Godło Cesarstwa Bizantyńskiego

Cesarstwo Bizantyjskie

Cesarstwo Bizantyjskie (inaczej cesarstwo wschodniorzymskie, popularnie Bizancjum) to państwo istniejące w latach 395-1453, ze stolicą w Konstantynopolu (przed 330 r. Byzantion).

Po 476 r. Bizancjum stanowiło kontynuację tradycji cesarstwa zachodniorzymskiego. Przy czym wpływy greckie i orientalne doprowadziły w VII w. do uformowania się jego odrębnego charakteru ustrojowego i kulturowego.

W latach swojej świetności, które przypadały na połowę VI wieku, u szczytu zasięgu posiadłości Bizancjum obejmowały:

  • Półwysep Bałkański,
  • Azję Mniejszą,
  • Syrię,
  • Fenicję,
  • Palestynę,
  • północną Afrykę z Egiptem,
  • południową Hiszpanię,
  • Sycylię,
  • Italię.

Periodyzacja dziejów cesarstwa bizantyńskiego

Periodyzacja dziejów Bizancjum według modelu tradycyjnego dzieli się na okres wczesny, środkowy i późny.

Okres wczesny (395-847 rok)

Okres wczesny zaczyna się od podziału imperium przez Teodozjusza I Wielkiego w roku 395. Nie ma jednej daty, która wyznacza koniec tego okresu. Podawane przez historyków lata wiążą się z wydarzeniami takimi jak:

  • śmierć Justyniana I Wielkiego w 565 r.
  • objęcie tronu przez Herakliusza I w 610 r.
  • początek panowania dynastii syryjskiej/izauryjskiej w 717 r.
  • zakończenie tzw. sporu o stosunek do ikon w 847 r.

Okres środkowy (1071-1204 rok)

Ostatnie z wymienionych wydarzeń, czyli zakończenie sporu o stosunek do ikon, daje początek kolejnemu etapowi – okresowi środkowemu. Okres ten trwa do klęski zadanej Romanowi IV Diogenesowi przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikert (1071 r.) lub do zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców podczas IV krucjaty (1204 r.).

Okres późny (1204-1453 rok)

Następny etap historii, okres późny, trwał do zdobycia Konstantynopola przez Turków Osmańskich. Wydarzenie to miało miejsce w 1453 r.

Cesarstwo Bizantyńskie u szczytu swojego zasięgu w okresie pełnego średniowiecza (1025 r.)

Cesarstwo Bizantyńskie u szczytu swojego zasięgu w okresie pełnego średniowiecza (1025 r.)

Alternatywny model periodyzacji dziejów Cesarstwa Bizantyjskiego

Istnie drugi, nieco inny model periodyzacji dziejów Bizancjum. Jest to tzw. model alternatywny, który dzieli czas istnienia Cesarstwa na 5 etapów. Należą to nich:

  • faza późnorzymska (protobizantyjska), która przypada na schyłek IV i początek VIII w. (do początków rządów dynastii syryjskiej/izauryjskiej w 717 r.),
  • etap wieków ciemnych, który trwał do początków rządów dynastii macedońskiej (867 r.),
  • czas odnowy i konsolidacji trwający do końcowej fazy rządów dynastii macedońskiej  (ok. 1000 r.),
  • faza okcydentalizacji i Cesarstwa Nicejskiego, która miała swój koniec w 1261 r.(upadek Cesarstwa Łacińskiego),
  • Etap schyłkowy (tzw. imperium problemów), który trwał do upadku Cesarstwa Trapezuntu (1461 r.).

Dynastie Cesarstwa Bizantyjskiego – lata panowania i kolejni cesarze

Poniższa tabela przedstawia daty panowania poszczególnych dynastii bizantyjskich.

Lata panowania poszczególnych dynastii w Bizancjum

Lata panowania poszczególnych dynastii w Bizancjum

Cesarstwo Bizantyńskie – struktura polityczna i administracyjna (VII-XII w.)

