Bułgarskie torpedowce brały czynny udział w pierwszej wojnie bałkańskiej (1912 – 1913 r.). Licząca 4 jednostki flotylla torpedowców bułgarskich kmdr. por. Dimitra Dobrewa przeprowadziła 21 listopada 1912 r. nocny atak na blokujący Warnę osmański krążownik pancernopokładowy Hamidiye. Akcja ta była największym sukcesem w dziejach małej marynarki bułgarskiej.
Wyniki wojny trypolitańskiej (1911 – 1912 r.), obnażając słabość militarną Imperium Osmańskiego, zaktywizowały separatystyczne tendencje wśród chrześcijańskich poddanych imperium, jak też uświadomiły bałkańskim sąsiadom, iż istnieje wyjątkowa szansa ostatecznego rozstrzygnięcia konfliktów granicznych, nim reformy „młodoturków” dadzą przewidywane rezultaty. W marcu 1912 r. podpisano wojskowy układ serbsko-bułgarski, do którego niebawem przyłączyły się Grecja i Czarnogóra. Działania wojenne, sprowokowane wybuchem powstania w Tesalii, rozpoczęły się w październiku 1912 r.
Floty wojenne państw Ligi Bałkańskiej i Turcji
Spośród aliantów (Grecja, Serbia, Czarnogóra i Bułgaria) floty wojenne posiadały jedynie Grecja i Bułgaria. W chwili wybuchu wojny z Turkami w skład greckiej Królewskiej Marynarki Wojennej (????????? ???????? Wasilikon Naftikon) wchodził krążownik pancerny Georgios Averof, stare pancerniki obrony wybrzeża: Hydra, Psara, Spetsai, 8 nowych kontrtorpedowców, 10 torpedowców, okręty podwodne Delfin i Xifias oraz szereg jednostek, w większości o zupełnie nikłych wartościach bojowych. Szkoleniem floty zajmował się Anglik, kontradm. Lionel Tufnell.
Bułgarzy posiadali symboliczne siły morskie składające się z małej kanonierki i 6 torpedowców, obsadzone jednak przez doskonale wyćwiczone załogi, co stanowiło niewątpliwą zasługę francuskiej misji morskiej, kierowanej przez kmdr. Paula Pichona. Działania obydwu flot na izolowanych akwenach musiały być jednak niezależne, podczas gdy Turcy mogli dowolnie przerzucać swe siły poprzez cieśniny (Bosfor i Dardanele) na Morze Czarne lub Egejskie.
Hamidiye
Turcy przeciwstawić mogli połączonym siłom morskim czterech państw Ligi Bałkańskiej (de facto wyłącznie Greków i Bułgarów) cztery pancerniki (Mesudiye, Barbaros Hayrettin, Turgut Reis i Asar-i Tevfik), dwa krążowniki (Hamidiye i Mecidiye), jeden krążownik torpedowy (Berk-i Satvet), siedem kontrtorpedowców, pięć torpedowców i jeden stawiacz min. Rozpoczęta 18 października 1912 r. pierwsza wojna bałkańska zastała turecką flotę w fatalnym stanie. Flota sułtańska dopiero co, i powoli zaczynała się dźwigać z trwającej przez dziesięciolecia zapaści.
Siły morskie Carstwa Bułgarii
Prawie do końca XIX stulecia istniała w Bułgarii jedynie flotylla rzeczna na Dunaju złożona z 5 uzbrojonych parowców bocznokołowych przekazanych jej przez Rosję po zakończeniu wojny z Turcją w latach 1877-1878. W 1883 r. został delegowany oficjalne do księstwa Bułgarii kapitan 2. rangi (kmdr. por.) Zinowij Pietrowicz Rożestwienski w charakterze dowódcy floty tego młodego państwa oraz jako dowódca książęcego jachtu Aleksander I. Do Rosji powrócił po trzech latach, pozostawiając po sobie w Warnie najlepsze wspomnienia. Był potem m.in. szefem Sztabu Głównego MW Imperium Rosyjskiego, oraz dowódcą nieszczęśliwej ekspedycji Floty Bałtyckiej w wojnie z Japonią (1904-1905 r.), zakończonej pogromem na wodach Cuszimy (27-28 V 1905.).
