Wrak krążownika minowego SMS Albatross osadzony na przybrzeżnej mieliźnie w okolicach latarni Östergarn. Pociski wybiły dziury w burtach oraz ścięły maszt dziobowy. Ocalała załoga opuszcza rozbity okręt. Źródło: smps.se

Bitwa koło półwyspu Österngarn (02 VII 1915)

Korvetten-Kapitän Karl Bühler, który przejął dowództwo nad Albatrossem o godz. 4.00 i pełnił wachtę na mostku, o 6.15 zobaczył przez lornetkę ciemne kształty na horyzoncie. Wkrótce spostrzegł, że zostały one oświetlone przez płomienie wystrzałów i podniósł alarm. Cztery rosyjskie okręty ? krążowniki pancerne Admirał Makarow i Bajan oraz krążowniki lekkie Oleg i Bogatyr’ wyłoniły się z mgły.
Tak rozpoczęła się jedna z najciekawszych operacji na Bałtyku w czasie I wojny światowej. Była największą z dotychczasowych potyczek na Bałtyku, ale nie doprowadziła do zmiany układu sił. Bitwa rozegrała się u wschodnich wybrzeży szwedzkiej wyspy Gotlandia w lipcu 1915 r. Była ona efektem przypadkowego nałożenia się w tym rejonie działań dwóch zespołów okrętów – niemieckich i rosyjskich.
Podczas wojny na Bałtyku nieocenione usługi oddała rosyjskiej Flocie Bałtyckiej sprawnie działająca służba radiowywiadu prowadząca rozpoznanie operacyjne i taktyczne na akwenie. Przechwytywanie transmisji, które wychodziły z okrętów niemieckich umożliwiało monitorowanie ruchu jednostek Kaiserliche Marine, a dekryptaż szyfrogramów pozwalał na zorientowanie się w planach dowództwa niemieckiego. Dzięki bieżącemu rozkodowywaniu meldunków niemieckich, kontradmirał Michaił Bachiriew był przez cały czas informowany przez sztab floty o zmianie kursu i prędkości eskadry niemieckiej, co ułatwiło mu jej odnalezienie na morzu. Był to nowy sposób dowodzenia, który nie był dotąd stosowany w żadnej flocie.
Zespół rosyjski miał przewagę i mógł odnieść sukces, który być może zadecydowałby o dalszym przebiegu zmagań w rejonie południowo-wschodniego Bałtyku, jednak dowódca zespołu rosyjskiego nie potrafił tej przewagi wyzyskać.

AdmiralMakarov1912-1914

Krążownik pancerny Admirał Makarow.  Źródło: wikimedia.org

Krążownik pancerny Admirał Makarow.
Źródło: wikimedia.org

Analizując przebieg drugiej kampanii wojennej na Bałtyku można wydzielić dwie fazy: pierwsza, okres aktywnych działań floty niemieckiej (V-VIII 1915); druga – przejęcie inicjatywy i ofensywne działania floty rosyjskiej (IX 1915 – początek I 1916.). Czynnikiem, który wywarł istotny wpływ na działania flot w pierwszej fazie kampanii była zmiana niemieckich planów wojennych. Wobec pata strategicznego, który zaznaczył się na froncie zachodnim, w niemieckim naczelnym dowództwie zapadła decyzja o przeniesieniu głównego ciężaru działań wojennych na front wschodni w celu odniesienia decydującego zwycięstwa i wyeliminowania Rosji z wojny.

Rozpoczęta w końcu kwietnia ofensywa wojsk lądowych (Armia „Niemen”) na ziemiach nadbałtyckich przyniosła stronie niemieckiej szereg sukcesów. Na nadmorskiej flance frontu Niemcy zajęli bazy floty rosyjskiej w Libawie i Windawie, a latem 1915 r. zagrozili Rydze. Konieczność wsparcia nadmorskiego skrzydła Armii „Niemen”, przygotowującej się do walk o opanowanie ujścia Dźwiny, zmusiła dowództwo Kaiserliche Marine do podjęcia próby zdobycia panowania na wodach Zatoki Ryskiej. Ponieważ realizacja tych zamierzeń mogła, w ocenie dowództwa Kaiserliche Marine, doprowadzić do konfrontacji z głównymi siłami floty rosyjskiej, niemieckie sił morskie na Bałtyku zostały poważnie wzmocnione.

Na okres kilku tygodni ze składu Hochseeflotte wydzielono i przerzucono na Bałtyk 15 pancerników (w tym 8 drednotów), 3 krążowniki liniowe, 5 krążowników lekkich oraz kilkadziesiąt kontrtorpedowców. Obecność na Bałtyku znacznych sił Kaiserliche Marine, szybko wykryta przez sprawnie działający radiowywiad rosyjski, skłoniła dowództwo floty carskiej do zachowania dużej ostrożności.

Pomnik upamiętniający poległych marynarzy z krążownika Albatross, który znajduje się przy kościele w Östergarn. 2 lipca 1977 r., w sześćdziesiątą drugą rocznicę bitwy, otwarto w Östergarn na Gotlandii muzeum "Albatrossa." Znajduje się w nim ponad 250 fotografii, dokumenty, listy i inne przedmioty pochodzące z okrętu i od internowanych marynarzy. Źródło: wikimedia.org

Pomnik upamiętniający poległych marynarzy z krążownika minowego Albatross, który znajduje się przy kościele w Östergarn.
2 lipca 1977 r., w sześćdziesiątą drugą rocznicę bitwy, otwarto w Östergarn na Gotlandii muzeum „Albatrossa.” Znajduje się w nim ponad 250 fotografii, dokumenty, listy i inne przedmioty pochodzące z okrętu i od internowanych marynarzy.
Źródło: wikimedia.org

Działania obu stron przed bitwą

Narastająca na przełomie czerwca i lipca groźba wtargnięcia silnych związków taktycznych Kaiserliche Marine na wody Zatoki Ryskiej, celem wsparcia nacierającej na Rygę Armii „Niemen”, skłoniła dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej do zaplanowania dużej operacji. Jej celem miało być ostrzelanie bazy niemieckiej w Memlu (Kłajpeda), by zademonstrować w ten sposób siłę floty rosyjskiej i możliwość prowadzenia przez nią operacji ofensywnych na Bałtyku. Dowództwo rosyjskie liczyło, iż zachwieje mocno ugruntowanym przekonaniem dowództwa Kaiserliche Marine, że flota rosyjska jest przeciwnikiem biernym, bojaźliwym, nie ryzykującym wyjścia z Zatoki Fińskiej1.
Atak na Memel miał odwrócić uwagę Niemców od Zatoki Ryskiej, co pozwoliłoby Rosjanom zyskać na czasie, by móc dokończyć prace nad wzmacnianiem obrony Cieśniny Irbeńskiej.

Dowództwo floty rosyjskiej zdecydowało o przeprowadzeniu operacji w pierwszych dniach lipca, gdyż z informacji wywiadu wynikało, że 1 lipca odbędzie się w Kilonii cesarski przegląd niemieckich sił morskich na Bałtyku. Ponieważ Sekcja Statystyki (wywiad Floty) ustaliła, że 29 czerwca w Kilonii skoncentrowano do cesarskiego przeglądu około 40 okrętów, dowództwo floty rosyjskiej przyjęło założenie, iż strona niemiecka pozostawiła w południowo-wschodniej części akwenu jedynie niewielkie siły dozorowe.

Plan operacji krążowniczej pod Memlem był utrzymywany w ścisłej tajemnicy2. Do grona wtajemniczonych należeli jedynie: wiceadm. Wasilij Kanin3 (dowódca Floty), kontradm. Nikołaj Grigorow4 (szef sztabu Floty), wiceadm. Ludwig Körber5 (eks-szef sztabu Floty, do 10 VII 1915 bez przydziału), kpt. 1. rangi Aleksandr Kołczak6 (szef Wydziału Operacyjnego), starszyj lejtienant Iwan Rengarten7 (szef Sekcji Statystyki), lejtienant Aleksandr Sakowicz8 (zastępca szefa Sekcji Statystyki) oraz kontradm. Michaił Bachiriew (dowódca 1. Brygady Krążowników9.).

Dla przeprowadzenia ostrzału Memla wydzielono zespół w składzie: krążownik pancerny Riurik, krążowniki lekkie – Bogatyr’ i Oleg, kontrtorpedowiec Nowik oraz 6. dywizjon kontrtorpedowców (8 jednostek – Kazaniec, Turkmieniec Stawropolskij, Stierieguszczij, Wojskowoj, Strasznyj, Ukraina Zabajkalec.). Zespół osłony, pozostający w pełnej gotowości na kotwicowisku w rejonie Örö, stanowiły pancerniki (predrednoty) – Cesariewicz i Sława, krążowniki pancerne Admirał Makarow i Bajan oraz 7. dywizjon kontrtorpedowców (8 jednostek – Bditielnyj, Bojewoj, Burnyj, Inżenier-Miechanik Dmitriew, Inżenier-Miechanik Zwieriew, Wnimatielnyj, Wnuszytielnyj i Wynosliwyj.). Dowódcą operacji został wyznaczony kontradmirał Michaił Bachiriew10.

