpedowca TB XVI otrzymał w roku 1885. Był wykładowcą Akademii Morskiej w Fiume, skąd powrócił do służby liniowej. Już jako wiceadmirał, w roku 1907 został delegatem Austro-Węgier na Konferencję Rozbrojeniową w Hadze. Mianowany następnie inspektorem floty, w lutym 1913 r. zastąpił adm. hr. Montecuccoli na stanowisku szefa Departamentu Morskiego. Po wybuchu wojny został głównodowodzącym sił morskich; wybór był trafny, okazał się bowiem znakomitym strategiem. Sukcesywnie forsował koncepcję budowy relatywnie silnych eskadr pancernych, chociaż okupiono ją wielkim, jak na możliwości Dualistycznej Monarchii, wysiłkiem finansowym. W uznaniu zasług cesarz obdarzył go w 1916 r. tytułem barona. Haus zmarł nagle na zapalenie płuc na pokładzie swego flagowego okrętu liniowego Viribus Unitis.Źródło: germanpostalhistory.com
Dowodzona przez wiceadm. Paula von Fiedlera Flota Krążowników dysponowała trzema krążownikami pancernymi (Sankt Georg, Kaiserin und Königin Maria Theresia i Kaiser Karl VI) oraz trzema krążownikami pancernopokładowymi (Aspern, Szigetvár i Zenta.).
Ponadto adm. Haus miał do dyspozycji dwie flotylle torpedowe. Pierwsza z nich dowodzona była przez Linienschiffs-Kapitäna Heinricha Seitza. Oprócz okrętu macierzystego Gää oraz krążownika lekkiego Saida (formalnie przewodnik flotylli kontrtorpedowców) w jej skład wchodziły trzy dywizjony (łącznie dwanaście kontrtorpedowców i dziesięć torpedowców.). Na czele 2. Flotylli stał Linienschiffs-Kapitän Benno von Millenkovich, a podlegały mu: okręt warsztatowy Dampfer IV, krążownik lekki Admiral Spaun oraz trzy dywizjony składające się z sześciu kontrtorpedowców i osiemnastu torpedowców.
W ramach floty c.k. znajdowała się także Specjalna Grupa Obrony Wybrzeża, dowodzona przez kontradm. Richarda Rittera von Barry’ego, na którą składał się 5. Dywizjon Bojowy (pancerniki obrony wybrzeża Monarch, Budapest i Wien) oraz 2. Dywizjon Krążowników (Kaiser Franz Joseph I i Panther.).
Bazy w Poli, Trieście, Lussinie i Szybeniku bronione były przez dziesięć grup torpedowych, flotyllę okrętów podwodnych oraz flotyllę stawiaczy min.
Doktryna c.k. marynarki wojennej Austro-Węgier przewidywała działanie jej sił nawodnych wyłącznie w akwenie Adriatyku. Wiedeń nie dopuszczał możliwości wykorzystania swych okrętów z dala od ich macierzystych portów (baz wojenno-morskich), nawet gdyby się domagali tego sojusznicy. Liczono się ponadto poważnie z możliwością przystąpienia do wojny Królestwa Włoch po stronie Ententy.
Alexander Kircher (1867-1939) – SMS Viribus Unitis.Źródło: wikimedia.org
Niepowodzeniem zakończyły się więc apele Niemiec o wysłanie austro-węgierskich okrętów do Dardaneli w pierwszych dniach wojny (miały wspólnie z niemieckim Dywizjonem Śródziemnomorskim kontradm. Wilhelma Souchona operować na Morzu Czarnym przeciw rosyjskiej Flocie Czarnomorskiej), czy też podejmowane wiosną 1915 r. próby pozyskania okrętów podwodnych Cesarsko-Królewskiej Marynarki Wojennej do operacji przeciw flocie alianckiej próbującej przebić się przez Dardanele. Berlin zarzucił w związku z tym adm. Hausowi tchórzostwo oraz nielojalność względem sojuszników. Obiektywnie rzecz biorąc, trudno jednak było nie zgodzić się z argumentami admirała. Problem nie ograniczał się bowiem tylko do pozostawienia własnych wybrzeży bez obrony. Po wejściu krążownika liniowego Goeben i lekkiego Breslau, i zablokowaniu cieśniny przez okręty brytyjskie i francuskie przebicie się tam floty austro-węgierskiej było raczej niewykonalne. Ponadto, Imperium Osmańskie nie posiadało infrastruktury ani dostatecznego zapasu węgla, ropy, czy żywności, by móc przyjąć i utrzymać w stałej gotowości operacyjnej flotę cesarsko-królewską.