Dopiero w 1897 r., a więc z chwilą sprowadzenia przez ks. Ferdynanda ekipy francuskich oficerów marynarki z kmdr. Pichonem na czele, przystąpiono do organizacji morskich sił Bułgarii. Pierwszą bułgarską pełnomorską jednostką wojenną była zbudowana w 1898 r. we Francji kanonierka torpedowa Nadieżda, spełniająca rolę okrętu szkolnego, jak też jachtu królewskiego.
Następne okręty zakupiła Bułgaria w 1906 r. Była to seria następujących torpedowców I klasy zamówionych przez bułgarską marynarkę wojenną we francuskich zakładach Schneider et Cie w Chalon-sur-Saône: Dierskij, Letuczij, Smieły, Szumny, Chrabry i Strogi.
Okręty te zostały zbudowane we Francji, a następnie przetransportowane w częściach do Bułgarii, gdzie zostały wykończone i zwodowane w Warnie. Dierskij, Smieły i Chrabry zostały zamówione 24 lutego 1904 r., wysłane do Bułgarii w kwietniu 1905 r., wodowane 23 sierpnia 1907 r. i wcielone do służby 5 stycznia 1908 r. Pozostałe trzy okręty drugiej serii zostały zamówione 14 stycznia 1906 r., wodowane w sierpniu 1908, a wcielone do służby dopiero w sierpniu 1909 r. Główne uzbrojenie w postaci wyrzutni torpedowych kalibru 450 mm było rozlokowane w następujący sposób: jedna stała na dziobie i dwie na pokładzie w jednym obrotowym aparacie torpedowym (z rurami obok siebie, lecz skierowanymi w przeciwnych kierunkach.). Torpedowce osiągały prędkość do 26 węzłów.
Główną bazą bułgarskiej floty czarnomorskiej była Warna, natomiast dla flotylli rzecznej na Dunaju – Ruszczuk. Na czele floty stał car Ferdynand I Koburg.
Działania na Morzu Czarnym
Na skutek całkowitej nieporadności strategicznej osmańskiego sztabu i dowódców liniowych sytuacja na froncie lądowym od samego początku wojny przybrała katastrofalny dla Turków przebieg. Z uwagi na rosnące zagrożenie dla stolicy imperium cały wysiłek i uwagę koncentrowano więc na lądzie, niejako z góry zakładając, że Grecja i tak osiągnie w tej wojnie dominację na morzu. Flocie nie wyznaczono nawet jakichkolwiek zadań w akwenie egejskim. Ateny zaś, już w fazie przygotowań do konfliktu zakładały zajęcie wysp położonych w najbliższym sąsiedztwie Dardaneli, celem utworzenia tam baz i całkowitego odcięcia Turcji od dostaw z zewnątrz oraz pozbawienia jej możliwości przerzucania wojsk i zaopatrzenia na front drogą morską.
W reakcji na to, iż Osmańska Marynarka Wojenna (Osmanl? Donanmas? or Donanma-y? Humây?n) została całkowicie pominięta w rozkazie mobilizacyjnym wydanym przez osmańskie Ministerstwo Wojny 1 października 1912 r., Ministerstwo Floty opracowało własny plan operacyjny. Zgodnie z nim krążowniki Hamidiye i Mecidiye wraz z czterema kontrtorpedowcami typu Samsun otrzymały rozkaz opuszczenia Dardaneli i udania się na Morze Czarne, celem zabezpieczenia transportu wojsk i zaopatrzenia na front oraz zablokowania bułgarskich portów w Warnie i Burgas.
Rankiem 20 października 1912 r. dywizjon składający się z pancerników Barbaros Hayrettin i Turgut Reis oraz kontrtorpedowców Muavennet-i Milliyye i Taşoz dokonał krótkiego i mało skutecznego ostrzału portu w Warnie, otwierając tym samym morski rozdział osmańsko-bułgarskich zmagań w pierwszej wojnie bałkańskiej. Pół godziny po zakończeniu bombardowania, o 05:30 do zespołu dołączył krążownik Hamidiye, który chwilę wcześniej odnotował swój pierwszy konkretny sukces wojenny, zdobywając bułgarski dwumasztowy statek żaglowy o nazwie Car Ferdinand. Jednostka ta odholowana została do Stambułu przez pancernik Turgut Reis, zaś Hamidiye wraz z Barbarosą Hayrettinem i kontrtorpedowcem Taşoz pozostały na wysokości Warny, kontynuując blokadę portu.