Cesarstwo Bizantyjskie posiadało uporządkowaną strukturę polityczną i administracyjną. Najważniejszą osobą w państwie był cesarz, a najważniejszą jednostką – senat.

Cesarz

Na czele cesarstwa stał cesarz (od 629 r. formalnie jako basileus), teokratyczny (z gr. isoapostolos – równy apostołom) monarcha absolutny i uniwersalny (z gr. theios pantocrator – boski władca wszechświata), najwyższy wódz i prawodawca.

Cesarza wybierał senat (który mu podlegał), przy aklamacji wojska i ludu.

Senat

Senat Cesarstwa Bizantyjskiego spełniał jednocześnie dwie funkcje: był radą miejską stolicy cesarstwa oraz zgromadzeniem politycznym. Dokonywał też elekcji cesarza.

Senat zajmował stanowisko w kluczowych dla państwa kwestiach – zwykle w sprawach polityki zagranicznej. Jednak robił to tylko wówczas, gdy zezwolił mu na to cesarz.

Patriarchowie

W myśl doktryny cezaropapizmu, podporządkowani cesarzowi byli również patriarchowie Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii  i Jerozolimy).

Aparat urzędniczy Cesarstwa Bizantyjskiego

Na pierwszym szczeblu centralnego aparatu urzędniczego znajdowali się wyżsi rangą ministrowie cesarscy (logoteci). Byli to:

  • kanclerz państwa,
  • minister spraw wewnętrznych,
  • minister spraw zagranicznych,
  • minister policji,
  • główny dyrektor poczty.

Główny kontroler (sekellarios) nadzorował dostojników skarbowych. Podlegali mu:

  • niżsi rangą ministrowie cesarscy,
  • minister skarbu (logothetetu geniku),
  • skarbnik wojskowy (logothetes ton stratiotikon),
  • minister dóbr państwowych (logothetes ton agelon).
Ogień grecki, po raz pierwszy użyty przez bizantyńską flotę podczas wojen z Arabami (ilustracja z manuskryptu kroniki Jana Skylitzesa znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Madrycie)

Ogień grecki, po raz pierwszy użyty przez bizantyńską flotę podczas wojen z Arabami (ilustracja z manuskryptu kroniki Jana Skylitzesa znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Madrycie)

Wielkiemu logotetowi podlegali niżsi rangą ministrowie cesarscy. Wśród nich pierwszy sekretarz (proto a secreti) kierował kancelarią cesarską.

Do kancelarii cesarskiej należeli:

  • minister szkatuły prywatnej cesarza,
  • minister domeny cesarskiej,
  • minister sprawiedliwości (quaestor),
  • wódz naczelny (domesticos),
  • minister marynarki (drongarios),
  • prefekt Konstantynopola (eparcha)

Prefekt Konstantynopola administrował stolicą oraz dbał o to, aby panował w niej ład i bezpieczeństwo.

Biura poszczególnych ministrów zwały się secreta lub logothesia.

Szczebel lokalny aparatu urzędniczego Cesarstwa Bizantyjskiego

Szczebel lokalny aparatu urzędniczego złożony był z egzarchatu, wydzielonego na danym obszarze. Egzarchat podlegał władzy egzarchy, czyli namiestnika cesarskiego (utworzono: Egzarchat Raweński i Egzarchat Afrykański Dyrekcji Wschodniej i Zachodniej).

Jednostki administracyjne Bizancjum

Temy, inaczej prowincje, były jednostkami administracyjnymi. W X w. istniało ich 31.

Temy miały swoich wielkorządców, zwanych strategos, comes, dux, pronoetikos. Na ich czele stał katepan, który dowodził miejscowymi siłami zbrojnymi, a także kierował administracją cywilną, wymiarem sprawiedliwości i sprawami finansowymi.

Najniższym szczeblem w administracji lokalnej Cesarstwa Bizantyńskiego była kleizura. Były to niewielkie okręgi wyodrębniane na pograniczu, skupione wokół istniejących tam twierdz.

Cesarstwo Bizantyjskie w dobie rządów Justyniana I Wielkiego (527-565).