Bajan od rufy po przezbrojeniu ? widoczne działa plot 76 mm w pokrowcach po obu stronach wieży i prawdopodobnie działo 47 mm w pokrowcu na rufie oraz dawne miejsca dział 75 mm w salonie admiralskim. Dobrze widoczna galeryjka admiralska na rufie oraz rufowa wieża mieszcząca armatę artylerii głównej.  Źródło: wikimedia.org

Bajan od rufy po przezbrojeniu ? widoczne działa plot 76 mm w pokrowcach po obu stronach wieży i prawdopodobnie działo 47 mm w pokrowcu na rufie oraz dawne miejsca dział 75 mm w salonie admiralskim. Dobrze widoczna galeryjka admiralska na rufie oraz rufowa wieża mieszcząca armatę artylerii głównej.
Źródło: wikimedia.org

Dwie operacje

Operacja rozpoczęła się zgodnie z planem 1 lipca o godz. 02.00. W ostatniej chwili wzmocniono „zespół uderzeniowy” włączając do niego krążowniki Admirał Makarow oraz Bajan. W efekcie, z kotwicowiska w rejonie Örö wyszła 1. Brygada Krążowników w pełnym składzie – Admirał Makarow – okręt flagowy, Bajan, Bogatyr’ oraz Oleg. Krążownikom towarzyszył 7. dywizjon kontrtorpedowców, który otrzymał rozkaz powrotu do bazy po dołączeniu do brygady (ok. 05.00) krążownika Riurik, który wyszedł z Rewla (Tallinn.). Około godz. 15.00, z kilkugodzinnym opóźnieniem z powodu gęstej mgły, do brygady dołączył kontrtorpedowiec Nowik, który wyszedł z rejonu Wysp Moonsundzkich (Archipelag Zachodnioestoński.).

Trudne warunki nawigacyjne (mgła) opóźniły wyjście z Moonsundu 6. dywizjonu kontrtorpedowców i w efekcie nie wziął on udziału w operacji. Warunki przemarszu na południe były niezwykle trudne. Z powodu gęstej mgły utrzymującej się w rejonie między Gotlandią a Wyspami Moonsundzkimi kontakt z brygadą krążowników utracił krążownik Riurik oraz kontrtorpedowiec Nowik. W efekcie Riurik kontynuował przemarsz samodzielnie, a Nowik zmuszony był zawrócić do Zatoki Ryskiej11. Wieczorem 1 lipca krążowniki rosyjskie znalazły się na podejściach do Memla. Utrzymująca się gęsta mgła uniemożliwiała jednak zajęcie pozycji do prowadzenia ostrzału. Kontradm. Bachiriew zdecydował o przeprowadzeniu ataku rankiem 2 lipca. Do tego czasu krążowniki miały manewrować na wodach między Memlem a południowym cyplem Gotlandii.

Radykalną zmianę planów rosyjskich spowodowało przechwycenie i odczytanie przez służbę radiowywiadu Floty niemieckiego szyfrogramu, z którego wynikało, iż na wodach Środkowego Bałtyku przebywa zespół okrętów niemieckich, który kieruje się na południe. Przed świtem 2 lipca starszyj lejtienant Rengarten, przebywający na stacji radiotelegraficznej w Kilkond na wyspie Ösel (Saaremaa), przesłał kontradm. Bachiriewowi radiogram, w którym podał skład, przypuszczalną pozycję i kurs zespołu niemieckiego12. Dowództwo Floty wydało Bachiriewowi rozkaz zaniechania ostrzału Memla i zaatakowania okrętów niemieckich.

Przebieg bitwy

Akcja minowa okrętów niemieckich pod latarnią Bogskär w nocy z 1 na 2 lipca 1915 r. oraz koncentracja okrętów rosyjskich w rejonie na zachód od Ösel (Saaremaa) 1 lipca 1915 r.  Źródło: wikimedia.org

Akcja minowa okrętów niemieckich pod latarnią Bogskär w nocy z 1 na 2 lipca 1915 r. oraz koncentracja okrętów rosyjskich w rejonie na zachód od Ösel (Saaremaa) 1 lipca 1915 r.
Źródło: wikimedia.org

 

Pierwsza faza bitwy

Napływające regularnie radiogramy Rengartena umożliwiły brygadzie krążowników odszukanie zespołu niemieckiego. 2 lipca o godz. 07.35 krążowniki rosyjskie idące w szyku torowym (Admirał Makarow, Bajan, Bogatyr’, Oleg) natknęły się w rejonie latarni Östergarn, u wschodnich wybrzeży Gotlandii na krążownik Augsburg, stawiacz min Albatross oraz 3 kontrtorpedowce idące kursem na południe (do bazy w Gdańsku13.). Dysproporcja w sile ognia była wyraźna, gdyż krążowniki rosyjskie dysponowały łącznie 4 armatami kal. 203 mm oraz 40 armatami kal. 152 mm. Krążownik Augsburg mógł im przeciwstawić zaledwie 12 armat kal. 105 mm, stawiacz min Ablatross 8 armat kal. 88 mm, kontrtorpedowce – łącznie 4 armaty kal. 88 mm.
Kilka minut po wykryciu zespołu niemieckiego krążowniki rosyjskie, wykorzystując przewagę w donośności armat, otworzyły ogień. Chcąc w pełni wykorzystać przewagę w artylerii, kontradm. Bachiriew zamierzał przeprowadzić manewr „ustawienia kreski nad T” (crossing T14.).

Zespół niemiecki znalazł się w niezwykle trudnej sytuacji, gdyż stawiacz min Albatross ustępował prędkością krążownikom rosyjskim (Albatross – 20 w; Admirał Makarow, Bajan – 21 w; Bogatyr’ – 23 w; Oleg – 20 w), co uniemożliwiało oderwanie się od nieprzyjaciela. W celu powstrzymania zbliżających się krążowników, niemieckie kontrtorpedowce oddały salwę torpedową (nie odnotowano trafień), a następnie, chcąc zasłonić Albatrossa i utrudnić rosyjskim artylerzystom celowanie, postawiły zasłonę dymną. Nie dysponując możliwością nawiązania skutecznej walki z brygadą krążowników rosyjskich Kapitän zur See Johannes von Karpf wydał stawiaczowi min rozkaz skierowania się pod wybrzeża Gotlandii na szwedzkie wody terytorialne, a sam z resztą zespołu oderwał się od nieprzyjaciela.

Podczas bitwy Albatross został wielokrotnie trafiony. Łącznie dosięgło go 5-6 pocisków kal. 203 mm oraz 20 pocisków kal. 152 mm. Ciężko uszkodzony okręt zdołał jednak dotrzeć na szwedzkie wody terytorialne i wyrzucił się na brzeg na półwyspie Österngarn. Z załogi liczącej 226 oficerów, podoficerów i marynarzy poległo 28 ludzi, a 54 zostało rannych15. Kontradm. Bachiriew, po zorientowaniu się, iż okręt niemiecki wyrzucił się na brzeg, przesłał radiotelegram do dowódcy Floty, w którym zameldował o uszkodzeniu nieprzyjacielskiego stawiacza min sugerując równocześnie, aby do miejsca jego awarii skierować okręt podwodny.

Źródło: deutsche-schutzgebiete.de

Źródło: deutsche-schutzgebiete.de

Niemiecki krążownik minowy Albatross.  Albatross został zbudowany w latach 1906-1907 w Zakładach Weser w Bremie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna - 2200 t; prędkość - 20 w; uzbrojenie - 8 x 88 mm, 600 min.  Źródło: wikimedia.org

Niemiecki krążownik minowy Albatross.
Albatross został zbudowany w latach 1906-1907 w Zakładach Weser w Bremie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna – 2200 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 8 x 88 mm, 600 min.
Źródło: wikimedia.org

Druga faza bitwy

Po zakończeniu potyczki z Albatrossem brygada krążowników wzięła kurs na północ, do Zatoki Fińskiej. Około godz. 10.00 okręty rosyjskie dostrzegły idące od wschodu krążowniki Roon i Lübeck oraz 4 kontrtorpedowce. Był to zespół Fregatten-Kapitäna Gygasa, który o 06.00 został odesłany przez Kapitäna zur See von Karpfa do Libawy (Lipawa/Liep?ja), a półtorej godziny później zaalarmowany o napotkaniu nieprzyjacielskich krążowników w rejonie Gotlandii. O godz. 10.05 krążownik Roon otworzył ogień do krążownika Bajan (ostatni w szyku), a krążownik Lübeck do krążownika Oleg, co dało początek drugiej fazie bitwy w rejonie Österngarn. Mimo iż krążowniki rosyjskie nadal posiadały przewagę ogniową nad zespołem niemieckim, to Roon dysponujący artylerią główną złożoną z 4 armat kal. 210 mm był bez wątpienia przeciwnikiem, z którym należało się liczyć.

Poważnym problemem, z którym w drugiej fazie bitwy borykały się krążowniki rosyjskie był brak amunicji. Na flagowym okręcie kontradm. Bachiriewa (Admirał Makarow) pozostało zaledwie 8 pocisków do armat kal. 203 mm. Reszta została zużyta w pierwszej fazie bitwy podczas intensywnego ostrzału krążownika Augsburg oraz stawiacza min Albatross. Dowódca brygady wychodząc z założenia, iż podobne zużycie amunicji wystąpiło na krążowniku Bajan dał rozkaz wycofania się w kierunku Zatoki Fińskiej. Równocześnie kontradm. Bachiriew zaalarmował krążownik Riurik16, iż brygada toczy bitwę z zespołem niemieckim, w którym znajduje się krążownik Roon (podał jego aktualną pozycję); natomiast do dowództwa Floty zwrócił się z prośbą o wysłanie w rejon Ławicy Głotowa pancerników Sława i Cesariewicz. W dwudziestominutowej wymianie ognia, składającej się na drugą fazę bitwy w rejonie Österngarn, uczestniczyły po stronie rosyjskiej jedynie dwa krążowniki (Bajan, Oleg), gdyż reszta brygady znajdowała się już w zbyt dużej odległości od nieprzyjaciela17.

