Charakterystyka organizacji, a także samych jednostek pod kątem taktyczno – technicznym, i ludzi oraz ich przygotowania i mentalności, tworzących Brygadę Okrętów Podwodnych rosyjskiej Floty Bałtyckiej w momencie wybuchu wojny w 1914 r. Podjęta skromna próba wyjaśnienia nikłych sukcesów rosyjskiej broni podwodnej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917.
Car Mikołaj II w otoczeniu licznej świty przyjmuje raport kapitana 2. rangi (komandora porucznika) M. K. Bieklemiszczewa z pokładu miniaturowego okrętu podwodnego Dielfin. Zakład Mechaniczny Stoczni Bałtyckiej – Petersburg. 1901 r. Źródło: creanova.org
Rozwój konstrukcyjny jednostek podwodnych spowodował, iż mocarstwa morskie rozpoczęły ich masową budowę. Obdarzane były wielkim zaufaniem w ich potencjał – na wskroś wyłącznie defensywny – niejako na wyrost, aż bowiem do 1914 r. nie było możliwości sprawdzenia ich taktycznych właściwości w warunkach bojowych. W 1904 r. podczas wojny rosyjsko – japońskiej, Michaił Naletow rozpoczął budowę okrętu podwodnego w oblężonym Port Arturze, ale nie została zakończona do upadku rosyjskiej twierdzy dalekowschodniej i bazy wojenno-morskiej. Siedem zaś jednostek przewiezionych koleją transsyberyjską znad Bałtyku do Władywostoku nie miało okazji do zaatakowania nieprzyjacielskiej floty.
Charakterystyka ogólna.
Wprowadzenie nowej klasyfikacji okrętów w roku 1907 stanowiło preludium do dalszych zmian organizacyjnych w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego.
W owej klasyfikacji z 1907 r. pojawił się także nowy termin – okręt podwodny (ros. podwodnaja łodka.). Do 1938 r. w Polskiej Marynarce Wojennej (PMW) obowiązywał oficjalny termin – łódź podwodna, będący dosłownym tłumaczeniem z rosyjskiego. Później zastąpiono go bardziej adekwatnym terminem – okręt podwodny, który do dziś jest silnie zakorzeniony w polskiej literaturze przedmiotu. W marynarkach anglosaskich używany jest termin okręt podwodny (ang. submarine), a w marynarce niemieckiej – łódź podwodna (nm. Unterseeboot, skrót – U-Boot.). Pozostałe terminy określające klasy jednostek pływających, przyjęte w klasyfikacji z 1892 r. (uzupełnionej w 1906 r.) zachowano bez zmian.
Mundur oficera Marynarki Wojennej Imperium Rosyjskiego – wedle oznaczeń na złotych pagonach – kapitana 2. rangi (komandor porucznik.). Widoczna na piersi srebrna odznaka, przysługująca oficerom – specjalistom broni podwodnej rosyjskiej floty.Na szyi zawieszony na wstędze orderowej Order Św. Anny ze złotymi mieczami II klasy, natomiast na piersi jest przypięty Order Św. Stanisława II klasy.Fotografia ze zbiorów Centralnego Muzeum Marynarki Wojennej w Petersburgu. Źródło: Periskop.livejournal.com
Na szkolenie kadr marynarskich podwodników powstał specjalny ośrodek szkolenia nurkowania w Libawie. Już w 1907 r. pierwsi oficerowie ukończyli podmorskie szkolenie. Wraz z kadetami, będącymi po zdaniu stosownych egzaminów i tymi podoficerami, którzy już służyli na okrętach podwodnych, 68 oficerów w tymże roku (przeniesionych z okrętów nawodnych) zdało pomyślnie odpowiednie egzaminy i zgodnie ze specjalnym dekretem Sztabu Głównego Marynarki Wojennej otrzymali stosowną rangę podmorskiego oficera. Od 1909 r. oficerowie podmorscy nabyli prawo do przypinania i noszenia specjalnej odznaki na piersi. Był to pierwszy oficjalny symbol, związany z rosyjskimi siłami podwodnymi i żeglugą podmorską.
Drugim przedwojennym programem flotowym, którego celem było wzmocnienie rosyjskich sił morskich na Bałtyku, był „Program przyspieszonej rozbudowy Floty Bałtyckiej”, zatwierdzony przez cara Mikołaja II w dniu 6 lipca 1912 r.
Program zakładał zbudowanie w latach 1912 – 1916 – 4 krążowników liniowych typu Borodino / Izmaił, 4 krążowników lekkich typu Swietłana, 36 kontrtorpedowców typu Nowik oraz 12 okrętów podwodnych typu Bars.
Prawo do noszenia odznaki rosyjskich sił podwodnych posiadali wyłącznie oficerowie, co było jawnym nieporozumieniem wobec katorżniczej służby rosyjskich marynarzy – podwodników. Odznaka waży około 19,5 gramów. Jest wykonana z litego srebra. Wymiary: 39 x 39 mm. Źródło: radikal.ru
W 1914 r. prace nad realizacją programu były jednakże we wstępnej fazie realizacji, w związku z czym dowództwo Floty Bałtyckiej mogło liczyć na wejście do służby nowych jednostek nawodnych najwcześniej za dwa lata, zaś pierwszych okrętów podwodnych – za rok.
Ceremonia położenia stępki czterech pierwszych okrętów podwodnych typu Bars odbyła się 28 września 1913 r. (Bars, Wiepr’, Giepard, Wołk.). Trzy pierwsze weszły do służby w 1915 r., a czwarty – w 1916 r. Stępki pod budowę pozostałych ośmiu jednostek położono 16 lipca 1914 r. (Tigr, Lwica, Pantiera, Ryś, Kuguar, Leopard, Tur, Jaguar.). Sześć pierwszych weszło do służby w 1916 r, a dwa pozostałe w 1917 r.
W lipcu 1914 r. w skład Floty Bałtyckiej wchodziło m.in:
– 11 okrętów podwodnych: w tym 1 typu Akuła (Akuła), 1 typu Minoga (Minoga), 4 typu Kajman (Kajman, Alligator, Krokodił, Drakon), 3 typu Som (Bieługa, Pieskar’, Stierlad’), 2 typu Kasatka (Okuń, Makriel.).
Przed wybuchem Wielkiej Wojny w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego, podobnie jak i w marynarkach wojennych innych mocarstw, nie dostrzegano możliwości ofensywnych drzemiących w stosunkowo nowej klasie okrętów jaką były okręty podwodne.
W przedwojennych planach strategiczno – operacyjnych rosyjskiej Floty Bałtyckiej wyznaczono im zadania wyłącznie defensywne. Miały pełnić służbę dozorową na podejściach do centralnej pozycji minowo – artyleryjskiej na wodach Zatoki Fińskiej.
Charakterystyka okrętów podwodnych Floty Bałtyckiej.
W 1914 r. Flota Bałtycka dysponowała zaledwie 11 okrętami podwodnymi. Największymi z nich były jednostki typu Kajman oraz Akuła. Okręty typu Kajman zbudowane w latach 1905 – 1911 w stoczni firmy Crichton & Co. w Petersburgu miały wyporność nawodną 409 t i podwodną 482 t, osiągały prędkość nawodną 8,4 w i podwodną 7 w, uzbrojone były w 6 wt. 457 mm (w tym 2 zewnętrzne wyrzutnie torpedowe systemu Drzewieckiego.).
