Cesarstwo Bizantyjskie (inaczej Cesarstwo Wschodnio-Rzymskie, popularnie Bizancjum) było to państwo istniejące w latach 395-1453, ze stolicą w Konstantynopolu (przed 330 r. Byzantion). Po 476 r. stanowiące kontynuację tradycji Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. Przy czym wpływy greckie i orientalne doprowadziły w VII w. do uformowania się jego odrębnego charakteru ustrojowego i kulturowego. W latach świetności (poł. VI w.) posiadłości Bizancjum obejmowały: Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię, Fenicję, Palestynę, północną Afrykę z Egiptem, południową Hiszpanię, Sycylię i Italię.
Periodyzacja dziejów Bizancjum według modelu tradycyjnego dzieli się na okres wczesny , środkowy i późny. Okres wczesny trwa od podziału imperium przez Teodozjusza I Wielkiego (395 r.) do śmierci Justyniana I Wielkiego (565 r.) lub objęcia tronu przez Herakliusza I (610 r.), lub początku panowania dynastii syryjskiej/izauryjskiej (717 r.), lub zakończenia tzw. sporu o stosunek do ikon (843 r.). wydarzenie to daje początek następnemu etapowi ( okres środkowy) trwającemu do klęski zadanej Romanowi IV Diogenesowi przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikert (1071 r.) lub zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców podczas IV krucjaty (1204 r.). Następny etap historii (okres późny) trwa do zdobycia Konstantynopola przez Turków osmańskich w 1453 r.
Cesarstwo Bizantyńskie u szczytu zasięgu w okresie pełnego średniowiecza (1025 r.)
Jednakże istnie drugi model periodyzacji dziejów Bizancjum tzw. model alternatywny dzielący się na fazę późnorzymską (protobizantyjską) przypadającą na schyłek IV a początek VIII w. (do początków rządów dynastii syryjskiej/izauryjskiej, 717 r.). Etap wieków ciemnych trwających do początków rządów dynastii macedońskiej (867 r.). Czas odnowy i konsolidacji trwający do końcowej fazy rządów dynastii macedońskiej (ok. 1000 r.). Faza okcydentalizacji i Cesarstwa Nicejskiego mająca swój koniec w 1261 r.(upadek Cesarstwa Łacińskiego). Etap schyłkowy (tzw. imperium problemów). Trwający do upadku Cesarstwa Trapezuntu (1461r.).(tabelka -rządy dynastii w poszczególnych, następujących po sobie fazach według modelu tradycyjnego.)
Struktura polityczna i administracyjna Cesarstwa Bizantyjskiego (VII-XII w.)
Na czele stał cesarz (od 629 r. formalnie jako basileus) teokratyczny (z gr. isoapostolos – równy apostołom) monarcha absolutny i uniwersalny (z gr. theios pantocrator – boski władca wszechświata), najwyższy wódz i prawodawca. Wybierany przez senat, przy aklamacji wojska i ludu. Podlegał mu senat spełniający jednocześnie dwie funkcje: był radą miejską stolicy oraz zgromadzeniem politycznym; dokonywał elekcji monarchy. Zajmował stanowisko w kluczowych dla państwa kwestiach (zwykle w sprawach polityki zagranicznej) tylko wówczas, gdy zezwolił mu na to cesarz. A także patriarchowie (Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy), byli podporządkowani cesarzowi w myśl doktryny cezaropapizmu.
Na pierwszym szczeblu centralnego aparatu urzędniczego znajdowali się wyżsi rangą ministrowie cesarscy (logoteci). Był to: kanclerz państwa, minister spraw wewnętrznych, zagranicznych, policji i główny dyrektor poczty. Główny kontroler (sekellarios) – nadzorował dostojników skarbowych, . Podlegali im niżsi rangą ministrowie cesarscy, minister skarbu (logothetetu geniku), skarbnik wojskowy (logothetes ton stratiotikon), minister dóbr państwowych (logothetes ton agelon).
Ogień grecki, po raz pierwszy użyty przez bizantyńską flotę podczas wojen z Arabami (ilustracja z manuskryptu kroniki Jana Skylitzesa znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Madrycie)
Wielkiemu logotetowi podlegali niżsi rangą ministrowie cesarscy. Wśród nich pierwszy sekretarz (proto a secretis) – kierował kancelarią cesarską. Natomiast do kancelarii cesarskiejnależeli: minister szkatuły prywatnej cesarza, minister domeny cesarskiej, minister sprawiedliwości (quaestor), wódz naczelny (domesticos), minister marynarki (drongarios) i prefekt Konstantynopola(eparcha) administrował stolicą a także dbał w niej o ład i bezpieczeństwo. Biura poszczególnych ministrów zwały się secreta lub logothesia.
Szczebel lokalny aparatu urzędniczego złożony był z egzarchatu wydzielonego na danym obszarze i podległego władzy egzarchy, czyli namiestnika cesarskiego (utworzono: Egzarchat Raweński i Egzarchat Afrykański). Dyrekcji Wschodniej i Zachodniej. Temy inaczej prowincji była to jednostka administracyjna (w X w. istniało ich 31) z wielkorządcą zwanym strategos lub: comes, dux, pronoetikos, katepan na czele. Dowodził on miejscowymi siłami zbrojnymi, a także kierował administracją cywilną, wymiarem sprawiedliwości i sprawami finansowymi. Najniższym szczeblem była kleizura były to niewielkie okręgi wyodrębniane na pograniczu, skupione wokół istniejących tam twierdz.
Cesarstwo Bizantyjskie w dobie rządów Justyniana I Wielkiego (527-565).