Ostateczne powstrzymanie bułgarskiej ofensywy na linii Çatalcy w dniu 18 listopada 1912 r. dało możliwość zwolnienia większości okrętów z obowiązku udzielania wsparcia wojskom lądowym. Hamidiye wraz z kontrtorpedowcami Basra i Yarhisar ponownie udać się miały na wysokość Warny. Zgodnie z przyjętym planem operacyjnym, 21 listopada o godz. 00:40 Hamidiye zajął pozycję w odległości 15 Mm od wejścia do portu w Warnie z zadaniem wyeliminowania bułgarskich torpedowców, stanowiących zagrożenie dla tureckich transportów z zaopatrzeniem frontowym.
Storpedowanie krążownika Hamidiye
Nieco wcześniej (o 21:30) Yarhisar zakotwiczył 8 Mm na południe od Warny, u ujścia rzeki Kamczija, zaś Berk-i Efşan (o 24:00) 8 Mm na północ od Warny, na wysokości przylądka Çingenekayalar?. Sposób komunikowania się okrętów na wypadek pojawienia się przeciwnika nie został jednak precyzyjnie określony, co wobec braku radiostacji na pokładach Yarhisara i Berk-i Efşan było dużym i jak się miało okazać bardzo brzemiennym w skutkach niedopatrzeniem. Tuż po zajęciu pozycji załoga Hamidiye dostrzegła w ciemnościach sylwetki okrętów, zbliżających się z lewej strony od dziobu.
Wieczorem 20 listopada 1912 r. Dierskij, Letuczij, Smieły i Strogi zostały wysłane z Warny w celu przechwycenia dwóch egipskich statków transportowych, pod dowództwem kapitana II rangi Dimitra Dobrewa na Letucziju. Dierskij był dowodzony przez miczmana Georgi Kupowa. Po północy 21 listopada zespół natknął się na turecki krążownik pancernopokładowy Hamidiye w eskorcie dwóch kontrtorpedowców Berk-i Efşan i Yarhisar około 32 Mm od Warny.
Dowódca krążownika, myśląc, że są to Yarhisar i Berk-i Efşan, nakazał wystrzelić czerwoną racę i zażądać podania hasła. Zbliżające się jednostki były jednak czterema bułgarskimi torpedowcami (Dierskij, Letuczij, Smieły i Strogi), które z kolei początkowo wzięły turecki okręt za statek handlowy i postanowiły dokonać inspekcji jego ładunku. Flara zdemaskowała obie strony. Nie mając żadnego doświadczenia w prowadzeniu walki w nocy, dowódca krążownika dopuścił do tego, iż Bułgarzy rozdzielili się na dwie grupy i otoczyli go. O godzinie 00:43 bułgarskie okręty przystąpiły do ataku w szyku torowym, odpalając po jednej torpedzie. Dierskij odpalił torpedę z odległości 500 m, Letuczij z 300, Smiełyj ze 150, a Strogi zaledwie z 60 m. Torpeda wystrzelona przez Dierskiego miała okazać się celna. Jedna z torped wystrzelonych z odległości ok. 400 m trafiła w dziób Hamidiye.
Bohaterski st. miczman Gieorgi Kupow.
Okręt w krótkim czasie zanurzył się aż po przednią półwieżę artylerii głównej. Podczas, gdy znaczna część załogi zajęta była ratowaniem krążownika przed zatonięciem, nie wyeliminowane z walki działa prowadziły ostrzał w kierunku torpedowców. Bułgarzy krążyli wokół Hamidiye do godz. 02:30, ale za sprawą intensywnego ognia artyleryjskiego ze strony Turków nie zdołali już ponowić ataku torpedowego. Bez wątpienia wpływ na to miały też uszkodzenia, jakich torpedowce doznały w wyniku trafień Hamidiye. Strogi walczył z pożarem wywołanym przez pocisk, który ugodził w jego dziób. Na pokładzie Dierskiego eksplodowała mina, trafiona pociskiem artyleryjskim. W wyniku tego wybuchu uszkodzeniu uległa instalacja dostarczająca parę z kotła do turbiny. Na Smiełym awarii doznał mechanizm sterowy. Turecki krążownik wystrzelił podczas tego starcia 16 pocisków kal. 152 mm, 75 szt. kal. 102 mm i 70 szt. kal. 47 mm.