Ponieważ bitwa toczyła się na dystansie 9-13 km, a okręty zygzakowały, ogień artyleryjski był na ogół niecelny. Krążownik Roon trafił Bajana jednym pociskiem kal. 210 mm w śródokręcie powodując jedynie nieznaczne uszkodzenia na pokładzie. Odłamki pocisku lekko raniły artylerzystę pokładowego oraz trębacza. Krążownik Bajan nie odnotował trafienia bezpośredniego, jednakże jedna z jego pierwszych salw z dwóch armat kal. 203 mm padła tak blisko Roona, że odłamki uszkodziły anteny, przerywając czasowo łączność. Podczas wymiany ognia między krążownikami Oleg i Lübeck trafień nie odnotowano.
Około godz. 10.25 obie strony przerwały ogień. Brygada krążowników rosyjskich odeszła na północ do Zatoki Fińskiej, natomiast zespół Fregatten-Kapitäna Gygasa obrał kurs na południe, aby połączyć się z krążownikiem Augsburg.

Rosyjski krążownik pancerny Bajan.  Źródło: yandex.ru

Rosyjski krążownik pancerny Bajan.
Źródło: yandex.ru

Trzecia faza bitwy

Trzecia fazę bitwy rozpoczęła wymiana ognia między krążownikiem pancernym Riurik (kpt. 1. rangi Aleksandr Pysznow), który po otrzymaniu radiogramu od kontradm. Bachiriewa pośpieszył brygadzie z pomocą, a krążownikiem lekkim Lübeck, który początkowo mylnie zidentyfikował krążownik rosyjski jako kontrtorpedowiec Nowik. Po rozpoznaniu Riurika krążownik niemiecki zygzakując zdołał wycofać się z bitwy i schronić na szwedzkich wodach terytorialnych18. Po odwrocie Lübecka, Riurik przeniósł ogień na krążownik Roon, nie uzyskując jednak bezpośrednich trafień19. Po blisko półgodzinnej wymianie ognia prowadzonej na dystansie przeszło 11 km Roon, ostrzeliwując się z armat kal. 210 mm, dołączył do krążowników lekkich i kontrtorpedowców, po czym zespół niemiecki odszedł kursem południowo-zachodnim20.

Riurik podjął próbę pościgu, jednakże na skutek zwrotu, który wykonał chcąc uniknąć ataku torpedowego ze strony okrętu podwodnego (alarm był fałszywy), utracił kontakt z krążownikiem niemieckim, który skrył się za zasłoną mgły. Z rozkazu kontradm. Bachiriewa Riurik zaniechał pościgu i skierował się do bazy w Rewlu. Podczas bitwy z krążownikami niemieckimi rannych zostało 9 marynarzy z załogi Riurika, z których jeden wkrótce zmarł; kolejnych 7 członków załogi (w tym jeden oficer) zatruło się niegroźnie gazami prochowymi. 3 lipca wszystkie krążowniki rosyjskie uczestniczące w operacji powróciły do bazy w Rewlu.

Ogólny przebieg bitwy. Źródło: wikimedia.org

Ogólny przebieg bitwy. Źródło: wikimedia.org

Ocena starcia

Bitwa w rejonie Österngarn21 nie przyniosła rozstrzygnięcia. Połowiczny sukces taktyczny odniosła w niej strona rosyjska, definitywnie eliminując z działań wojennych stawiacz min Albatross. W wymiarze operacyjnym trudno jednak mówić o sukcesie, gdyż rosyjskie krążowniki dysponujące przewagą ognia nad podzielonym na dwie grupy okrętów zespołem niemieckim nie potrafiły jej wykorzystać do zadania siłom lekkim nieprzyjaciela poważniejszych strat. Trafna wydaje się być opinia Pawła Lemiszewskiego, autora pierwszej powojennej analizy przebiegu bitwy, który winą za zmarnowanie szansy na zwycięstwo obciąża przede wszystkim kontradm. Bachiriewa. Nie ulega wątpliwości, iż w pierwszej fazie bitwy Bachiriew popełnił szereg błędów, które wpłynęły negatywnie na jej dalszy przebieg. Po pierwsze, nie wykorzystał elementu zaskoczenia i przygniatającej przewagi w artylerii, którą dysponował w pierwszej fazie bitwy. Zamiast dążyć zdecydowanie do zmniejszenia dystansu podjął skomplikowane manewry („ustawienia kreski nad T.”). Po drugie, chybionym pomysłem było skierowanie aż czterech krążowników do walki ze słabo uzbrojonym stawiaczem min. Krążowniki prowadzące ostrzał z dużej odległości tylko sobie wzajemnie przeszkadzały marnując przy tym amunicję, której zabrakło w drugiej fazie bitwy podczas starcia z krążownikiem pancernym Roon oraz krążownikiem lekkim Lübeck.
Lemiszewski, który uczestniczył w bitwie służąc na krążowniku Admirał Makarow (na stanowisku oficera artyleryjskiego) nadmienił, iż podczas ostrzału Albatrossa w rozmowach między oficerami wyrażano niezadowolenie z rozkazów dowódcy brygady krążowników [Bachiriewa] i przekonanie, że nie jest to bitwa, a bezlitosna egzekucja, na domiar złego nieudolnie zorganizowana22.

Kontradmirał Michaił Bachiriew (w środku.).  Źródło: genrogge.ru

Kontradmirał Michaił Bachiriew (w środku.).
Źródło: genrogge.ru

Być może kluczem do zrozumienia przyczyn zmarnowania przez Bachiriewa nadarzającej się szansy do odniesienia przekonującego zwycięstwa nad zespołem niemieckich sił lekkich jest argument przytoczony przez autorów pracy Fłot w pierwoj mirowoj wojnie:

Jedną z podstawowych słabości w działaniach zespołu rosyjskiego była obawa przed poniesieniem strat, czego efektem był zbyteczny manewr obejścia [przeciwnika] od czoła i prowadzenie ostrzału na dystansie, na którym przeciwnik był słabo widoczny.

? Fłot w pierwoj…, s. 173-174.

Z uwagi na fakt, iż bitwa we wszystkich trzech fazach toczyła się na dużym dystansie (9-13 km) trudno o miarodajną ocenę wyszkolenia rosyjskich artylerzystów. Z pewnością jednak zauważalny był brak zgrania taktycznego poszczególnych krążowników, w wyniku czego ustępujący im we wszystkich parametrach taktyczno-technicznych niemiecki stawiacz min Albatross nie został przez nie zatopiony, lecz mimo uszkodzeń zdołał jeszcze wejść na wody neutralnego państwa i tam wyrzucić się na brzeg.

W przekroju całej operacji, która diametralnie zmieniła charakter (planowany ostrzał Memla zamienił się w bitwę z zespołem okrętów niemieckich w rejonie Österngarn), na wysoką ocenę zasługuje praca radiowywiadu rosyjskiej Floty Bałtyckiej. Przechwytywanie i błyskawiczne odczytywanie niemieckich szyfrogramów umożliwiło dowództwu Floty monitorowanie ruchów okrętów przeciwnika oraz naprowadzenie na znacznie słabszy zespół niemiecki brygady krążowników kontradm. Bachiriewa. Jak nadmienił Boris Dudorow, dowódca operacji kontradm. Bachiriew tłumacząc zaskoczonym oficerom dlaczego wydał rozkaz zmiany kursu i skierowania brygady z rejonu Memla w rejon przylądka Österngarn stwierdził lakonicznie:

Niepienin z Rengartenem namierzyli Niemców.

? B.P. Dudorow – Admirał Niepienin…, s. 180.

Sukces taktyczny, jaki krążowniki rosyjskie odniosły w bitwie w rejonie Österngarn, znacząco podniósł morale załóg Floty Bałtyckiej. Zastępca szefa sztabu Floty Siergiej Timiriew odnotował w swych memuarach, iż:

[…] po powrocie do Rewla [załogi] krążowników były fetowane jak bohaterowie.

? S.N. Timiriew – Wospominanija…, s. 28.

„Zwycięstwo” odbiło się też głośnym echem w dowództwie Frontu Północno-Zachodniego, któremu podlegała 6. Armia, a więc pośrednio także Flota Bałtycka. Boris Dudorow przytacza opinię kpt. 2. rangi Fiodora Dowkontta, który w lipcu 1915 r. był oficerem Wydziału Marynarki sztabu Frontu Północno-Zachodniego:

Po tym wydarzeniu [bitwa w rejonie Österngarn] w sztabie wojsk lądowych [sztab Frontu Północno-Zachodniego] generała Aleksiejewa [od III do VIII 1915 dowódca Frontu Północno-Zachodniego] dał się odczuć wzrost autorytetu Floty. Na równi z bohaterem bitwy – Bachiriewem, z ogromnym uznaniem mówiono o Niepieninie.

? B.P. Dudorow – Admirał Niepienin…, s. 181. Dudorow przytaczając bez komentarza opinię Dowkontta jawi się po raz kolejny jako apologeta Niepienina – swojego przełożonego z czasów służby we Flocie Bałtyckiej. Podczas operacji zakończonej bitwą w rejonie Österngarn kluczową rolę w przekazywaniu Bachiriewowi informacji o ruchach zespołu niemieckiego odegrał Rengarten przebywający na stacji radiotelegraficznej w Kilkond.