Na pierwszym planie okręt podwodny Akuła, w centrum – krążownik pancerny Riurik, w głębi za Riurikiem widoczne maszty i kominy pancernika Impierator Pawieł I, z lewej strony w oddali krążowniki Bajan i Pałłada. Źródło: visualhistory.livejournal.com
Akuła zbudowany w latach 1906 – 1911 w Stoczni Bałtyckiej miał wyporność nawodną 370 t i podwodną 468 t, osiągał prędkość nawodną 10,66 w, a podwodną 6,4 w; uzbrojony był w 8 wt. 457 mm (w tym 4 zewnętrzne wyrzutnie torpedowe systemu Drzewieckiego.). Jednokadłubowy okręt podwodny Akuła zaprojektowany został przez legendarnego rosyjskiego konstruktora – Iwana Grigoriewicza Bubnowa (1872 – 1919 r.), gdy trwała jeszcze wojna rosyjsko-japońska (1904- 1905 r.). Był pierwszym rosyjskim okrętem podwodnym zdolnym do operowania na odległych szlakach komunikacyjnych przeciwnika. Co więcej, jak okazało się w 1914 roku, wciąż pozostawał jedyną jednostką podwodną we Flocie Bałtyckiej, mogącą operować w pobliżu nieprzyjacielskich wybrzeży.
Niezwykłą cechą Akuły oraz jednostek typu Kajman była także konfiguracja broni torpedowej – posiadały dwie wyrzutnie torpedowe na dziobie, dwie na rufie. Akuła posiadał do tego cztery zewnętrzne wyrzutnie torped systemu Drzewieckiego. Do tego rosyjskie duże okręty podwodne posiadały pewne novum, dysponując trzema kotwicami: oprócz patentowej kotwicy Halla, miały dwie dodatkowe – na dziobie i na rufie – z stalowymi linami długości 90 metrów. Umożliwiało to stabilne zakotwiczenie, pozwalające na długotrwałą i dokładną obserwację horyzontu.
Omawiane jednostki należały do generacji jednokadłubowych okrętów podwodnych. Jednokadłubowe okręty podwodne nie miały kadłuba lekkiego, a na dziobie i rufie tylko niewielkie zakończenia, wykonane z cienkiej blachy (3 – 4 mm), służące do nadawania okrętowi opływowych kształtów. Na tych okrętach główne zbiorniki balastowe umiejscowione były wewnątrz kadłuba sztywnego, zajmowały więc stosunkowo dużo miejsca. Już w latach wojny zarysowała się tendencja do budowy wyłącznie okrętów podwodnych dwukadłubowych, posiadających dwa kadłuby – tak zwany sztywny i lekki.
OP Minoga. Źródło: wikimedia.org
Kadłub sztywny dużych rosyjskich okrętów podwodnych Floty Bałtyckiej w przededniu Wielkiej Wojny, miał wytrzymałość obliczoną na działanie ciśnienia wody na dopuszczalnej maksymalnej głębokości zanurzenia z uwzględnieniem odpowiedniego współczynnika bezpieczeństwa – 50 m. Aby kadłub mógł wytrzymać taki nacisk, budowano go ze stalowych żeber wzdłużnych i poprzecznych i pokrywano blachami o odpowiedniej grubości.
Wnętrze podzielone było grodziami wodoszczelnymi na kilka (zazwyczaj 4 – 8) przedziałów, w których mieściły się główne i pomocnicze mechanizmy napędowe, baterie akumulatorów, zapasy paliwa, wody słodkiej, żywności oraz pomieszczenia załogi. Grodzie miały wytrzymałość zbliżoną do wytrzymałości kadłuba, aby po zatopieniu jednego przedziału woda nie mogła przedostać się do innych.
W środkowej części kadłuba okręty podwodne miały tak zwany kiosk – pomieszczenie, w którym znajdowało się główne stanowisko kierowania okrętem w zanurzeniu. Kiosk, wykonany z blach stalowych o tej samej grubości i wytrzymałości co kadłub sztywny, górował nad kadłubem, stanowiąc jak gdyby opływa, zwiększający pływalność okrętu w położeniu podwodnym oraz podczas jego zanurzania i wynurzania. Kiosk mógł służyć jako komora śluzowa w czasie ratowania załogi w wypadku zatonięcia okrętu. Górne wyjście z kiosku, podobnie jak wszystkie włazy, zamykane było wodoszczelną pokrywą. Kiosk miał osłonę z cienkiej blachy, tworzącą konstrukcję zwaną nadbudówką, która w czasie zanurzania napełniała się wodą.
Wyporność podwodna (uwzględniająca ciężar wody zaburtowej, przyjętej do zbiorników balastowych) wahała się w granicach od 16 do 25 procent dla rosyjskich okrętów jednokadłubowych typu Kajman i Akuły. W celu zanurzenia się okręt podwodny musiał utracić zapas pływalności przez zapełnienie wodą zaburtową zbiorników balastowych. Czas zanurzenia w przypadku Akuły i jednostek typu Kajman wynosił 180 sekund (do głębokości peryskopowej.).
Okręty podwodne Floty Bałtyckiej w momencie wybuchu wojny powszechnej w Europie latem 1914 r., wyposażone były ponadto we wszystkie urządzenia znajdujące się na okrętach nawodnych, a ponadto w przyrządy i urządzenia zanurzania i wynurzania (zbiorniki szybkiego zanurzania), manometry głębokości, trymomierze, stabilizatory głębokości, urządzenia do regeneracji powietrza, urządzenia sygnalizacji podwodnej, obserwacji i inne.
Okręt podwodny Akuła w stoczni – widoczne trzy nastawne śruby napędowe. Na pierwszym planie konstruktor, Iwan G. Bubnow. Źródło: creanova.org
Na jednostkach budowanych w pierwszych latach XX stulecia do pływania na powierzchni instalowano przeważnie silniki spalinowe niskoprężne, opalane benzyną, natomiast na okrętach wchodzących do użytku w pięcioleciu poprzedzającym wybuch Wielkiej Wojny, montowano silniki wysokoprężne, popularne diesle, opalane ropą. Ponadto przez różne udoskonalenia techniczne zwiększono okres pracy i wydajność baterii akumulatorów , przez co znacząco wzrósł zasięg pływania w zanurzeniu przy prędkości ekonomicznej.
W Rosji podjęto decyzję w 1911 roku, że Akuła, uznany za najwartościowszy dotychczasowy okręt podwodny, posłuży jako punkt wyjścia do opracowania całej serii okrętów podwodnych nowego typu. Realizując to zadanie, Bubnow zaprojektował dwa nowe typy, znane jako Morż i Bars. Bars był pierwszą jednostką słynnego tzw. „typu rosyjskiego”, określanego jednak częściej typem Bars. Była to oryginalna konstrukcja rosyjska, autorstwa inżyniera Iwana Grigoriewicza Bubnowa.
Do małych okrętów podwodnych należały jednostki typu Minoga, Kasatka oraz Som. Pierwszy z nich został zbudowany w latach 1906 – 1909 w Stoczni Bałtyckiej. Minoga miał wyporność nawodną 117 t i podwodną 142 t, osiągał prędkość nawodną 11 w i podwodną 5 w, uzbrojony był w dwie wt. 457 mm.
Dwa okręty typu Kasatka (Makriel, Okuń) zbudowane w latach 1904 – 1908 w Stoczni Bałtyckiej miały wyporność nawodną 140 t i podwodną 177 t, osiągały prędkość nawodną 8,5 w i podwodną 5,5 w, uzbrojone były w 4 wt. 457 mm systemu Drzewieckiego.
Trzy okręty typu Som (Bieługa, Pieskar’, Stierlad’) zbudowane w latach 1904 – 1906 w stoczni Newskich Zakładów Mechanicznych i Budownictwa Okrętowego w Petersburgu miały wyporność nawodną 105 t i podwodną 124 t, osiągały prędkość nawodną 8,5 w i podwodną 6 w, uzbrojone były w 1 wt. 457 mm.
Stefan Drzewiecki i zewnętrzne wyrzutnie torpedowe.