Gmach dawnego Departamentu Marynarki w Wiedniu. Źródło: wikimedia.org
Posłowie
Flota austro-węgierska nigdy właściwie nie została zwyciężona i do końca zachowała swą pełną wartość bojową, a utrata kilku jednostek nie umniejszyła w znaczny sposób jej potencjału. Wobec ogromnej przewagi liczebnej przeciwnika – floty brytyjskiej, francuskiej i włoskiej – flot trzech mocarstw i potęg morskich – potrafiła skutecznie obronić swoje terytorium od strony morza, zadając przeciwnikom poważne straty. Niezależnie od tego samo istnienie potężnej i nowoczesnej floty Austro-Węgier angażowało siły nieprzyjaciela i powstrzymywało go od wielu działań.
Predrednot SMS Habsburg nocą. Malował Alexander Kircher. Źródło: wikimedia.org
Niektóre okręty, krążowniki lekkie czy kontrtorpedowce, okazały w pełni swą przydatność w walce jako nowoczesne i bardzo udane rozwiązania konstrukcyjne. Utworzone w bardzo krótkim czasie lotnictwo morskie okazało się groźną i skuteczną bronią. Nie mogły go przezwyciężyć siły powietrzne przeciwnika. Niektóre z rozwiązań konstrukcyjnych, łodzie latające, były bardzo udane, a pilotów charakteryzowało dobre wyszkolenie, odwaga i poczucie solidarności.
Jak wykazała późniejsza historia Polskiej Marynarki Wojennej, flota austro-węgierska stanowiła dla naszego kraju prawdziwą „szkołę morską”, z której wyszło wielu utalentowanych dowódców i dobrze wyszkolonych marynarzy.* Mimo niewielkiego liczebnie udziału Polaków w marynarce Austro-Węgier i jej korpusie oficerskim, aż trzech z nich osiągnęło stopnie admirałów (Juliusz Ripper, Mieczysław Pietruski, Louis Wawel), a wielu było dowódcami dużych jednostek i zespołów. Po odzyskaniu niepodległości znaczna grupa byłych austro-węgierskich oficerów marynarki niezwykle aktywnie uczestniczyła w powstaniu i organizacji polskiej siły zbrojnej na morzu.
* Spod bandery czerwono-biało-czerwonej pod biało-czerwoną – jak to wybornie ujął nasz nieżyjący historyk i marynista z zamiłowania, dr. Paweł Wieczorkiewicz.
Flotylla torpedowców bazująca w Poli, 1912 r. Źródło: wikimedia.org
Stopnie oficerskie w c.k. flocie według stanu na rok 1914 i ich polskie odpowiedniki.
Oficerowie flagowi
Grossadmiral – Admirał floty
Admiral – Admirał
Vizeadmiral – Wiceadmirał
Kontreadmiral – Kontradmirał
Oficerowie starsi
Linienschiffs-Kapitän – Komandor
Fregatten-Käpitan – Komandor porucznik
Korvetten-Käpitan – Komandor podporucznik
Oficerowie młodsi
Linienschiffs-Leutenant – Kapitan marynarki
Fregatten-Leutenant – Porucznik marynarki / Podporucznik marynarki
Podchorążowie
See-Fähnrich – Podchorąży marynarki
Współczesna tablica umieszczona na dziedzińcu Muzeum Historii Wojskowości w Budapeszcie. Źródło: wikimedia.org
Bibliografia
– K. Csonkaréti – Marynarka Wojenna Austro-Węgier w I Wojnie Światowej 1914-1918, Kraków 2004.
– A. Samek – Flota, której już nie ma, Kraków 2012
– A. Sokol – The Imperial and Royal Austro-Hungarian Navy, Annapolis 1968.
– P.P. Wieczorkiewicz – Historia Wojen Morskich. Wiek Pary, Londyn 1995.