Niemiecki krążownik pancerny Prinz Adalbert - okręt ten został dwukrotnie ugodzony torpedami operujących na Bałtyku brytyjskich okrętów podwodnych: po raz pierwszy ciężko uszkodził go okręt E 9 2 lipca 1915 r., a tuż po skończonym remoncie, 23 października tegoż roku, posłał go na dno okręt E 8.  Krążownik Prinz Adalbert został zbudowany w latach 1900-1903 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Prinz Adalbert: wyporność normalna 9000 t; prędkość - 20 w; uzbrojenie - 4 x 210 mm, 10 x 150 mm, 12 x 88 mm, 4 wt 450 mm; opancerzenie (mm) - pb 100, pag 150. Źródło: alphacoders.com

Niemiecki krążownik pancerny Prinz Adalbert – okręt ten został dwukrotnie ugodzony torpedami operujących na Bałtyku brytyjskich okrętów podwodnych: po raz pierwszy ciężko uszkodził go okręt E 9 2 lipca 1915 r., a tuż po skończonym remoncie, 23 października tegoż roku, posłał go na dno okręt E 8.
Krążownik Prinz Adalbert został zbudowany w latach 1900-1903 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Prinz Adalbert: wyporność normalna 9000 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 4 x 210 mm, 10 x 150 mm, 12 x 88 mm, 4 wt 450 mm; opancerzenie (mm) – pb 100, pag 150.
Źródło: alphacoders.com

Sukces E 9

Dla niemieckich sił morskich na Bałtyku bitwa w rejonie Österngarn miała dość nieoczekiwany epilog. Podczas bitwy trzon sił rozpoznawczych przebywał w bazie w Gdańsku. Przed południem 2 lipca kontradm. Hopman zaalarmowany przez dowódcę zespołu Kapitäna zur See von Karpfa o toczącej się bitwie z brygadą krążowników rosyjskich zdecydował ruszyć z odsieczą. Z Gdańska wyszedł zespół złożony z 2 krążowników pancernych – Prinz Adalbert (okręt flagowy) i Prinz Heinrich oraz 2 kontrtorpedowców (S 138 i S 139.).

Około godz. 14.00 na północ od Rozewia zespół niemiecki natknął się na pozostający na pozycji brytyjski okręt podwodny E 923. Około godz. 15.00 Lieutenant-Commander Max Horton odpalił dwie torpedy do krążownika Prinz Adalbert. Mimo iż na krążowniku dostrzeżono ślady torped i okręt wykonał zwrot, atak przeprowadzony z niewielkiego dystansu (około 400 m) okazał się skuteczny. Co prawda, jedna z torped na skutek awarii przyrządu głębokościowego przeszła pod rufą krążownika i zdetonowała uderzając o dno morskie, ale druga torpeda trafiła w kadłub w części dziobowej, poniżej pomostu bojowego. Zginęło 2 podoficerów i 8 marynarzy, a Prinz Adalbert doznał poważnych uszkodzeń24.

Dowódca krążownika Kapitän zur See Andreas Michelsen próbował początkowo doprowadzić okręt do Gdańska, ale zmuszony był porzucić ten plan, gdyż na skutek zwiększenia zanurzenia okrętu do 11 m farwater prowadzący do bazy okazał się za płytki. Z rozkazu kontradm. Hopmana krążownik, pod eskortą kontrtorpedowca S 139 oraz okrętu-bazy Indianola, który dołączył w rejonie Łeby, udał się do bazy w Świnoujściu. Ponieważ w czasie przejścia morzem Prinz Adalbert nabrał dalszych 400 ton wody (ogółem 2000 t), w związku z czym jego zanurzenie wzrosło do 12 m, został odholowany ostatecznie do Kilonii, gdzie dotarł 4 lipca po południu. Prace remontowe na krążowniku trwały ponad dwa miesiące25. Udany atak brytyjskiego okrętu zmusił kontradm. Hopmana, do rezygnacji z przejścia pod brzegi Gotlandii i powrotu do bazy w Gdańsku. Brytyjski okręt podwodny E 9 powrócił 4 lipca do bazy w Rewlu. Lieutenant-Commander Max Horton za brawurowo przeprowadzoną akcję zakończoną znaczącym sukcesem bojowym został odznaczony Orderem św. Jerzego IV klasy.

Niemiecki krążownik pancerny Roon - jeden z uczestników bitwy koło półwyspu Österngarn 2 lipca 1915 r. Krążownik Roon został zbudowany w latach 1902-1906 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Roon: wyporność normalna 9500 t; prędkość - 21 w; uzbrojenie - 4 x 210 mm, 10 x 150 mm, 14 x 88 mm, 5 wt 450 mm; opancerzenie (mm) - pb 100, pag 150.

Niemiecki krążownik pancerny Roon – jeden z uczestników bitwy koło półwyspu Österngarn 2 lipca 1915 r. Krążownik Roon został zbudowany w latach 1902-1906 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Roon: wyporność normalna 9500 t; prędkość – 21 w; uzbrojenie – 4 x 210 mm, 10 x 150 mm, 14 x 88 mm, 5 wt 450 mm; opancerzenie (mm) – pb 100, pag 150. Źródło: wikimedia.rg

Po bitwie

Bitwa w rejonie Österngarn została odebrana przez dowództwo Kaiserliche Marine jako sygnał, iż flota rosyjska może podjąć próbę przejęcia inicjatywy strategicznej na Bałtyku. Ponieważ taki rozwój sytuacji militarnej na akwenie stworzyłby zagrożenie dla niemieckich szlaków komunikacyjnych, reakcja admiralicji była szybka i zdecydowana. W związku z uszkodzeniem krążownika pancernego Prinz Adalbert już 2 lipca siły rozpoznawcze kontradm. Hopmana zostały wzmocnione krążownikiem lekkim Bremen oraz nowoczesnym kontrtorpedowcem V 9926. Dwa dni później cesarz Wilhelm II wydał rozkaz oddania do dyspozycji dowódcy sił morskich na Bałtyku księcia Henryka Pruskiego potężnych sił wsparcia wydzielonych ze składu Hochseeflotte – 4. Eskadry Pancerników (7 predrednotów typu Wittelsbach i Braunschweig) pod dowództwem wiceadm. Schmidta, 8. Flotylli Kontrtorpedowców (11 jednostek), 15. i 16. półflotylli kontrtorpedowców (łącznie 10 jednostek) oraz dwóch okrętów podwodnych, w tym jednego podwodnego stawiacza min typu UC 1.
Siły lekkie Hochseeflotte wydzielone do działań na Bałtyku przebazowano w dniach 5-8 lipca do Gdańska. Dowództwo nad siłami wsparcia detaszowanymi na Bałtyk objął wiceadm. Schmidt, podlegający operacyjnie księciu Henrykowi Pruskiemu. Kontradm. Hopman zachował dowództwo nad siłami rozpoznawczymi.

Tak znaczące wzmocnienie niemieckich sił morskich na Bałtyku związane było z mającą rozpocząć się w lipcu 1915 r. ofensywą Armii „Niemen”, której celem było zdobycie Rygi i zawładnięcie ujściem Dźwiny. Zadanie floty miało polegać na sforsowaniu Cieśniny Irbeńskiej i wspieraniu nadmorskiego skrzydła Armii podczas operacji ryskiej. W celu uniemożliwienia flocie rosyjskiej wspierania nadmorskiej flanki 5. Armii broniącej linii Dźwiny dowództwo niemieckich sił morskich planowało postawienie zagród minowych w Cieśninie Moonsundzkiej, co automatycznie wyeliminowałoby możliwość przerzucania okrętów rosyjskich z Zatoki Fińskiej, najkrótszym szlakiem, na wody Zatoki Ryskiej. W dniach 7-10 lipca Niemcy skoncentrowali w rejonie Libawy siły rozpoznawcze kontradm. Hopmana, w skład których wchodziły 2 krążowniki pancerne (Roon, Prinz Heinrich), 3 krążowniki lekkie (Augsburg, Lübeck, Bremen) oraz 5 kontrtorpedowców. Dodatkowe wzmocnienie stanowiła 15. półflotylla kontrtorpedowców Hochseeflotte (5 jednostek), którą przebazowano z Gdańska27.

800px-WP_SMS_Lübeck_1912

Krążownik pancernopokłądowy Lübeck (formalnie klasyfikowany jako lekki.).  Krążownik Lübeck został zbudowany w latach 1903-1905 w stoczni Vulcan w Szczecinie. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Bremen (Bremen, Hamburg, Berlin, Lübeck, München, Leipzig, Danzig): wyporność normalna 3250 t; prędkość 22-23 w; uzbrojenie - 10 x 105 mm, 2 wt 450 mm; opancerzenie (mm) - pp 35, pag 50.  Źródło: wikimedia.org

Krążownik pancernopokłądowy Lübeck (formalnie klasyfikowany jako lekki.).
Krążownik Lübeck został zbudowany w latach 1903-1905 w stoczni Vulcan w Szczecinie. Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Bremen (Bremen, Hamburg, Berlin, Lübeck, München, Leipzig, Danzig): wyporność normalna 3250 t; prędkość 22-23 w; uzbrojenie – 10 x 105 mm, 2 wt 450 mm; opancerzenie (mm) – pp 35, pag 50.
Źródło: wikimedia.org

Główne dane taktyczno-techniczne okrętów floty rosyjskiej uczestniczących w bitwie w rejonie Österngarn (02.VII.1915)

PANCERNIKI (PREDREDNOTY)

Cesariewicz (stocznia Forges et Chantiers de la Méditerranée ? La Seyne w pobliżu Tulonu, 1901-1903): wyporność (normalna) – 13 110 t; prędkość (maksymalna) – 18 w; opancerzenie (mm) – pb 120-150, pp 40-50, sd 254, pag 250; uzbrojenie – 4 x 305 mm / 40 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 12 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 20 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 47 mm pl, 2 wt 457 mm.
Uwagi: 13 kwietnia 1917 r. przemianowany na Grażdanin.