Stefan Drzewiecki (1844 – 1938.). Źródło: wikimedia.orgWybitny Polak, nowatorski umysł swej epoki, wynalazca, pionier lotnictwa i żeglugi podwodnej. Jego opatentowanymi wynalazkami były:– cyrkiel do przekrojów stożkowych– regulator silników parowych– kilometromierz dla pojazdów konnych– automatyczny sprzęg do wagonów– dromograf – urządzenie kreślące kurs płynącego statku– pierwsze zastosowanie peryskopu w łodzi podwodnej– pierwsza łódź podwodna o napędzie elektrycznym– łódź podwodna z pancerzem wodnym– ogólna teoria napędów śmigłowych– samolot z samoczynnym urządzeniem stabilizującym– jako pierwszy skonstruował i zastosował w swojej łodzi podwodnej oczyszczaczzużytego powietrza.
Urodzony w 1844 r., uczestnik Powstania Styczniowego, po studiach we Francji znalazł się w 1873 r. w Rosji. Korzystając z poparcia ówczesnego zwierzchnika marynarki rosyjskiej wlk. ks. Mikołaja Mikołajewicza, zaprojektował i wybudował w osiem lat później serię 50 łodzi podwodnych poruszanych napędem pedałowym, a uzbrojonym w wytykowe miny dynamitowe: jedna z nich znajduje się w zbiorach Centralnego Muzeum Marynarki Wojennej w Petersburgu . Od 1889 r. Drzewiecki przebywał ponownie we Francji, gdzie dokonał szeregu wynalazków, również z dziedziny lotnictwa. Zmarł w Paryżu w 1938 r.
Pomnik wielkiego Polaka – Stefana Drzewieckiego w Gatczynie. Źródło: wikimedia.org
Próby morskie wykonywane latem 1915 r. wykazały, iż zewnętrzne wyrzutnie torpedowe systemu Drzewieckiego umieszczone były zbyt nisko, co stanowiło zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki podczas przemarszu na powierzchni wzburzonego morza. Usterkę tę usunięto w 1916 r. przez podniesienie aparatów torpedowych na pokład.
Jedną z tendencji w rozwoju okrętów podwodnych obecnych od samego początku istnienia tej broni, była chęć zwiększenia ilości dostępnych wyrzutni torpedowych. Gdy zaczęto konstruować większe okręty, możliwe stało się umieszczenie na nich więcej niż jednej wyrzutni dziobowych oraz przynajmniej jedną wyrzutnię rufową. Ograniczenie, wynikające z niedostatecznej ilości miejsca w kadłubie starano się usunąć, instalując wyrzutnie zewnętrzne ? umieszczone poza kadłubem sztywnym ? na górnym pokładzie.
Alligator (typ Kajman), 1908 r. Źródło: wikimedia.org
Jednym z rozwiązań zewnętrznych wyrzutni torpedowych była instalacja pomysłu Stefana Drzewieckiego (w krajach anglosaskich znana pod nazwą – Drop – collar torpedo launcher.). Drzewiecki opatentował swój wynalazek pod koniec XIX stulecia. Wyrzutnia Drzewieckiego zbudowana była z poziomej szyny, umieszczonej wzdłuż okrętu, do której przymocowane były dwa pierścienie (kołnierze) obejmujących kadłub torpedy. Torpeda była podwieszana do szyny przy użyciu pierścieni. Jeden koniec szyny był zamocowany przegubowo do kadłuba okrętu. Drugi koniec szyny mógł być (przy pomocy pneumatycznego siłownika) odsuwany od burty okrętu. W ten sposób szyna (wraz z podwieszoną torpedą) mogła być odchylona od osi podłużnej okrętu. Gdy kąt pomiędzy szyną a osią podłużną kadłuba osiągnie nastawioną wcześniej wartość, nastąpi automatyczne uruchomienie silnika torpedy.
System Drzewieckiego rozwiązywał problem celowania torped w czasach, gdy torpedy nie były wyposażone w żyroskopowy system strzału kątowego. Dzięki możliwości odpalenia torpedy pod dowolnym kątem z zakresu od 0 do 90° unikano konieczności manewrowania całym okrętem (jak w przypadku odpalania torped z nieruchomych wyrzutni wewnętrznych.). Ponadto, podczas odpalania torpedy z wyrzutni Drzewieckiego nie wykorzystywano sprężonego powietrza, które wydostając się na powierzchnię wody zdradzało pozycję okrętu. Oczywistą wadą systemu była stała ekspozycja torpedy na działanie wody morskiej oraz ciśnienia. Ponieważ wyrzutnie Drzewieckiego przestały być stosowane przed wprowadzeniem bomb głębinowych, nigdy nie musiano rozwiązywać problemu oddziaływania fali uderzeniowej na odsłoniętą torpedę.
W torpedach nadal stosowano silniki napędzane sprężonym powietrzem, ale doskonalono sposoby podgrzewania go. Celność poprawiono przez doskonalenie przyrządów głębokościowych i kierunkowych oraz przyrządów celowniczych.
Rosyjskie okręty podwodne Bars i Giepard na pochylni Stoczni Bałtyckiej w Piotrogrodzie. Prace wykończeniowe, 1915 r. Źródło: creanova.org
W latach Wielkiej Wojny dla potrzeb MW Imperium Rosyjskiego produkowano torpedy standardowego kalibru 457 mm. Głowice bojowe rosyjskich torped zawierały 160 kg materiału wybuchowego (mieszanka trotylu z melinitem.). Długość tych torped wynosiła 6 m, a ciężar wynosił 900 kg. Przebieg torped zwiększono do 12 000 – 15 000 m, ale tylko przy prędkości 25 – 28 węzłów. Na krótkich dystansach, do 2000 m, torpedy osiągały prędkość 36 – 38 węzłów, lecz strzelanie z takich odległości – z oczywistych względów – nie zawsze było możliwe.
Załogi Brygady Okrętów Podwodnych.
Dosłowna przepaść dzieliła oficerów uprzywilejowanego i arystokratycznego Korpusu Morskiego w Petersburgu, służących na carskich okrętach podwodnych, a zwykłymi marynarzami – podwodnikami MW Imperium Rosyjskiego, których traktowali niczym pańszczyźnianych chłopów, poniżając ich i za najdrobniejsze przewinienia regulaminowe (naruszenie powszechnie obowiązujących wymogów bezmyślnego drylu i blichtru zewnętrznego oraz – całkowicie zbędnej biorąc pod uwagę realia służby – zwiększonej wymagalności formalnej) dotkliwie karząc, z poniżającym biciem po twarzy włącznie. Wypada nadmienić, iż we wspomnianym elitarnym Korpusie Morskim do 1907 r. mogli studiować jedynie szlachetnie urodzeni oraz synowie oficerów marynarki.
Oficerów, podejmujących służbę w Brygadzie Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej cechowały stare nawyki i rutyna, przeniesione wprost z jednostek nawodnych. Na dłuższą metę było to niezwykle szkodliwe. Podobnie jak utrzymywanie koszarowej dyscypliny – nawet będąc w zanurzeniu(!) – rodem wprost z tradycji flot żaglowych przepełnionych przemocą.
Pewna nerwowość wśród załóg rosyjskich okrętów podwodnych była więc zjawiskiem powszechnym. Stopień opanowania skomplikowanego sprzętu i aparatury oraz wyszkolenie taktyczne załóg rosyjskich okrętów podwodnych nie mogły zostać zwiększone w takiej atmosferze służby, polegającej na bezustannym terroryzowaniu psychicznym przez swych zwierzchników.
Na okrętach podwodnych budowanych w latach bezpośrednio poprzedzających tragiczne wydarzenia i hekatombę sierpnia 1914 r., przecieki były zjawiskiem dość powszechnym. Przybierająca w zęzach woda mogła nawet pozbawić okręt sterowności. Sytuacja taka mogła zdarzyć się również podczas akcji bojowej i uniemożliwić przeprowadzenie ataku. Niejednokrotnie z powodu silnie wzburzonego morza nie można było otworzyć głównego włazu i przewietrzyć okrętu. Większość załogi wówczas zatruwała się zanieczyszczonym powietrzem, co wywoływało skurcze i palpitacje serca oraz mogło doprowadzić do utraty przytomności.