Justynian I Wielki objął władzę cesarską z jednym, głównym założeniem, którym było Renovatio Imperii Romanorum(niekiedy również Restauratio Imperii Romanorum – z łac. odnowa Cesarstwa Rzymskiego), czyli mniej lub bardziej spójny program mający na celu przywrócić Cesarstwo Rzymskie monarchii uniwersalnej.

Chodziło więc o stworzenie monarchii, która obejmuje cały świat zamieszkały przez wszystkich chrześcijan mieszkających zarówno na wschodzie, jak i po stronie zachodu. Taka monarchia, jako byt polityczny, miała odwzorowywać na Ziemi ład boski – poprzez działania zarówno w sferze stosunków politycznych, jak i kulturowych, obejmując jak największe terytoria.

Właśnie taki plan był wysunięty i realizowany w epoce wczesnego średniowiecza przez kilku innych władców, kolejno:

  • Justyniana I Wielkiego (w Bizancjum),
  • Karola Wielkiego (w Państwie Franków),
  • Ottona I Wielkiego i jego bezpośrednich następców (w Rzeszy).
Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie

Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie

Justynian Wielki realizował program Renovatio Imperii Romanorum poprzez wprowadzenie szeregu ważnych zmian:

  • scentralizowanie aparatu biurokratycznego
  • reorganizację systemów finansowych,
  • ograniczenie uprawnień stronnictw politycznych (demów) po krwawym stłumieniu wznieconego przez nie powstania Nika w 532 r.,
  • kodyfikację prawa rzymskiego – Kodeks Justyniana (Corpus iuris civilis, 528-534 rok).
  • wprowadzenie doktryny cezaropapizmu – na jej podstawie cesarz zwoływał sobory oraz decydował o dogmatach (np. sobór konstantynopolitański II w 553 r., na którym zostały potępione poglądy Teodoreta z Cyru),
  • zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach jako reliktu pogaństwa (529 r.).

W późniejszych latach, w ramach mecenatu, Justynian I Wielki ufundował liczne budowle użyteczności publicznej, np. bazylikę Hagia Sophia w stolicy (532-537).

Pod rządami cesarza propagowana była też twórczość w języku greckim. Nastąpiło też wiele ważnych zmian, które wpłynęły na losy cesarstwa.

Bazylika Hagia Sophia, ufundowana przez cesarza Justyniana I Wielkiego

Bazylika Hagia Sophia, ufundowana przez cesarza Justyniana I Wielkiego

Justynian I WIelki – konflikty w czasach panowania cesarza

Justynian I Wielki napotkał pewne problemy na drodze realizacji swego programu.

W czasie rządów cesarza stosunki z Persją nie układały się najlepiej. Konflikt zbrojny z lat 527-532 o wpływy na Kaukazie, sukces Belizariusza pod Dary (530 r.) a także klęska pod Callinicum (531 r,) osłabiły granice cesarstwa.

W kolejnych latach miał miejsce konflikt zakończony wiecznym pokojem (w 532 r.), konflikt zbrojny o Syrię (540-562 r.) i zburzenie Antiochii (540 r.). Pokój zawarty w  562 r. przyznawał Persom część rzymskiej Mezopotamii i wysokie odszkodowania.

W latach 533-534 Cesarstwo Bizantyjskie interweniowało zbrojnie w Afryce, w odpowiedzi na obecność Wandalów. W kolejnych latach miał miejsce sukces Belizariusza pod Hadrumetum (533 r.) i odzyskanie prowincji Afryka.

Napięte stosunki z Ostrogotami doprowadziły do interwencji zbrojnej Bizancjum na Sycylii, w Italii (Belizariusz) i Dalmacji (Mundus) w latach 534-540.

Ostrogoci, po kapitulacji Rawenny (540 r,), jako sprzymierzeńcy Rzymu, mieli odejść na ziemie leżące na północ od Padu.

W kolejnych latach miały miejsce: interwencja zbrojna Cesarstwa Bizantyńskiego w Italii w 552 r.  oraz sukces Narsesa pod Busta Gallorum (Tadinae).