Głównym założeniem Justyniana I Wielkiego było „Renovatio Imperii Romanorum” (niekiedy również „Restauratio Imperii Romanorum”, termin z łac. – „odnowa Cesarstwa Rzymskiego”) – mniej lub bardziej spójny program przywrócenia Cesarstwa Rzymskiego – monarchii uniwersalnej, czyli takiej, która obejmuje cały świat zamieszkały przez wszystkich chrześcijan, jako byt polityczny odwzorowujący na ziemi ład boski – poprzez działania zarówno w sferze stosunków politycznych, jak i kulturowych, wysunięty i realizowany w epoce wczesnego średniowiecza przez kilku władców, kolejno: Justyniana I Wielkiego (w Bizancjum), Karola Wielkiego (w Państwie Franków), Ottona I Wielkiego i jego bezpośrednich następców (w Rzeszy).
Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie
Justynian Wielki realizował program „Renovatio Imperii Romanorum” poprzez scentralizowanie aparatu biurokratycznego. Reorganizację systemów finansowych.Ograniczenie uprawnień stronnictw politycznych (demów) po krwawym stłumieniu wznieconego przez nie „powstania Nika” w 532 r. Kodyfikację prawa rzymskiego w postaci „Kodeksu Justyniana” (Corpus iuris civilis, 528-534). Wprowadzenie doktryny cezaropapizmu. Na jej podstawie cesarz zwoływał sobory oraz decydował o dogmatach (np. sobór konstantynopolitański II w 553 r., na którym zostały potępione poglądy Teodoreta z Cyru). Zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach jako reliktu pogaństwa (529). W ramach mecenatu ufundował liczne budowle użyteczności publicznej, np. bazyliki Hagia Sofia w stolicy (532-537). Propagował twórczość w j. greckim. Jednakże spotykał pewne problemy na drodze realizowania swego programu. Stosunki z Persją nie układały się najlepiej. Konflikt zbrojny lat 527-532 o wpływy na Kaukazie. Sukces Belizariusza pod Dary (530) a także klęska pod Callinicum (531). Konflikt zakończony „wiecznym pokojem” w 532 r. Następnie konflikt zbrojny lat 540-562 o Syrię. Zburzenie Antiochii (540). Pokój zawarty w 562 r. przyznawał Persom część rzymskiej Mezopotamii i wysokie odszkodowania. Odnośnie Wandalów Bizancjum interweniowało zbrojnie w Afryce lat 533-534. Sukces Belizariusza pod Hadrumetum (533). Odzyskanie prowincji Afryka. Napięte stosunki z Ostrogotami doprowadziły do interwencja zbrojnej Bizancjum na Sycylii, w Italii (Belizariusz), Dalmacji (Mundus) lat 534-540; Ostrogoci, po kapitulacji Rawenny (540), jako „sprzymierzeńcy Rzymu”, mieli odejść na ziemie „na północ od Padu”. Interwencja zbrojna Bizancjum w Italii w 552 r. Sukces Narsesa pod Busta Gallorum (Tadinae). Odzyskanie Italii, odebranej ponownie przez Ostrogotów po 541 r. Likwidacja punktów ich oporu przeciągnęła się aż do 562. Odnośnie stosunków z Wizygotami interweniowano zbrojnie w Hiszpanii w latach 550-552 r. Odzyskanie przez Liboriusza południowej części Półwyspu Iberyjskiego (tzw. Betyki).
Cesarz Bazyli II Bułgarobójca (976–1025), miniatura z Menologium Bazylego II
Sytuacja terytorialna Cesarstwa Bizantyjskiego na przestrzeni wieków podlegała zmianie (VI-XIV). ZA Justyniana Wielkiego przeprowadzono udaną akcję rewindykacyjną choć poza granicami Cesarstwa pozostały: Brytania, Galia, większość Hiszpanii (zorganizowane w niezależne państwa) i część Mezopotamii, zdobyta przez Persję (562). Konstans II utracił Betykę na rzecz Wizygotów (642), Syrię, Palestynę (636), Egipt (640-645), Libię (643-647), Cypr (649) na rzecz Arabów część Italii na rzecz Longobardów (568) a także Bałkanów na rzecz Słowian (582). Bazyli II Bułgarobójca odzyskał Kretę (961), Cypr (964), część Syrii (969). Uzyskał części Armenii i Gruzji (po 1020) kosztem Arabów. Odzyskał dużą część Bałkanów w wyniku likwidacji Carstwa Bułgarii (1018) a także odzyskanie części południowej Italii kosztem Longobardów (1018). Jan II utracił południową Italię na rzecz Normanów włoskich (1059-1071), znaczną część Azji Mniejszej (Anatolii, 1063-1077) i część Syrii (1085) na rzecz Turków Seldżuckich a także część Syrii i Cylicji na rzecz Królestwa Małej Armenii (1080). Michał VIII utracił północną część Bałkanów w następstwie uniezależnienia się Bułgarii (1185-1187) i Serbii (1187-1190). Utrata większej części Grecji na rzecz drobnych łacińskich państewek (1204) i utrata części Anatolii na rzecz seldżuckiego Sułtanatu Ikonium (1207). Jan VI Kantakuze utracił resztek Anatolii na rzecz Emiratu Turków osmańskich (1299-1337) oraz innych emiratów poseldżuckich, powstałych po rozpadzie Sułtanatu Ikonium (po 1307). Utrata Macedonii, Albanii, Epiru i Tesalii na rzecz Serbii (1334-1345).
Cesarstwo Bizantyńskie w roku 650, po stracie wszystkich południowych prowincji oprócz Egzarchatu Kartaginy
Źródło fot.: Wikimedia Commons