Załoga okrętu podwodnego Minoga. 1913 r. Źródło: wikimedia.org
O wygodzie nie można było nawet pomarzyć. Koję posiadał wyłącznie dowódca okrętu, załoga, w tej liczbie i oficerowie, spali po prostu na podłodze. Panująca wewnątrz wysoka wilgotność powodowała ciągłe osadzanie się i kapanie wody. Żywność zalatywała olejem napędowym. Opary chloru powodowały łzawienie. Do mycia można było używać wyłącznie słonej wody, słodka była reglamentowana. Nie było również mowy o zmianie odzieży i bielizny, ciasnota panująca na okręcie uniemożliwiała zabieranie dodatkowego balastu. Obywano się całymi dniami bez ciepłej strawy, zadowalając się zatęchłymi sucharami. Służba na okrętach podwodnych flot mocarstw morskich w okresie dekady poprzedzającej, i w momencie wybuchu Wielkiej Wojny należała do najcięższych i najbardziej wyczerpujących. Tak psychicznie, jak i fizycznie.
Organizacja sił podwodnych.
Sprawa organizacji sił podwodnych została uregulowana w rozporządzeniu ministra marynarki adm. Iwana Grigorowicza z 15 grudnia 1913 r.
Związkami taktycznymi okrętów podwodnych były: dywizja, brygady, dywizjony oraz grupy. W skład dywizji wchodziły dwie brygady, po dwa dywizjony w każdej. Dywizjon był złożony z dwóch do czterech grup. W skład grupy wchodziły dwa okręty o wyporności 300 t lub większej (rozporządzenie nie precyzuje, czy brano po uwagę wyporność nawodną, czy też podwodną okrętu), bądź trzy okręty o wyporności poniżej 300 t.
Dywizja w pełnym stanie mogła liczyć od 16 do 32 okrętów o wyporności 300 t (lub większej) lub od 24 do 48 okrętów o wyporności poniżej 300 t. Każdemu związkowi taktycznemu okrętów podwodnych, od dywizjonu, do dywizji miał towarzyszyć zespół jednostek pomocniczych. Wypada w tym miejscu nadmienić, iż związki taktyczne małych okrętów nawodnych, mniejsze od dywizjonu, nosiły nazwę zespołów (ros. otriadow.).
Dowodzenie Brygadą Okrętów Podwodnych po wybuchu wojny.
Rozporządzenie wprowadzające nową strukturę sztabu floty, zatwierdzone przez cara 25 maja 1914 r. i miesiąc później (24 czerwca) przekazane przez ministra marynarki wojennej Dowódcom Sił Morskich na akwenach operacyjnych, nie określało precyzyjnie liczby etatów w sztabach.
W praktyce uniemożliwiło to przygotowanie przed wybuchem wojny pełnej obsady etatowej dostosowanej do nowych zadań, które po restrukturyzacji stawiano przed sztabami Flot (Bałtyckiej i Czarnomorskiej.).
Wydziały specjalistyczne oraz podlegające im sekcje funkcjonowały w dużym stopniu jedynie na papierze, gdyż z reguły zdołano wyznaczyć jedynie ich szefów, a niektóre aż do końca 1915 r. pozostały nie obsadzone (Wydział Broni Podwodnej; Sekcja Specjalna – kontrwywiad.). Zgodnie z literą rozporządzenia, do czasu ustalenia nowego stanu etatów zadania związane z pojawieniem się nowych wydziałów bądź sekcji miały być przydzielane dotychczasowym, etatowym pracownikom sztabu.
Rosyjski okręt podwodny Alligator na pełnym morzu. Źródło: wikimedia.org
Brygada Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej pozostawała pod bezpośrednim nadzorem i dowództwem (od 1912 r.) kontradm. Pawła Lewickiego.
Pawieł Lewicki (1859 – 1938) – we flocie od 1877 r., absolwent elitarnego Korpusu Morskiego (1880.). Dowódca krążownika pancernopokładowego Żemczug (1902 – 1906), uczestniczył w bitwie pod Cuszimą (27 – 28 maj 1905 r.). Od 1906 r. we Flocie Bałtyckiej – dowódca Szkolnego Zespołu Okrętów Podwodnych (1907 – 1913); dowódca brygady okrętów podwodnych (1912 – 1915.). Oficer do zleceń przy ministrze marynarki wojennej (1915); inspektor ds. nadzoru budowy okrętów podwodnych Floty Bałtyckiej (1916 – 1917); przedstawiciel ministra marynarki w Zarządzie Rosyjskich Firm Stoczniowych (1918 r.). Podczas wojny domowej w Rosji (1917 – 1923) opowiedział się po stronie Białych. Służył w Siłach Zbrojnych Południa Rosji – szef Wydziału Oficerów Rezerwy Floty podlegającego resortowi morskiemu (1919 – 1920); komendant portu w Jałcie (1920.). Od 1920 r. na emigracji w Turcji (Stambuł), Grecji, a później w Estonii. Rangę kontradmirała osiągnął 7 kwietnia 1912 r. Zmarł 31lipca 1938 r. w Tallinnie. Realnie odpowiadał za słabe wyszkolenie rosyjskich podwodników. W doborze kadry preferujący karierowiczów, posiadających odpowiednie koneksje towarzyskie w petersburskich salonach sfer wyższych, na boczny tor odsuwając oficerów realnie oddanych służbie, wywodzących się jednakże z niższych warstw społecznych.
Kampania letnia 1914 r.
W czerwcu i lipcu 1914 r. Brygada Okrętów Podwodnych (dwa dywizjony) bazowała w Rewlu (Tallinn), natomiast przydzielony do jej dyspozycji zespół jednostek pomocniczych (transportowce – Jewropa i Chabarowsk) – w Libawie (Lipawa / Liep?ja.).
OP Krokodił. Kronsztad 1916 r. Na drugim planie jeden z pancerników eskadrowych generacji predrednotów Floty Bałtyckiej typu Andriej Pierwozwannyj. Źródło: topwar.ru
Gros okrętów Brygady rozpoczęło kampanię letnią 25 kwietnia. Jedynie cztery jednostki rozpoczęły pływania z pewnym opóźnieniem: Alligator (7 maj) oraz Makriel, Minoga i Okuń przydzielone do Szkolnego Zespołu Okrętów Podwodnych, który prowadził szkolenie praktyczne przyszłych podwodników (18 maj.).
Latem szkolenie Brygady prowadzone było zgodnie z nakreślonym wcześniej planem. Po rozpoczęciu kampanii letniej 1914 r. obok floty czynnej, istniała flota rezerwowa. We flocie rezerwowej pozostawały: – zespół trałowców – dywizjon torpedowców – zespoły szkolne oraz pozostałe jednostki pomocnicze.
W skład floty rezerwowej wchodziły cztery zespoły okrętów szkolnych: Szkolny Zespół Artyleryjski, Szkolny Zespół Minowo – Torpedowy, Zespół Okrętów Korpusu Morskiego oraz Szkolny Zespół Okrętów Podwodnych. W skład Szkolnego Zespołu Okrętów Podwodnych wchodziły cztery okręty podwodne (Bieługa, Pieskar’, Stierlad’, Sig) oraz transportowiec Chabarowsk (baza okrętów podwodnych.). Zespół rozpoczął kampanię letnią 28 kwietnia. 18 maja jego skład powiększono o trzy kolejne okręty podwodne – Okuń (do 14 czerwca), Makriel oraz Minoga; natomiast 9 lipca Sig został skreślony ze spisów floty.
Wybuch Wielkiej Wojny – rozwinięcie sił (w tym podwodnych) Floty Bałtyckiej.
Po ogłoszeniu mobilizacji przez cara Mikołaja II (31 lipca 1914 r.) Szkolny Zespół Okrętów Podwodnych został przebazowany z Libawy do Rewla. W Libawie pozostawiono jedynie okręt podwodny Sig (typ Osietr) skreślony ze spisów floty 9 lipca 1914 r. i ponownie zmobilizowany do służby po wybuchu pierwszej wojny światowej. Jednostka ta była wykorzystywana do celów szkoleniowych. Rosjanie zatopili ją tuż przed zajęciem przez Niemców Libawy (początek maja 1915 r.).