Pod rządami cesarza Justyniana nastąpiło również odzyskanie Italii, odebranej ponownie przez Ostrogotów po 541 r.  Likwidacja ich punktów oporu przeciągnęła się aż do 562 roku.

Napięte stosunki z Wizygotami skutkowały interwencją zbrojną w Hiszpanii w latach 550-552, która przełożyła się na odzyskanie przez Liboriusza południowej części Półwyspu Iberyjskiego (tzw. Betyki).

Cesarstwo wschodniorzymskie – zmiany terytorialne na przestrzeni panowania wybranych cesarzy

Sytuacja terytorialna Cesarstwa Bizantyjskiego na przestrzeni wieków podlegała zmianie (VI-XIV w.). Powodem były wojny i interwencje zbrojne, prowadzone w odpowiedzi na zagrożenia ze strony innych państw.

Czasy Justyniana I Wielkiego

Za panowania cesarza Justyniana Wielkiego przeprowadzono udaną akcję rewindykacyjną. Poza granicami Cesarstwa pozostały jednak: Brytania, Galia, większość Hiszpanii (zorganizowane w niezależne państwa) i część Mezopotamii, zdobyta przez Persję w 562 r.

Cesarz Konstans II

Konstans II utracił  Betykę na rzecz Wizygotów (642 r.), Syrię i Palestynę (636 r.), Egipt (640-645 r.), Libię (643-647 r.) i Cypr (649 r.) na rzecz Arabów, część Italii na rzecz Longobardów (568 r.), a także część Bałkanów na rzecz Słowian (582 r.).

Cesarz Bazyli II Bułgarobójca

Bazyli II Bułgarobójca ma na swoim koncie odzyskanie Krety (961 r.), Cypru (964 r.) i części Syrii (969 r.). Uzyskał też części Armenii  i Gruzji (po 1020 r.) kosztem Arabów oraz dużą część Bałkanów w wyniku likwidacji Carstwa Bułgarii (1018 r.). Cesarzowi udało się także ponownie włączyć do granic państwa część południowej Italii (kosztem Longobardów w 1018 r.).

Cesarz Bazyli II Bułgarobójca

Cesarz Bazyli II Bułgarobójca

Cesarz Jan II

Jan II utracił południową Italię na rzecz Normanów włoskich (1059-1071 r.), znaczną część Azji Mniejszej (Anatolii, 1063-1077 r.) i część Syrii (1085) r. na rzecz Turków Seldżuckich – a także  część Syrii i Cylicji na rzecz Królestwa Małej Armenii (1080 r.).

Cesarz Michał VIII

Michał VIII utracił północną część Bałkanów w następstwie uniezależnienia się Bułgarii (1185-1187 r. – powstało państwo bułgarskie) i Serbii (1187-1190).

W czasach jego panowania nastąpiła też utrata większej części Grecji na rzecz drobnych łacińskich państewek (1204 r.) i utrata części Anatolii na rzecz seldżuckiego Sułtanatu Ikonium (1207).

Cesarz Jan VI Kantakuze

Jan VI Kantakuze utracił resztę Anatolii na rzecz Emiratu Turków Osmańskich (1299-1337 r.) oraz innych emiratów poseldżuckich, które powstały po rozpadzie Sułtanatu Ikonium (po 1307 r.). W latach 1334-1345 nastąpiła utrata Macedonii, Albanii, Epiru i Tesalii na rzecz Serbii.

Cesarstwo Bizantyńskie w roku 650, po stracie wszystkich południowych prowincji oprócz Egzarchatu Kartaginy

Cesarstwo Bizantyńskie w roku 650, po stracie wszystkich południowych prowincji oprócz Egzarchatu Kartaginy

Źródło fot.: Wikimedia Commons

Student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji ( kierunek ? Prawo). Interesuje się historią, a szczególnie starożytnością, która dała początek cywilizacji. Ponadto militarystyką, botaniką, polityką międzynarodową oraz aktualnymi wydarzeniami politycznymi i gospodarczymi, a także bezpieczeństwem międzynarodowym.