Dowódca Yarhisara, mimo że o 01:00 dostrzegł rozbłyski z dział krążownika, aż do godz. 05:30 nie opuścił wyznaczonej mu pozycji, nie będąc z jednej strony pewnym co się właściwie dzieje, z drugiej zaś nie mając możliwości technicznych nawiązania łączności z Hamidiye. Torpedowiec Berk-i Efşan wykazał za to znacznie więcej inicjatywy. O godz. 01:15 ruszył w stronę krążownika. W drodze napotkał na trzy bułgarskie torpedowce. Przeszedł pomiędzy nimi otwierając ogień artyleryjski z obu burt. Przeciwnik nie pozostał oczywiście dłużny. Żadna ze stron nie zamierzała jednak wdawać się w walkę manewrową. Jednostki minęły się więc nie odnotowując żadnych trafień. Tym samym, bułgarskie okręty uniknęły kontrataku kontrtorpedowców i powróciły do Warny.
Uszkodzony Hamidiye. Krążownik z niemałym trudem odholowano na remont do Stambułu.
W drodze powrotnej do Stambułu Hamidiye spotkał się o 11:30 z wysłanym mu na odsiecz Turgutem Reisem. Z uwagi na to, iż Bułgarzy nie podjęli pościgu, pomoc ze strony załogi pancernika ograniczyła się do usuwania wody z kadłuba ugodzonego okrętu. Nieco ponad cztery godziny później Hamidiye minął się z Mecidiye, który został wysłany na jego miejsce pod Warnę. Wieczorem 21 listopada ciężko uszkodzony krążownik wszedł do Bosforu w asyście kanonierki Zuhaf i holownika ?ntibah. Rany zadane mu przez bułgarską torpedę okazały się bardzo ciężkie. Zalane zostały: dziobowa prochownia i komora amunicyjna, dziobowe kajuty palaczy, poprzeczne komory węglowe oraz kotły w przedniej kotłowni. Ognia nie można było prowadzić z dziobowego działa kal. 152 mm oraz z przednich dział kal. 102 mm na obu burtach. Śmierć poniosło też na nim ośmiu marynarzy.
Reperkusje brawurowego wyczynu Bułgarów
Dowódca uszkodzonego okrętu kmdr. Hüseyin Rauf Bej stwierdzał:
Rozpatrując bezstronnie incydent z Hamidiye i dochodząc do istoty rzeczy, trzeba przyznać, iż ów śmiały i udany atak stanowić może dla floty bułgarskiej, pozbawionej tradycji, dobry początek, z którego może być dumna.
Akcja okrętów Dobrewa położyła kres nieprzyjacielskiej aktywności na Morzu Czarnym. Gdy jednak w początku 1913 r. wojska bułgarskie zbliżyły się na przedpola Stambułu, dały im się we znaki broniące stolicy nieprzyjacielskie pancerniki. Dowódca 4. Armii gen. Stilijan Kowaczew zaakceptował wówczas śmiały plan, jaki przedstawił mu kmdr. por. Jewstati Winarow – uzbrojenia w torpedę pontonu, który holowany przez motorówkę Marica miał posłużyć do zaatakowania szczególnie dokuczliwego Turgud Reisa. W realizacji tego zamiaru przeszkodziło jednak definitywne zawieszenie broni.
Torpedowiec bułgarski zabetonowany na lądzie w Warnie stanowi obecnie najcenniejszy eksponat tamtejszego Muzeum Marynarki Wojennej.
Bibliografia
W. Pawłow – Razwitije na biełgarskija wojenno morski fłot 1897-1913, Sofija 1970.
M. Sobański – Flota bułgarska na początku dwudziestego wieku, [w:] „Okręty Wojenne”, nr. 2 / 1996.
P. Nykiel – Turecki krążownik pancernopokładowy Hamidiye, Cz. 1, [w:] „Okręty Wojenne”, nr. 2 / 2010.
P. Olender – Wojny morskie 1883-1914, Warszawa 2005.
P.P. Wieczorkiewicz – Historia Wojen Morskich. Wiek Pary, London 1995.
J. Gozdawa-Gołębiowski – Od Wojny Krymskiej do Bałkańskiej, Gdańsk 1985.
B. Langensiepen, A. Güleryüz – The Ottoman Steam Navy 1828-1923, London 1995.
Źródła zamieszczonych fotografii:
? airgroup2000.com
? varna.info.bg/1912.htm
? tarihtenanekdotlar.blogspot.com