Dnia 29 sierpnia 1914 r. do służby w dywizjonie specjalnego przeznaczenia weszły 3 okręty podwodne typu 27-B (Nr 1 – 3.). Zbudowano je w latach 1913 – 1914 w Newskich Zakładach Mechanicznych i Budownictwa Okrętowego w Petersburgu. Główne dane taktyczno techniczne: wyporność – 33,1/43,6 t; prędkość – 8/6 w; uzbrojenie – 2 wt. 457 mm. W lipcu 1915 r. Nr 1, Nr 2 zostały przerzucone koleją oraz śródlądowymi drogami wodnymi do Archangielska, gdzie weszły w skład formowanej tam Flotylli Północnego Oceanu Lodowatego; natomiast Nr 3 przerzucono na Dunaj i włączono w skład operującej na tym akwenie tzw. Ekspedycji Specjalnego Przeznaczenia (Ekspiedicyja Osobogo Naznaczenija.).
Źródła rosyjskie przynoszą sprzeczne informacje dotyczące reakcji załóg Brygady Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej na wieść o wybuchu wojny z Cesarstwem Niemieckim. Stosunkowo stonowane opinie zamieścił w swych Wspomnieniach Podwodnika Wasilij Mierkuszow, w latach 1912 – 1916 dowódca okrętu podwodnego Okuń. Jak relacjonował Mierkuszow, informacja o wybuchu wojny nie wywarła na marynarzach [ okrętu podwodnego Okuń] żadnego wrażenia, zaś oficerowie dywizjonu [okrętów podwodnych] wyrażali zdziwienie jak mogło do tego dojść, że to nie Rosja, lecz jej wypowiedziano wojnę. W dalszej części relacji Mierkuszow pisał, iż nie spodziewał się, że wypowiedzenie wojny zostanie przyjęte z takim spokojem, nie wywoła w nikim obaw, czy czegoś w tym rodzaju. Tymczasem oficerowie kontynuowali spokojnie grę w domino, a jedyne żale, które wyrażali dotyczyły braku gazet.
31 lipca 1914 r. o godz. 4.22 energiczny dowódca Floty Bałtyckiej adm. Nikołaj Ottowicz von Essen (owy niczym nieposkromiony duch bojowy marynarki rosyjskiej w przeciągu pierwszej kampanii wojennej na Bałtyku) nakazał rozpoczęcie operacji postawienia zagród minowych na pozycji centralnej. Zaszyfrowany rozkaz został przekazany drogą radiową dowódcy zespołu stawiaczy min – kontradmirałowi Wasilijowi Kaninowi.
Okręt podwodny Akuła na wodach Zatoki Fińskiej. Źródło: visualhistory.livejournal.com
Rankiem 31 lipca zespół złożony z czterech stawiaczy min (Amur, Jenisiej, Ładoga, Narowa) wyszedł z Porkkala – Udd i między godzinami 7.00 a 11.20 postawił na pozycji centralnej główną zagrodę minową. Jednostki rosyjskie postawiły ogółem 2119 min kotwicznych (według niektórych źródeł – 2124 miny), które rozmieszczono w ośmiu liniach, na głębokości około 5 m, w odstępach 46 – 86 m (11 min zerwało się.).
Równolegle zgodnie z „Planem strategicznego rozwinięcia Floty Bałtyckiej na wypadek wojny powszechnej w Europie” z 1912 r. przesmyk między wyspą Nargön a przylądkiem Surop nie został czasowo zaminowany. Skierowano tam natomiast stawiacz min Wołga, który miał pozostawać w pełnej gotowości do natychmiastowego postawienia zagrody na rozkaz dowódcy Floty.
Zespół osłony dla stawiaczy min stanowiła operująca w niepełnym składzie brygada pancerników generacji predrednotów – Impierator Pawieł I, Cesariewicz, Sława oraz krążownik pancerny Riurik (okręt flagowy) pod dowództwem wiceadmirała barona Wasilija Fersena, która skoncentrowana została w rejonie przylądka Packerort (Pakri Poolsaar); brygada krążowników (Admirał Makarow, Pałłada, Bajan, Gromoboj) pod dowództwem kontradm. Nikołaja Kołomiejcowa, która patrolowała wody wokół przylądka Dagerort (wyspa Dagö), zatrzymując wszystkie statki kierujące się na wody Zatoki Fińskiej; brygada okrętów podwodnych (dwa dywizjony – 8 jednostek; dwie bazy okrętów podwodnych – Chabarowsk, Jewropa; okręt pomocniczy Pieriskop) pod dowództwem kontradm. Pawła Lewickiego, przebazowana 30 lipca z Libawy do Rewla, która zajęła pozycje w sektorach bojowych na zachód od pozycji centralnej; 1. dywizjon kontrtorpedowców (wydzielony ze składu 1. Dywizji Kontrtorpedowców) pod dowództwem kpt. 2. rangi Piotra Władisławlewa. Operacja przebiegła bez zakłóceń. Meldunek o postawieniu głównej zagrody minowej na pozycji centralnej został wysłany przez adm. Essena do Kwatery Głównej Naczelnego Wodza o godz. 11.31.
Nowe perspektywy, nowe możliwości.
Spektakularne wydarzenie jakim było bez wątpienia sforsowanie cieśnin duńskich – owych „bałtyckich wrót” przez półdywizjon okrętów podwodnych Royal Navy, a następnie jego udział w pierwszej kampanii wojennej na Bałtyckim TDW, przyniosło również jeden ważny aspekt w wymiarze wojenno-morskiego budownictwa okrętowego w Rosji.
Wnętrze brytyjskiego okrętu podwodnego typu E – jednostki przystosowanej do prowadzenia działań oceanicznych. Źródło: hubpages.com
Jednym z ważnych aspektów współpracy rosyjsko – brytyjskiej na Bałtyckim TDW była możliwość rozpoznania przez Rosjan walorów taktyczno – technicznych nowoczesnych okrętów podwodnych Royal Navy, do których zaliczały się jednostki typu E (notabene operujące na Bałtyku.). Do wykonania tego zadania dowództwo Floty Bałtyckiej skierowało st. lejtienanta Siergieja Kukiela – flagowego elektrotechnika Brygady Okrętów Podwodnych.
Pierwszy szczegółowy raport sporządzony przez Kukiela trafił na biurko szefa Głównego Zarządu Budownictwa Okrętowego wiceadm. Piotra Murawiowa już 18 listopada 1914 r.; kolejny – 2 grudnia 1914 r. Kukiel dokonał w nich analizy porównawczej walorów taktyczno – technicznych brytyjskich okrętów podwodnych typu E oraz rosyjskich, będących jeszcze w fazie budowy, typu Bars. Doświadczenia z ich eksploatacji podczas Wielkiej Wojny przyniosły potwierdzenie znaczącej przewagi bojowej okrętów podwodnych typu E nad rosyjskimi okrętami typu Bars. Na brytyjskie okręty podwodne zostali ponadto przydzieleni rosyjscy radiotelegrafiści, zaś podczas pobytu w bazach (portach wojenno-morskich) na okrętach często gościli rosyjscy podwodnicy. W praktyce okazało się również, iż rosyjskie torpedy kal. 457 mm wzór 1910, które w ramach eksperymentu wzięto z okrętu podwodnego Floty Bałtyckiej – Krokodił, mogą być bez problemu wystrzeliwane z wyrzutni brytyjskich okrętów podwodnych.
Przybycie półdywizjonu nowoczesnych brytyjskich okrętów podwodnych w przededniu planowanej przez dowództwo floty rosyjskiej ofensywy minowej na Południowym Bałtyku miało niebagatelne znaczenie operacyjne. Podczas operacji minowych prowadzonych przez rosyjskie krążowniki i kontrtorpedowce w okresie od listopada 1914 r. do lutego 1915 r. brytyjskie okręty podwodne, którym admirał Nikołaj Essen wyznaczył zadanie patrolowania wód w zachodniej części akwenu (rejon Bornholmu), pełniły rolę zespołu dalekiej osłony.