Sława (Stocznia Bałtycka – St. Petersburg, 1903-1905): wyporność (normalna) – 14 415 t; prędkość (maksymalna) – 17 w; opancerzenie (mm) – pb 102-194, pp 25-51, sd 203, pag 254; uzbrojenie – 4 x 305 mm / 40 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 12 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 20 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 47 mm pl, 2 wt 457 mm.
Uwagi: Samozatopiony 17 października 1917 r. w południowej części Cieśniny Moonsundzkiej.

Ryurik1910Antivari

Krążownik pancerny Riurik.  Na umiarkowane wyniki ognia Riurika miało niewątpliwie wpływ zupełne zużycie luf dział kalibru 254 mm. Na skutek intensywnego szkolenia, lufy dział były w chwili wybuchu I wojny światowej już mocno zużyte, co pogarszało celność. Ich produkcję podjęły rosyjskie Zakłady Obuchowskie, ale zdołano wyprodukować tam tylko 4 działa kalibru 254 mm i dopiero pod koniec 1915 r. zostały wymienione na nowe, podczas, gdy działa 203 mm wymieniono w maju 1915 r. Źródło: wikimedia.org

Krążownik pancerny Riurik.
Na umiarkowane wyniki ognia Riurika miało niewątpliwie wpływ zupełne zużycie luf dział kalibru 254 mm. Na skutek intensywnego szkolenia, lufy dział były w chwili wybuchu I wojny światowej już mocno zużyte, co pogarszało celność. Ich produkcję podjęły rosyjskie Zakłady Obuchowskie, ale zdołano wyprodukować tam tylko 4 działa kalibru 254 mm i dopiero pod koniec 1915 r. zostały wymienione na nowe, podczas, gdy działa 203 mm wymieniono w maju 1915 r.
Źródło: wikimedia.org

KRĄŻOWNIKI PANCERNE

Riurik (Vickers, Armstrong ? Barrow-in-Furness, 1906-1909): wyporność (normalna) ? 16 933 t; prędkość (maksymalna) ? 21 w; opancerzenie (mm) ? pb 76-152, pp 25,4-38,1, sd 203, pag 203;  uzbrojenie ? 4 x 254 mm / 50 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 4 x 203 mm / 50 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 20 x 120 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 47 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt 457 mm.
Uwagi: W 1916 r. dozbrojony: 2 x 47 mm pl, 1 x 40 mm pl.

Admirał Makarow (stocznia Forges et Chantiers de la Méditerranée ? La Seyne w pobliżu Tulonu, 1906-1908): wyporność (normalna) ? 7 890 t; prędkość (maksymalna) ? 21 w; opancerzenie (mm) ? pb 60-175, pp 30, sd 136, pag 132; uzbrojenie ? 2 x 203 mm / 45 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 8 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 22 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt 457 mm.
Uwagi: Typ Bajan; 1915/1916 r. przezbrojony: zdjęto 22 x 75 mm, zainstalowano 1 x 203 mm, 4 x 152 mm, 2 x 75 mm pl, 2 x 47 mm pl.

Bajan (Nowa Stocznia Admiralicji ? St. Petersburg, 1907-1911): wyporność (normalna) ? 7 901 t; prędkość (maksymalna) ? 21 w; opancerzenie (mm) ? pb 60-175, pp 30, sd 136, pag 132; uzbrojenie ? 2 x 203 mm / 45 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 8 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 22 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt 457 mm.
Uwagi: Typ Bajan; 1915/1916 r. przezbrojony: zdjęto 22 x 75 mm, zainstalowano 1 x 203 mm, 4 x 152 mm, 2 x 75 mm pl, 2 x 47 mm pl.

KRĄŻOWNIKI LEKKIE

Oleg (Nowa Stocznia Admiralicji ? St. Petersburg, 1903-1904): wyporność (normalna) ? 6 975 t; prędkość (maksymalna) ? 20,5 w; opancerzenie (mm) ? pb 35, pp 70, sd 140, pag 125;  uzbrojenie ? 12 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 12 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 47 mm pl, 2 wt 381 mm, 150 min.
Uwagi: Typ Bogatyr?: zmodernizowany w latach 1910-1911 w Stoczni Franko-Rosyjskiej; przezbrojony w 1916 r.: zdjęto 12 x 152 mm, 11 x 75 mm, 2 x 47 mm pl; zainstalowano 16 x 130 mm.

Bogatyr? (Vulkan ? Szczecin, 1901-1902): wyporność (normalna) ? 7 428 t; prędkość (maksymalna) ? 23 w; opancerzenie (mm) ? pb 35, pp 70, sd 140, pag 125;  uzbrojenie ? 12 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 12 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 47 mm pl, 2 wt 381 mm, 150 min.
Uwagi: Zmodernizowany w latach 1909-1912 w Stoczni Franko-Rosyjskiej; przezbrojony w 1916 r.: zdjęto wszystkie armaty; zainstalowano 16 x 130 mm.

Rufowa wieża artylerii 152 mm krążownika pancernopokładowego Oleg (formalnie klasyfikowany jako lekki), 1914 r.  Źródło: wikimedia.org

Rufowa wieża artylerii 152 mm krążownika pancernopokładowego Oleg (formalnie klasyfikowany jako lekki), 1914 r.
Źródło: wikimedia.org

KONTRTORPEDOWCE

Nowik (Stocznia Putiłowska ? St. Petersburg, 1911?1913): wyporność (normalna) ? 1 280 t; prędkość (maksymalna) ? 36 w; uzbrojenie ? 4 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 2 wt 457 mm, 60 min.
Uwagi: Brak.

Turkmieniec Stawropolskij (Lande & Sohn ? Ryga, 1905): wyporność (normalna) ? 730 t; prędkość (maksymalna) ? 26 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; do 19 października 1908 r. – Truchmieniec; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl.

Kazaniec (Lange & Sohn ? Ryga, 1905-1906): wyporność (normalna) ? 732 t; prędkość (maksymalna) ? 25,6 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl; zatonął 28 października 1916 r. na północny wschód od wyspy Odensholm (Osmussaar) na minach postawionych przez niemiecki UC 27.

Stierieguszczij (Lange & Sohn ? Ryga, 1905-1906): wyporność (normalna) ? 720 t; prędkość (maksymalna) ? 26 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl.

Wojskowoj (Lange & Sohn ? Ryga, 1904-1905): wyporność (normalna) ? 730 t; prędkość (maksymalna) ? 27 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl.

Strasznyj (Lange & Sohn ? Ryga, 1904-1905): wyporność (normalna) ? 720 t; prędkość (maksymalna) ? 26,4 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl.

Ukraina (Lange & Sohn ? Ryga, 1904-1905): wyporność (normalna) ? 730 t; prędkość (maksymalna) ? 27 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Dozbrojony w 1916.: 1 x 40 mm pl.

Zabajkalec (Lange & Sohn ? Ryga, 1906-1907): wyporność (normalna) ? 720 t; prędkość (maksymalna) ? 26,4 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa) 2 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Ukraina; w 1916 r. dozbrojony: 1 x 40 mm pl.

Bditielnyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,8 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu; zatonął 27 listopada 1917 r. w rejonie Raumo (Rauma) na minach postawionych przez niemiecki UC 58.

Bojewoj (Schichau – Elbląg, 1905-1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,5 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Burnyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,5 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Inżenier-Miechanik Dmitriew (Schichau – Elbląg, 1905-1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,5 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Inżenier-Miechanik Zwieriew (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,7 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Wnimatielnyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,8 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Wnuszytielnyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,8 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

Wynosliwyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,8 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt 457 mm (1912 r.).
Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew; zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w St. Petersburgu.

OKRĘTY PODWODNE

Makriel (Stocznia Bałtycka ? St. Petersburg, 1904?1908): wyporność ? 151/182 t; prędkość ? 9/5 w; uzbrojenie ? 4 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.).
Uwagi: Typ Kasatka; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej, Ryskiej i Botnickiej.

Okuń (Stocznia Bałtycka ? St. Petersburg, 1904?1908): wyporność ? 151/182 t; prędkość ? 9/5 w; uzbrojenie ? 4 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.).
Uwagi: Typ Kasatka; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej.

Alligator (Crichton & Co. ? St. Petersburg, 1908?1909): wyporność ? 409/482 t; prędkość ? 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie ? 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.).
Uwagi: Typ Kajman; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej i Botnickiej; w listopadzie 1916r. wycofany ze służby (z uwagi na niewielką wartość bojową), rozbrojony i przebudowany na jednostkę portową.

Krokodił (Crichton & Co. ? St. Petersburg, 1908?1909): wyporność ? 409/482 t; prędkość ? 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie ? 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.).
Uwagi: Typ Kajman; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej i Botnickiej; w listopadzie 1916 r. wycofany ze służby (z uwagi na niewielką wartość bojową), rozbrojony i przebudowany na jednostkę portową.