HMS E-8 dowodzony przez kmdr. Francisa Goodharta powraca z patrolu bojowego. Jesień 1916 r. Źródło: hubpages.com
Adm. Essen nie miał po prostu możliwości skierowania na wody w zachodniej części Bałtyku rosyjskich okrętów podwodnych, gdyż dysponowały one zbyt małym promieniem działania: Akuła – 1900 Mm (mil morskich) przy prędkości ekonomicznej 9 w (w pozycji nawodnej); Minoga – 960 Mm / 8 w; okręty typu Kajman (Kajman, Alligator, Krokodił, Drakon) – 1100 Mm / 8,5 w. Tymczasem brytyjskie okręty podwodne typu E – 3200 Mm / 12,5 w.
Zmiany organizacyjne we Flocie Bałtyckiej podczas zimowej pauzy operacyjnej 1914 / 1915 r. w przededniu drugiej kampanii na Bałtyckim TDW.
Ważnym elementem przygotowań do nowej kampanii wojennej na Bałtyku były zmiany organizacyjne we Flocie Bałtyckiej, będące efektem doświadczeń pierwszych miesięcy wojny na morzu.
Na wniosek adm. Essena utworzono dwa związki operacyjno – taktyczne: eskadrę (wyższy związek operacyjny) oraz tzw. obronę minową. W skład eskadry wchodziły – 1. i 2. Brygada Pancerników oraz 1. i 2. Brygada Krążowników. Eskadra miała pozostawać w gotowości do stoczenia walnej bitwy na centralnej pozycji minowo – artyleryjskiej na wodach Zatoki Fińskiej, i za wszelką cenę powstrzymać Kaiserliche Marine przed próbą jej sforsowania.
Komandor Francis Cromie – głównodowodzący Brytyjskiej Flotylli Okrętów Podwodnych operującej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917. Po przewrocie bolszewickim pozostał w rewolucyjnym Piotrogrodzie, piastując od stycznia 1918 r. urząd brytyjskiego attaché morskiego w Rosji. Admiralicja powierzyła mu zadanie przeciwdziałania przejęciu przez Niemców okrętów rosyjskiej Floty Bałtyckiej. Cromie sprawował swój urząd do 31 sierpnia 1918 r., tj. do dnia swojej tragicznej śmierci w starciu z oddziałem czekistów, który wtargnął na teren ambasady brytyjskiej w Piotrogrodzie. Jego śmierć była symbolicznym końcem sojuszu brytyjsko – rosyjskiego, a zarazem braterstwa broni między obu flotami w latach Wielkiej Wojny. Na fotografii w portretowym ujęciu, w galowym komandorskim mundurze Royal Navy. Na piersi widoczne obok brytyjskich orderów i odznaczeń również rosyjskie. Źródło: wikimedia.org
Do obrony minowej wydzielono: Dywizję Kontrtorpedowców, Dywizję Okrętów Podwodnych, dywizjon stawiaczy min oraz Dywizję Trałowców. Skupienie w ramach JEDNEGO związku operacyjno – taktycznego okrętów dysponujących orężem minowo – torpedowym było sygnałem, iż dowództwo rosyjskiej floty przywiązuje duże znaczenie do wykorzystania tychże sił w „małej wojnie” na Bałtyku, przede wszystkim do prowadzenia ofensywnych działań minowych na niemieckich liniach komunikacyjnych.
W skład Dywizji Okrętów Podwodnych wchodziło obecnie (tj. zimą 1915 r.) sześć dywizjonów okrętów podwodnych: – 1. dywizjon (Bars, Wiepr’, Giepard) – 2. dywizjon (Tigr, Lwica, Pantiera) – 3. dywizjon (Akuła, Alligator, Drakon, Kajman, Krokodił) – 4. dywizjon (Makriel, Okuń, Minoga) – 5. dywizjon (Bieługa, Pieskar’, Stierlad’) – dywizjon specjalnego przeznaczenia (Nr 1, Nr 2, Nr 3) – okręty – bazy – Jewropa, Chabarowsk, Nr 1, Nr 2, Oland – okręt ratowniczy Wołchow – kontrtorpedowiec Prytkij – 4 kutry.
Rosyjski okręt podwodny Bars. Bardzo udana konstrukcja i wytwór rosyjskiego przemysłu stoczniowego. Źródło: visualhistory.livejournal.com
Dywizja dysponowała 20 okrętami podwodnymi jedynie na papierze. W przededniu kampanii 1915 r. w gotowości operacyjnej pozostawały tylko okręty 3. i 4. dywizjonu (łącznie 8 jednostek.). Okręty 1. i 2. dywizjonu znajdowały się dopiero w budowie; okręty 5. dywizjonu – na remontach; natomiast okręty dywizjonu specjalnego przeznaczenia zostały latem 1915 r. skierowane do działań na Morzu Białym oraz Czarnym. Doświadczenia płynące z pierwszej kampanii wojennej na Bałtyku skłoniły Admiralicję rosyjską do wywierania nacisku na firmy stoczniowe, by wywiązały się one przynajmniej z tej części zobowiązań, która przewidywała zbudowanie 36 kontrtorpedowców („nowików”) oraz 12 okrętów podwodnych typu Bars. Jednostki te miały zostać zbudowane w ramach „Programu przyspieszonej rozbudowy Floty Bałtyckiej” przewidzianego do realizacji w latach 1912 – 1916. Problemy zaopatrzeniowo – techniczne rosyjskich firm stoczniowych postawiły jednak pod znakiem zapytania dotrzymanie zaciągniętych przed wojną zobowiązań.
Dowódcą Dywizji Okrętów Podwodnych został wyznaczony kpt. 1. rangi Nikołaj Podgórski, w miejsce nieudolnego kontradm. Lewickiego. Nominacja ta, miała się okazać jednak również chybiona jak pokaże najbliższa przyszłość, gdyż nowo mianowany fłagman komenderujący okrętami podwodnymi na Bałtyku spod bandery Św. Andrzeja, był niepoprawnym birbantem i hulaką, preferującym wystawne bankiety i suto zakrapiane alkoholem bale w Helsingforsie, Rewlu i Piotrogrodzie, nad dowództwem powierzonego mu związku operacyjnego.
Carskie okręty podwodne w przededniu nowej kampanii.
Przygotowując plan kampanii 1915 r., sztab Floty Bałtyckiej brał także pod uwagę opcję, iż Kaiserliche Marine porzuci defensywną strategię na Bałtyku, którą realizowała w pierwszym roku wojny, i przystąpi do zakrojonych na wielką skalę operacji ofensywnych. W sektorach bojowych na wysokości wyspy Odensholm oraz na wschód od niej w rejonie przylądka Packerort (Pakri Poolsaar) planowano rozmieścić dwa dywizjony rosyjskich okrętów podwodnych oraz półdywizjon brytyjskich okrętów podwodnych, których zadanie miało polegać na maksymalnym osłabieniu floty niemieckiej, jeszcze przed próbą sforsowania przez nią pozycji centralnej.
Bars w pięknym ujęciu burtowym. Źródło: visualhistory.livejournal.com
Dyslokacja rosyjskich okrętów podwodnych nakreślona w planie kampanii 1915 r. praktycznie wykluczała realizację zadań, które wyznaczono im opracowując plan bitwy na pozycji centralnej. Tylko dwa brytyjskie okręty podwodne, bazujące w Lappvik, byłyby w stanie zdążyć z zajęciem wyznaczonych im sektorów na pierwszej linii (rejon wyspy Odensholm.). Pozostałe (rosyjskie) okręty potrzebowałyby na to tak dużo czasu, iż przeciwnik zdołałby wcześniej przejść przez linię ich rozwinięcia. Pozwala to przypuszczać, iż przed rozpoczęciem drugiej kampanii na Bałtyckim TDW, dowództwo floty rosyjskiej uważało z drugiej strony za mało prawdopodobne, by Kaiserliche Marine podjęła próbę wtargnięcia na wody we wschodniej części Zatoki Fińskiej. Plan bitwy na pozycji centralnej mógł zostać opracowany na wszelki wypadek, w głównej mierze celem uspokojenia Kwatery Głównej Naczelnego Wodza.
Brak sukcesów rosyjskich podwodników i nikłe efekty rosyjskiej broni podwodnej jesienią 1915 r.
Na prośbę brytyjskiej Admiralicji, która konsekwentnie realizowała strategię morskiej blokady Niemiec, dowództwo floty rosyjskiej zdecydowało w końcu września 1915 r. o podjęciu ofensywy podwodnej na niemieckich liniach komunikacyjnych na Bałtyku. Dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej po porozumieniu się z Admiralicją w Londynie, zdecydowało rozpocząć energiczną ofensywę podwodną, mającą na celu sparaliżowanie handlu niemieckiego na Bałtyku. Chodziło głównie o przerwanie dowozu do Rzeszy artykułów żywnościowych i rudy żelaznej ze Szwecji.
Rosyjskie plany ofensywy podwodnej na Bałtyckim TDW zakładały, iż brytyjskie okręty podwodne, najbardziej zdolne do podejmowania dłuższych działań bojowych (10 – 12 dniowych patroli), miały operować na Południowym Bałtyku. Natomiast na wodach Środkowego Bałtyku wojnę miały prowadzić rosyjskie okręty podwodne typu Bars oraz Akuła, które ze względu na stosunkowo niewielki zasięg, mogły operować co najwyżej na podejściach do Gdańska.
OP Bars. Źródło: visualhistory.livejournal.com
Sukcesy brytyjskich okrętów podwodnych skłoniły dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej do rozszerzenia ofensywy na wody Zatoki Botnickiej. Wiceadm. Kanin (głównodowodzący Floty), dysponujący raportami wywiadu, które dość precyzyjnie określały rozmiary i znaczenie importu przez Rzeszę szwedzkiej rudy żelaza, zdecydował o skierowaniu na patrole bojowe na wodach Zatoki Botnickiej dwóch dywizjonów małych okrętów podwodnych (Kajman, Drakon, Makriel, Krokodił, Alligator, Som) bazujących w Mariehamn na Wyspach Alandzkich. W ten sposób jednocześnie cały Bałtyk zostałby objęty ofensywą podwodną Ententy. Dzięki zdobyciu przez brytyjskich podwodników (na przechwyconych statkach niemieckich) map z naniesionymi kursami frachtowców niemieckich, idących z ładunkami rudy z portu Lule?, dowódcy rosyjskich okrętów podwodnych otrzymali precyzyjne wskazówki dotyczące ruchu jednostek handlowych nieprzyjaciela w południowej części Zatoki Botnickiej.
Podczas patroli bojowych prowadzonych w okresie od 23 października do 20 listopada 1915 r. rosyjskie okręty podwodne operujące na tym akwenie odniosły jednak jedynie dwa nieznaczne sukcesy (zatrzymanie dwóch frachtowców niemieckich – w tym jednego z ładunkiem drewna na pokładzie.). Można wskazać dwie przyczyny słabych wyników uzyskanych jesienią 1915 r. przez rosyjskie okręty podwodne typu Kajman operujące na wodach Zatoki Botnickiej: mała prędkość (8 w) oraz słabe uzbrojenie artyleryjskie (armata kal. 37 mm o niewielkim zasięgu.). W efekcie rudowęglowce niemieckie mogły z łatwością unikać ataków z ich strony. Niewątpliwie przyczyną braku sukcesów rosyjskich podwodników było również ich słabe wyszkolenie. Winą za to wypada obciążyć dwóch kolejnych dowódców Brygady (rozwiniętej wiosną 1915 r. w Dywizję) Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej – nominalnych karierowiczów: kontradm. Pawła Lewickiego (1912 – 1915) oraz kpt. 1. rangi Nikołaja Podgórskiego (1915 – 1916.).
Równie słabe wyniki osiągnięte przez Dywizję Okrętów Podwodnych podczas kampanii 1916 r. (zaledwie 5 zatopionych statków niemieckich) zdecydowały o odwołaniu jej dowódcy – kpt. 1. rangi Nikołaja Podgórskiego – który utrzymywał napięte stosunki z dowódcą Floty (wiceadm. Niepienin) oraz większością, rzeczywiście oddanych służbie, oficerów podległej mu Dywizji. Na wniosek wiceadm. Niepienina, Podgórski (awansowany 19 grudnia 1916 r. na stopień kontradmirała – wyłącznie dzięki systemowi starszeństwa) wyznaczony został na mniej odpowiedzialne (i zarazem mniej prestiżowe) stanowisko – niejako na uboczu – dowódcy Obrony Rejonu Wodnego na północ od ?bo (Turku.).
Próba podsumowania.
Brytyjsko – rosyjska ofensywa podwodna nie zdołała zniszczyć handlu niemieckiego na Bałtyku. Niemcy jednak ponieśli znaczne straty, handel ze Szwecją został w znacznym stopniu zakłócony, doprowadzając do pogłębienia kryzysu żywieniowego i zaopatrzeniowego, w coraz większym stopniu -„ersatzowej” gospodarki Rzeszy w wyniku przedłużającej się wojny.
Jednym z głównych wyników ofensywy podwodnej Ententy na Bałtyckim TDW 1914 – 1917 było to, że dowództwo niemieckie musiało zaniechać zamierzonych działań swych wydzielonych sił morskich na tym akwenie na podejściach do Zatoki Fińskiej i Ryskiej, gdyż wszystkie kontrtorpedowce Kaiserliche Marine były zajęte służbą patrolową przeciwko brytyjskim i rosyjskim okrętom podwodnym. Równolegle nie można było zebrać wystarczającej ilości tych lekkich jednostek floty do ochrony dużych okrętów podczas marszu.
HMS E-18 opuszcza Rewel (Tallinn.). 25 maj 1916 r. Źródło: hubpages.com
Brytyjsko – rosyjska ofensywa podwodna była zupełnie odosobnionym zjawiskiem walk na Bałtyckim TDW. Nie będąc zarazem w żadnym strategicznym, czy operacyjnym związku z działaniami głównych sił, które w tym czasie – najczęściej pozostawały bezczynnie w swych bazach. Pozwoliło to Niemcom wielokrotnie na bezkarne patrolowanie głównych uczęszczanych szlaków handlowych przez lekkie jednostki swej floty, dzięki czemu kilkukrotnie udawało im się opanować zagrożenie idące z głębin niespokojnego Bałtyku.
Wyniki ofensywy podwodnej byłyby prawdopodobnie zupełnie inne, gdyby Rosjanie związali ją w jedną całość strategiczną – na szczeblu operacyjnym – z wystąpieniami zaczepnymi i ofensywnymi swych głównych sił Floty Bałtyckiej. Wówczas Niemcy musieliby ściągnąć na akwen bałtycki znaczne siły (wydzielone z głównego związku strategiczno – operacyjnego Kaiserliche Marine: Hochseeflotte) dla zwalczania floty rosyjskiej i nie mieliby tak jakże potrzebnych kontrtorpedowców, służących dla bezpośredniego zwalczania okrętów podwodnych.
Dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej w działaniach ofensywnych swych sił podwodnych popełniło ten sam błąd, jaki popełniło dowództwo niemieckie i Cesarska Admiralicja w Berlinie w daleko jeszcze większym stopniu podczas własnej ofensywy podwodnej (znana jako tzw. „nieograniczona wojna podwodna”) przeciwko Państwom Sprzymierzonym – z Imperium Brytyjskim na czele.