Kajman (Crichton & Co. ? St. Petersburg, 1907?1909): wyporność ? 409/482 t; prędkość ? 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie ? 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.).
Uwagi: Pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej; 15 listopada 1916 r. wycofany ze służby z uwagi na niewielką wartość bojową; cumował w porcie w Rewlu, gdzie 25 lutego 1918 r. został przejęty przez wojska niemieckie, wywieziony do Rzeszy i złomowany.

Krążownik lekki Augsburg w 1914 r. Okręt ten ubezpieczał operację Albatrossa.  Krążownik Augsburg został zbudowany w latach 1908-1910 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii.  Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Kolberg (Kolberg, Mainz, Köln, Augsburg): wyporność normalna 4350 t; uzbrojenie - 12 x 105 mm, 2 wt 450 mm, 100 min; opancerzenie (mm) - pp 40, pag 50.  Źródło: wikimedia.org

Krążownik lekki Augsburg w 1914 r. Okręt ten ubezpieczał operację Albatrossa.
Krążownik Augsburg został zbudowany w latach 1908-1910 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii.
Główne dane taktyczno-techniczne krążowników typu Kolberg (Kolberg, Mainz, Köln, Augsburg): wyporność normalna 4350 t; uzbrojenie – 12 x 105 mm, 2 wt 450 mm, 100 min; opancerzenie (mm) – pp 40, pag 50.
Źródło: wikimedia.org

1 P.W. Lemiszewski – Bojewyje diejstwija na Bałtikie w gody pierwoj mirowoj wojny, St. Pietierburg 2005 (podczas bitwy w rejonie Österngarn Pawieł Lemiszewski był oficerem arryleryjskim na krążowniku Bajan.). Szerzej o przebiegu bitwy zob. R.M. Mielnikow – Bronienosnyje kriejsiera tipa Admirał Makarow (1906-1925), St. Pietierburg 2006, s. 72-75 (autor zamieścił kapsułę zawierającą fragmenty książki M.A. Pietrowa – Dwa boja, Leningrad 1926, przedstawiające szczegółowy opis bitwy w rejonie Österngarn.).

2 Pierwotnie plan operacji, opracowany przez Rengartena i Sakowicza, zakładał ostrzelanie Kołobrzegu – ważnego portu na niemieckich liniach komunikacyjnych. Świnoujście i Kilonia nie były brane pod uwagę ze względu na oddalenie od baz rosyjskich; do przeprowadzenia ostrzału Gdańska zniechęcały postawione na podejściach do portu zagrody minowe. Plan ostrzelania Kołobrzegu nie zyskał jednak akceptacji dowódcy Floty, który optował za Memlem, z uwagi na jego położenie w stosunkowo niewielkiej odległości od baz operacyjnych floty rosyjskiej. Zachowawcza postawa Kanina wzbudziła irytację Rengartena (głównego architekta planu operacji pod Kołobrzegiem), który wskazywał, iż Memel, w przeciwieństwie do Kołobrzegu, ma nikłe znaczenie strategiczne. Irytację Rengartena wzmagała ponadto przeciągająca się dyskusja nad planem, gdy tymczasem czas naglił. Po pięciogodzinnej dyskusji (sic!) zakończonej 1 lipca o godz. 01.00 dowódca Floty, chcąc nieco udobruchać Rengartena, który cieszył się w sztabie Floty powszechnym szacunkiem, wyraził zgodę na włączenie do składu sił biorących udział w operacji – krążownika Riurik (okręt admiralski.). Doszło przy tym do anegdotycznej sytuacji – po kłótni wiceadm. Kanin miał powiedzieć: No dobrze, skoro Iwan Iwanowicz [Rengarten] się gniewa, dam wam Riurika. Przebieg narady na podstawie analizy memuarów Sakowicza, jednego z jej uczestników, przedstawił Michaił Partała – Raz Iwan Iwanowicz sierditsa, ja dam wam Riurika, „Gangut” 1999, nr 20, s. 34.

3 Wasilij Kanin (1862-1927) – we flocie od 1879 r., absolwent Korpusu Morskiego (1882.). Od 1901 r. we Flocie Czarnomorskiej – flagowy oficer minowo-torpedowy Eskadry Szkolnej; starszy oficer na kanonierce Czernomoriec (1902-1903); starszy oficer na pancerniku Gieorgij Pobiedonosiec (1903-1904); komendant arsenału min i torped (1904-1907); dowódca kanonierki Kubaniec (1907-1908), pancernika Sinop (1908-1911.). Od 1911 r. we Flocie Bałtyckiej: dowódca 4. dywizjonu kontrtorpedowców (1911), dywizjonu stawiaczy min (1913-1915), obrony minowej (1915.). Głównodowodzący Flotą Bałtycką (1915-1916.). Od 1916 r. członek Rady Państwa. Od 1917 r. członek Rady Admiralicji. Po rewolucji lutowej w Rządzie Tymczasowym – 17 kwietnia 1917 r. wyznaczony na drugiego zastępcę ministra wojny i marynarki wojennej Aleksandra Guczkowa. Od 27 czerwca 1917 r. członek Komitetu ds. Budownictwa Okrętowego. Rangę kontradmirała osiągnął w 1914 r., wiceadmirała – w 1915 r., admirała – 23 kwietnia 1916 r. Dnia 26 grudnia 1917 r. przeniesiony w stan spoczynku. Podczas wojny domowej opowiedział się po stronie „białych” – 26 listopada 1918 r. wyznaczony przez gen. Antona Denikina dowódcą Floty Czarnomorskiej. W kwietniu 1919 r. przeniesiony z powodu choroby w stan spoczynku. Od 1920 r. na emigracji. Zmarł w Marsylii 17 czerwca 1927 r.

4 Nikołaj Grigorow (1873-1944) – we flocie od 1889 r., absolwent Korpusu Morskiego (1892) i Mikołajowskiej Akademii Morskiej (Wydział Hydrograficzny – 1902.). Oficer flagowy sztabu dowódcy Eskadry Oceanu Spokojnego (1897-1899.). Uczestnik bitwy pod Cuszimą – służył na krążowniku Ałmaz. Po wojnie z Japonią służył we Flocie Bałtyckiej – dowódca kontrtorpedowca Stierieguszczij (1907-1910), 4. dywizjonu kontrtorpedowców (1910-1911), pancernika Gangut (1911-1915.). Szef sztabu Floty Bałtyckiej (1915-1917.). Od 28 marca 1917 r. w dyspozycji Ministerstwa Marynarki Wojennej. Od 28 września 1917 r. szef Wydziału Transportu Ministerstwa MW. Dnia 1 grudnia 1917 r. przeniesiony w stan spoczynku. Rangę kontradmirała osiągnął 16 czerwca 1915 r. Po wojnie domowej w Rosji przebywał na emigracji. Zmarł w Nicei (Francja) 14 lutego 1944 r. Interesujące informacje dotyczące stylu pracy Grigorowa, a co za tym idzie sztabu Floty Bałtyckiej, zawarł w swych memuarach Siergiej Timiriew: Grigorow był świetnym, wykształconym i posiadającym duże doświadczenie w pracy sztabowej oficerem. Jednakże z przykrością muszę stwierdzić, iż posiadał jedną poważną wadę – był człowiekiem ciężko myślącym; i to nie tak, iż taki bywał na co dzień – on bezspornie był człowiekiem światłym, jednakże czy to ze względu na naturalne skłonności, czy też z uwagi na wyrobione nawyki […] nie był w stanie podjąć decyzji dopóty, dopóki nie rozważył i wszechstronnie nie przemyślał wszystkich detali. Być w może w spokojnych, gabinetowych warunkach podobny styl pracy byłby pożądany, jednakże w pełnej napięcia sytuacji bojowej przynosił on niepowetowane szkody: sukces zależał bowiem zazwyczaj od podjęcia błyskawicznej decyzji, natomiast zwłoka skutkowała niepowodzeniem. Poza tym podobna opieszałość wywierała fatalne wrażenie na podwładnych w myśl reguły – szef jest niezdecydowany, to znaczy nie wie co robić. Szczególnie trudno było przyzwyczaić się do stylu pracy Grigorowa byłym współpracownikom Essena i Körbera, gdyż obaj admirałowie [w przeciwieństwie do Grigorowa] podejmowali decyzje błyskawiczne i w ogromnej większości przypadków trafne. Ponieważ Kanin również nie wyróżniał się śmiałością w podejmowaniu decyzji, po śmierci Essena styl pracy naszego sztabu, a co za tym idzie działania Floty, uległy radykalnej zmianie: było teraz mnóstwo narad, dyskusji, rozważań, a względnie mało aktywnych działań. Pewne ożywienie do pracy sztabu wnosili jedynie Kołczak oraz Niepienin, którzy działali teraz praktycznie samodzielnie, gdyż cieszyli się bezgranicznym zaufaniem i szacunkiem Kanina. Zob. S.N. Timiriew – Wospominanija…, s. 26.