Eleganckie ujęcie okrętu podwodnego Ryś (typ Bars.). Źródło: visualhistory.livejournal.com
Ordre de Bataille Brygady Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej 14 października 1914 roku.
Brygada Okrętów Podwodnych – kontradmirał Pawieł Lewicki:
1. dywizjon okrętów podwodnych – kpt. 2 rangi Siergiej Własiew. – Okręty podwodne: Akuła (kpt. 2 rangi Siergiej Własiew – dowódca 1. dywizjonu), Okuń (lejtienant Wasilij Mierkuszow), Makriel (lejtienant Dmitrij Karaburdżi), Minoga (lejtienant Nikołaj Ilinski.). – Okręt – baza Chabarowsk (kpt. 2 rangi Jewgienij Maksimow) – Kontrtorpedowiec Mołodieckij (kpt. 2. rangi Władimir D’Anju.).
2. dywizjon okrętów podwodnych – kpt. 1. rangi Konstantin Czegłokow: – Okręty podwodne: Kajman (starszyj lejtienant Iwan Messer), Krokodił (lejtienant Jakow Podgorny), Alligator (kpt. 2. rangi Rostisław Walrond), Drakon (starszyj lejtienant Nikołaj Gudim) – Okręt – baza Jewropa (kpt. 2 rangi Siergiej Butakow) – Kontrtorpedowiec Posłusznyj (starszyj lejtienant Pawieł Michajłow.).
OP Pantiera (typ Bars.). Źródło: creanova.org
Główne dane taktyczno – techniczne wymienionych w Ordre de Bataille okrętów i jednostek pomocniczych Brygady Okrętów Podwodnych floty rosyjskiej, uczestniczących w działaniach wojennych na Bałtyku w latach 1914 – 1917.
OKRĘTY PODWODNE
Akuła (Stocznia Bałtycka – Petersburg, 1909 – 1911): wyporność – 270/475 t ; prędkość – 11,5/6,5 w ; uzbrojenie – 4 wt. 457 mm, 4 zwt. (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Dozbrojony w 1915 r.: 1 x 47 mm, 4 miny; zatonął z niewyjaśnionych powodów podczas patrolu bojowego w listopadzie 1915 r. w rejonie Libawy.
Okuń (Stocznia Bałtycka – Petersburg, 1904 – 1908): wyporność – 151/182 t; prędkość – 9/5 w; uzbrojenie – 4 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Typ Kasatka; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej.
Makriel (Stocznia Bałtycka – Petersburg, 1904 – 1908): wyporność – 151/182 t; prędkość – 9/5 w; uzbrojenie – 4 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Typ Kasatka; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej, Ryskiej i Botnickiej.
Minoga (Stocznia Bałtycka – Petersburg, 1908 – 1909): wyporność – 123/144 t; prędkość – 11/5,5 w; uzbrojenie – 2 wt. 457 mm. Uwagi: Pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej.
Kajman (Crichton & Co. – Petersburg, 1907 – 1909): wyporność – 409/482 t; prędkość – 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej. 15 listopada 1916 r. wycofany ze służby z uwagi na niewielką wartość bojową; cumował w porcie w Rewlu, gdzie 25 lutego 1918 r. został przejęty przez wojska niemieckie, wywieziony do Rzeszy i złomowany.
Krokodił (Crichton & Co. – Petersburg, 1908 – 1909): wyporność – 409/482 t; prędkość – 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Typ Kajman; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej i Botnickiej; w listopadzie 1916 r. wycofany ze służby (z uwagi na niewielką wartość bojową), rozbrojony i przebudowany na jednostkę portową.
Alligator (Crichton & Co. – Petersburg, 1908 – 1909): wyporność – 409/482 t; prędkość – 7,8-9/7,5-7 w; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Typ Kajman; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej i Botnickiej; w listopadzie 1916r. wycofany ze służby (z uwagi na niewielką wartość bojową), rozbrojony i przebudowany na jednostkę portową.
Drakon (Crichton & Co. – Petersburg, 1908 – 1911): wyporność – 409/482 t; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 4 wt. 457 mm, 2 zwt. 457 mm (systemu Drzewieckiego.). Uwagi: Typ Kajman; pełnił służbę dozorową na podejściach do baz w Zatoce Fińskiej i Botnickiej; 15 listopada 1916 r. wycofany ze służby z uwagi na niewielką wartość bojową; cumował w porcie w Rewlu, gdzie 25 lutego 1918 r. został przejęty przez wojska niemieckie, wywieziony do Rzeszy i złomowany.
KONTRTORPEDOWCE
Mołodieckij (Forges et Chantiers de la Méditerranée – Hawr, 1905 – 1906): wyporność (normalna) – 450 t; prędkość (maksymalna) – 24,3 w. (1912 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt. 457 mm, 10 min. Uwagi: Typ Lejtienant Burakow; zmodernizowany w latach 1912 – 1913 w stoczni Arsenału Marynarki Wojennej w Kronsztadzie.
Posłusznyj (Crichton & Co – ?bo, 1898 – 1900): wyporność (normalna) – 245 t; prędkość (maksymalna) – 27,5 w; uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt. 457 mm, 10 min. Uwagi: Typ Sokoł; zmodernizowany w latach 1908 – 1909 w stoczni firmy „Sokoł” w Helsingforsie, w 1913 r. – w stoczni Eklund & Co. w Petersburgu; w styczniu 1916 r. przeklasyfikowany na trałowiec.
Okręt podwodny Lwica (typ Bars.). Zatonął z niewyjaśnionych powodów w czerwcu 1917 r. podczas patrolu na południe od Gotlandii. Źródło: creanova.org
Stopnie oficerów morskich w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego oraz w Polskiej Marynarce Wojennej według stanu na rok 1914.
Gienierał-admirał* – Admirał Admirał – Admirał floty Wieadmirał – Wiceadmirał Kontradmirał – Kontradmirał Kapitan 1. ranga – Komandor Kapitan 2. ranga – Komandor porucznik Starszyj lejtienant** – Komandor podporucznik Lejtienant*** – Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Miczman – Podporucznik marynarki Gardemarin – Chorąży marynarki.
* Jako ostatni stopień ten otrzymał wielki książę Aleksy Aleksandrowicz (1883 r.). ** Stopień wprowadzony w 1909 r. w miejsce dotychczas obowiązującego: kapitan-lejtienant *** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Bibliografia:
– A.W. Tomaszewicz – Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914 – 1915 gg. Moskwa – Leningrad, 1939 r. – N. Polmar, J. Noot – Submarines of the Russian and Soviet Navies 1718 – 1990. Annapolis, Maryland, 1991 r. – W. Mierkuszow – Zapiski podwodnika 1905 – 1915. Oprac. i red.nauk. W.W. Łobycyn, Moskwa 2004 r. – D.Ju. Kozłow – Britanskije podwodnyje łodki w Bałtijskom Morie. 1914 – 1918 gody. Petersburg, 2006 r. – G.A. Griebienszczikowa – Britanskije podwodnyje łodki tipa „E” na Bałtikie. 1914 – 1918 gody. „Gangut” 2001 r., nr. 28, 29. – W.W. Bałabin – Podwodnyje łodki zarubieżnych projektow w otieczestwiennom fłotie. Moskwa, 2008 r. – J. Winter – Bałtijskij fłot w pieriod naczałą mirowoj wojny, [w:] Raboty Wojenno-Morskoj Komisii po isledowaniju i ispolzowaniju opyta wojny 1914 – 1918 gg. na morie. Pietrograd, 1920 r. – R. Czeczott – Wojna morska na Bałtyku 1914 – 1918. Warszawa, 1935 r. – Sir J.S. Corbett – History of the Great War – Naval Operations. Volume 1, to the Battle of the Falklands, December 1914. London, 1920 r. – P.W. Lemiszewski – Bojewyje diejstwija na Bałtikie w gody pierwoj mirowoj wojny. Petersburg, 2005 r. – A. Ziernin – Bałtijcy. Morskije rasskazy. Moskwa, 1995 r.