5 Ludwig Körber [12 listopada 1916 r. zmienił nazwisko na Korwin], (1863-1919) – we flocie od 1881 r., absolwent Korpusu Morskiego (1884) i Mikołajewskiej Akademii Morskiej (1902.). W latach 1886-1889 uczestniczył w rejsie dookoła świata na pokładzie korwety Witiaź. Uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej – szef morskiej kancelarii polowej głównodowodzącego sił lądowych i morskich na Dalekim Wschodzie (1904-1905.). Dowódca krążownika torpedowego Donskoj Kazak (1906.). Oficer Sztabu Generalnego MW (1906-1908.). Dowódca kanonierki Chiwiniec (1908.). Attaché morski w Wielkiej Brytanii (1909-1911.). Dowódca pancernika Cesariewicz (1911-1913.). Szef sztabu Floty Bałtyckiej (1911-1915.). Od 1915 r. członek Rady Admiralicji. Dowódca Flotylli Północnego Oceanu Lodowatego (1916-1917.). Rangę kontradmirała osiągnął w 1913 r., wiceadmirała – w 1915 r. Dnia 16 grudnia 1917 r. przeniesiony w stan spoczynku. Zmarł na emigracji w Wielkiej Brytanii.

6 Aleksandr Kołczak (1874-1920) ? we flocie od 1891 r., absolwent Korpusu Morskiego (1894.). Uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej ? dowódca kontrtorpedowca Sierdityj (1904), ranny w obronie Port Artur, po upadku twierdzy w niewoli japońskiej; po powrocie do kraju odznaczony złotą szablą ?Za Męstwo.? Oficer Sztabu Generalnego MW (1906-1908, 1911-1912.). Przed wybuchem pierwszej wojny światowej dowodził transportowcem Wajgacz (1908-1911); kontrtorpedowcami: Ussurijec (1912-1913) oraz Pogranicznik (1913-1914.). Zastępca szefa sztabu ds. operacyjnych Floty Bałtyckiej (1914-1915); dowódca dywizjonu kontrtorpedowców Floty Bałtyckiej (1915-1916); dowódca Floty Czarnomorskiej (1916-1917.). Po przewrocie październikowym twórca konkurencyjnego dla Rosji bolszewickiej ośrodka władzy na Syberii ? proklamował się Najwyższym Zarządcą Rosji. W styczniu 1920 r. został wydany w ręce bolszewików i rozstrzelany w Irkucku 7 lutego 1920 r. W latach Wielkiej Wojny odznaczył się jako jeden z najbardziej bojowych i wybitnych oficerów carskiej floty.

7 Iwan Rengarten (1883-1920) – we flocie od 1901  r., absolwent Korpusu Morskiego (1904.). Uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej – służył na pancerniku Połtawa; wyróżnił się w obronie Port Artur, ranny – dostał się do niewoli japońskiej. Organizator służby radiowywiadu we Flocie Bałtyckiej. Od 1912 r. w sztabie Floty Bałtyckiej – 2. flagowy oficer minowo-torpedowy, po wybuchu wojny flagowy oficer radiotelegrafista (1912-1917); pomocnik zastępcy szefa sztabu ds. operacyjnych; szef Oddziału Wywiadu sztabu Floty Bałtyckiej; zastępca szefa sztabu ds. operacyjnych (od 23 marca 1917 r.). 30 kwietnia 1918 r. przeniesiony w stan spoczynku. W latach 1918-1920 wykładowca Akademii Morskiej oraz uczestnik prac Morskiej Komisji Historycznej. Zmarł na tyfus 14 stycznia 1920 r. wracając pociągiem z Moskwy do Piotrogrodu.

8 Zastępcą Rengartena na stanowisku szefa Sekcji Statystyki (od września 1915 r. Oddziału Wywiadu) sztabu Floty Bałtyckiej został wyznaczony lejtienant Aleksandr Sakowicz, który pełnił tę funkcję od końca maja do końca września 1915 r., zanim został skierowany do dyspozycji szefa Sztabu Generalnego MW. Zastąpił go miczman Michaił Komiełow. Od 1916 r. w pracach Oddziału Wywiadu uczestniczył Fiodor Dowkontt (od stycznia 1916 r. flagowy historiograf sztabu Floty Bałtyckiej), któremu Rengarten zlecił sporządzenie charakterystyki niemieckich baz i portów, zaplecza stoczniowego oraz Ordre de Bataille Kaiserliche Marine.

9 Michaił Bachiriew (1868-1920) – we flocie od 1885 r., absolwent Korpusu Morskiego (1888.). Uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej – walczył w obronie Port Artur. Dowódca okrętu od 1904 r. Dowodził kontrtorpedowcami: Smiełyj (1904-1906), Rietiwyj (1907-1908), Amuriec (1908-1910.). Dowódca krążownika Riurik (1911-1914.). Podczas pierwszej wojny światowej we Flocie Bałtyckiej – dowódca 1. Brygady Krążowników (1914-1915), a później 1. Brygady Pancerników (1915-1917.). W styczniu 1918 r. przeniesiony w stan spoczynku. Stopień kontradmirała osiągnął 6 stycznia 1915 r., wiceadmirała – 19 grudnia 1916 r. Po przeniesieniu w stan spoczynku zamieszkał w Piotrogrodzie; aresztowany dwukrotnie przez CzeKa (w sierpniu 1918 r., w marcu 1919 r.). Od kwietnia 1919 r. uczestniczył w pracach Morskiej Komisji Historycznej – przygotował relację o walkach w Zatoce Ryskiej w latach 1915-1917. 17 listopada 1919 r. ponownie aresztowany przez CzeKa pod zarzutem utrzymywania kontaktów z gen. Nikołajem Judeniczem i przygotowywania antybolszewickiego powstania w Piotrogrodzie. Rozstrzelany 16 stycznia 1920 r.

10 Zadanie zapewnienia dalekiej osłony zespołowi operującemu pod Memlem powierzono okrętom podwodnym: na pozycję w rejonie Rozewia skierowano brytyjski E 9, w rejon przylądka Luzerort (w rejonie Windawy) – Makriel, w rejon przylądka Steinort (przylądek na północ od Libawy) – Okuń. Na podejściach do Zatoki Fińskiej rozmieszczono trzy okręty podwodne: Alligator, Krokodił oraz Kajman.

11 Po utracie kontaktu z brygadą krążowników, Nowik próbował nawiązać łączność drogą radiową. Z powodu wyładowań atmosferycznych wielokrotnie ponawiane próby nie przyniosły jednak rezultatu. Zmusiło to dowódcę Nowika (od 18 kwietnia 1915 r. kpt. 2. rangi Michaił Behrens) do powrotu na wody Zatoki Ryskiej. 2 lipca około godz. 09.30 kontrtorpedowiec wszedł do Cieśniny Irbeńskiej.

12 W nocy 30 czerwca z bazy w Gdańsku wyszedł zespół okrętów niemieckich, w skład którego wchodził krążownik pancerny Roon, stawiacz min Albatross oraz 5 kontrtorpedowców. Na wysokości Libawy do zespoły dołączyły krążowniki Augsburg i Lübeck oraz 2 kontrtorpedowce. Zespół, którym dowodził Kapitän zur See Johannes von Karpf, otrzymał zadanie postawienia min w rejonie latarni Bogskär, 30 Mm na południe od Wysp Alandzkich. Wieczorem 1 lipca stawiacz min Albatross, eskortowany przez krążownik Augsburg (pozostałe okręty zespołu stanowiły zespół osłony), postawił dwie zagrody minowe (łącznie 160 min) na północny wschód i północny zachód od Bogskär. Po zakończeniu operacji minowej 2 lipca około godz. 01.30 dowódca zespołu nadał szyfrogram na krążownik Roon, w którym wyznaczył miejsce spotkania z siłami osłony, podając oczywiście pozycję, kurs i prędkość „zespołu minowego.” Przechwycenie i błyskawiczne odczytanie szyfrogramu z Augsburga przez rosyjski radiowywiad umożliwiło dowództwu Floty Bałtyckiej uprzedzenie kontradm. Bachiriewa, przed którym stanęła szansa zaatakowania znacznie słabszego zespołu niemieckiego.

13 Pozostałe okręty zespołu niemieckiego (krążowniki – Roon i Lübeck oraz 4 kontrtorpedowce) znajdowały się już na kursie do Libawy. 2 lipca o godz. 06.00 Kapitän zur See Johannes von Karpf, nie zdając sobie sprawy, iż jego zespół został wykryty i jego ruchy są monitorowane przez rosyjski radiowywiad, podzielił swoje siły na dwie grupy.

14 Jeśli chodzi o sposób rozegrania bitwy, kontradm. Bachiriew, zamierzał wykorzystać tu przede wszystkim, znany w Royal Navy, manewr taktyczny, zwany „przekreśleniem T” lub ściślej „dostawieniem kreski dużego T.” Polegał on na tym, aby w czasie walki przeciąć własnymi okrętami, pod kątem prostym lub zbliżonym do prostego, kurs okrętów przeciwnika tuż przed jego okrętem czołowym lub flagowym (tzw. uchwycenie czoła kolumny), co z lotu ptaka miało przypominać literę „T.” „Przekreślającemu” lub „dostawiającemu kreskę dużego T” manewr ten dawał zasadniczą przewagę; zbliżający się przeciwnik znajdował się wewnątrz zataczanego łuku (tzw. łuk A – „A arc” [ang.] – łuk zataczany przez pojedynczy okręt lub zespół okrętów, w którym wszystkie lub prawie wszystkie jego [ich] działa mogą być użyte do strzelania), „rozstrzeliwany” salwami burtowymi. Ogień prowadziły przy tym wszystkie działa rozmieszczone w osi symetrii kadłuba (z reguły cała artyleria głównego kalibru) oraz połowa dział na burtach, po stronie wewnętrznej łuku (artyleria średniego kalibru.).

15 Pozostali przy życiu członkowie załogi zostali internowani przez władze szwedzkie. Okręt odholowano początkowo do Farösundu (cieśnina dzieląca Gotlandię od wyspy Farö), a następnie do portu Oscarshamn (na północ od Kalmaru), gdzie 1 października 1915 r. został internowany. 21 marca 1921 r. złomowano go w Hamburgu.

16 Podczas pierwszej fazy bitwy w rejonie przylądka Österngarn Riurik sygnalizował, iż znajduje się w odległości 20 Mm na południowy wschód od brygady.

17 Z ustaleń Gribowskiego wynika, iż kontradm. Bachiriew z premedytacją nie włączył flagowego okrętu do bitwy z krążownikiem Roon, gdyż na krążowniku Admirał Makarow pozostało zaledwie 8 pocisków kal. 203 mm, które dowódca brygady zdecydował zachować „na wszelki wypadek.” Zob. W. Ju. Gribowski – Boj…, s. 47.

18 Riurik dysponował 4 armatami kal. 254 mm, 4 – 203 mm oraz 20 – 120 mm; Lübeck – 10 armatami kal. 105 mm. Artylerzyści Riurika strzelali jednak bardzo niecelnie, nie odnotowując żadnych trafień. Znacznie lepiej celowali artylerzyści z krążownika Lübeck, którzy odnotowali 10 trafień. Pociski uszkodziły pokład, kominy, kwatery oficerskie, nadbudówkę dziobową oraz mostek.

19 Podczas bitwy z krążownikami niemieckimi Riurik wystrzelił 46 pocisków kal. 254 mm, 102 – kal. 203 mm i 162 – kal. 120 mm. Nie odnotował jednak ani jednego bezpośredniego trafienia, co nie najlepiej świadczy o wyszkoleniu artylerzystów rosyjskiego krążownika. Niewielkim usprawiedliwieniem była kilkunastominutowa awaria części urządzeń przy armatach artylerii głównej, która uniemożliwiła prowadzenie ciągłego ognia.

20 Na decyzję Fregatten-Kapitäna Gygasa o przerwaniu bitwy decydujący wpływ miały dwa czynniki. Po pierwsze, Roon wystrzelał większość amunicji podczas boju z Bajanem, a następnie z Riurikiem. Po drugie, salwy z krążownika Riurik, aczkolwiek niecelne, padały ciągle niebezpiecznie blisko Roona.

21 Nazwy tej używa się w źródłach niemieckich. W źródłach rosyjskich – bitwa u wybrzeży Gotlandii.

22 P.W. Lemiszewski – Bojewyje diejstwija…, s. 41-42. Szerzej o przebiegu bitwy zob. W. Ju. Gribowski – Boj u Gotłanda 19 ijunia 1915 goda, „Gangut” 1996, nr 11, s. 40-43.

23 E 9 otrzymał zadanie zapewnienia dalekiej osłony brygadzie krążowników operującej w rejonie Memla. 1 lipca zajął pozycję w sektorze na północ od Rozewia.

24 Wybuch wyrwał w kadłubie dwumetrowy otwór, przez który do pomieszczeń wewnętrznych wdarły się masy wody zatapiając pierwszą kotłownię, przedział torpedowy, komorę amunicyjną wieży dziobowej armat artylerii głównej i stanowisko kierowania ogniem.

25 Prinz Adalbert nie uniknął swego przeznaczenia. Po zakończeniu remontu i powrocie na Bałtyk, 23 października 1915 r. tuż po opuszczeniu bazy w Libawie natknął się na inny brytyjski okręt podwodny – E 8 (Lieutenant-Commander Francis Goodhart.). Torpeda która trafiła niemiecką jednostkę spowodowała wtórną eksplozję komór amunicyjnych i jej natychmiastowe zatonięcie wraz z całą załogą (32 oficerów oraz 640 podoficerów i marynarzy.).

26 Kontrtorpedowiec V 99 został zbudowany w latach 1914-1915 w stoczni Vulcan w Szczecinie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna – 1350 t; prędkość – 36,5 w; uzbrojenie – 3 x 88 mm (od 1916 r. – 4 x 105 mm), 6 wt 500 mm.

27 Wchodzący w skład sił rozpoznawczych krążownik Thetis przebywał na remontach w stoczni Schichau w Gdańsku.

Okun'1908-1925

Do przeprowadzenia operacji Rosjanie wyznaczyli znaczne siły, w tym zespół dalekiej osłony złożony z okrętów podwodnych: Makriel, Okuń i brytyjskiego HMS E 9. Źródło: wikimedia.org

Do przeprowadzenia operacji Rosjanie wyznaczyli znaczne siły, w tym zespół dalekiej osłony złożony z okrętów podwodnych: Makriel, Okuń i brytyjskiego HMS E 9.
Źródło: wikimedia.org

Bibliografia

I. Opracowania

? P.W. Lemiszewski – Bojewyje diejstwija na Bałtikie w gody pierwoj mirowoj wojny, St. Pietierburg 2005
? R.M. Mielnikow – Bronienosnyje kriejsiera tipa Admirał Makarow (1906-1925), St. Pietierburg 2006
? M, Partała – Raz Iwan Iwanowicz sierditsa, ja dam wam Riurika, „Gangut” 1999, nr 20
? W. Ju. Gribowski – Boj u Gotłanda 19 ijunia 1915 goda, „Gangut” 1996, nr 11
? M. Glock – Bitwa pod Östergarn, „Morze, Statki i Okręty”, nr specjalny 3 (1/2009)
? L. Bengelsdorf ? Der Seekrieg in der Ostsee 1914-1918, Bremen 2009
? Fłot w pierwoj mirowoj wojnie, red. N.B. Pawłowicz, t. I, Moskwa 1964
? E. Kosiarz ? Pierwsza wojna światowa na Bałtyku, Gdańsk 1979
? R. Czeczott ? Wojna morska na Bałtyku 1914-1918, Warszawa 1935
? D. Ju. Kozłow ? Britanskije podwodnyje łodki w Bałtijskom Morie. 1914?1918 gody, St. Pietierburg 2006
? A.W. Tomaszewicz ? Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914?1915 gg, Moskwa?Leningrad 1939
? N. Polmar, J. Noot ? Submarines of the Russian and Soviet Navies 1718 ? 1990, Annapolis, Maryland 1991
? E.A. Kowalow – Rycari głubin. Chronika zarii rossijskogo podpława, Moskwa-St. Pietierburg 2005
? S.J. Winogradow, A.D. Fiedieczkin – „Riurik” fłagman Bałtijskogo Fłota, Moskwa 2003
? B.P. Dudorow – Admirał Niepienin, St. Pietierburg 1993
? M. Makariejew – Bałtijskij fłot w biografiach komandujuszczich 1696-2004, Siewastopol 2006
? S.W. Wołkow – Oficery fłota i morskogo wiedomstwa. Opyt martirołoga, Moskwa 2004
? M.A. Partała – Razwiedywatelnyje organy Bałtijskogo Fłota w pierwuju mirowuju wojny. Woprosy organizacyi, [w:] Sankt Pietierburg i strany Siewiernoj Jewropy: Matieriały wos’moj jeżegodnoj mieżdunarodnyj naucznoj konfierencyi (13-14 apriela 2006 g.), pod red. W.N. Barisznikowa, P.A. Krotowa, St. Pietierburg 2007

II. Listy, pamiętniki, wspomnienia, relacje

? W. Mierkuszow ? Zapiski podwodnika 1905-1915, oprac. i red. nauk. W.W. Łobycyn, Moskwa 2004
? S.N. Timiriew – Wospominanija morskogo oficera, St. Pietierburg 1998
? G.K. Graf ? Na ?Nowikie.? Bałtijskij fłot w wojnu i riewolucyju, St. Pietierburg 1997

III. Informatory, wydawnictwa encyklopedyczne 

? W.D. Docenko ? Morskoj biograficzeskij słowar?, St. Pietierburg 1995
? E. Gröner ? Die deutschen Kriegsschiffe 1815-1945, Bd. I, München 1966
? S.P. Moisiejew – Spisok korablej russkogo parowogo i bronienosnogo fłota s 1861 po 1917 g.), Moskwa 1948
? J.W. Apalkow – Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914-10.1917 gg. Sprawocznik, red. W.A. Korniuszko, St. Pietierburg 1996
? B. Weyer – Taschenbuch der Kriegsflotten XV. Jahrgang 1914, Bonn 1995
? Conway’s All The World’s Fighting Ships 1906-1921, London 1986
? Jane’s Fighting Ships of World War I, London 1990

IV. Wybrane witryny internetowe

? http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_ko%C5%82o_Gotlandii

? http://pl.wikipedia.org/wiki/Ruryk_%281909%29

? http://pl.wikipedia.org/wiki/Bajan_%281911%29

? http://pl.wikipedia.org/wiki/SMS_Roon

? http://de.wikipedia.org/wiki/SMS_Albatross_%281907%29

? http://ostergarnslandet.se/albatross/text.htm

Wyznawca teorii wojennomorskich Mahana, Colomba i Corbetta. Gorący orędownik propagowania doktryny Nawalizmu na gruncie medialnym i społecznym w naszym kraju. Zainteresowania: wszystko co związane z budownictwem okrętowym oraz strategią i taktyką wojen morskich wieku pary, od okresu wojny krymskiej do okresu interwencji British Baltic Force w trakcie rosyjskiej wojny domowej włącznie. Dla stosownej przeciwwagi umysłowej, pochłania go również tematyka alianckich bombardowań powietrznych na niemieckie ośrodki miejskie w toku II WŚ oraz historia i rozwój "skrzydła bombowego" Rządu JKM - RAF Bomber Command.