Opisując przyczyny, przebieg i konsekwencje wojen nie należy koncentrować się wyłącznie na aspekcie militarnym. Konieczne jest również poznanie wpływu czynników gospodarczych. W setną rocznicę rozpoczęcia I wojny światowej warto więc przybliżyć jej aspekt ekonomiczny.
Niemcy
Wojna nie potoczyła się zgodnie z planami niemieckimi (zakładającymi wojnę błyskawiczną), co wymusiło podporządkowanie gospodarki potrzebom wojskowym. W ramach Ministerstwa Wojny powołano wydział zajmujący się produkcją, dostawami i dystrybucją surowców Program zbrojeniowy Hindenburga z 1916 oznaczał dalsze zwiększenie ingerencji państwa. Wiele przedsiębiorstw przemysłowych znalazło się pod zarządem wojskowym. Ponadto wprowadzono reglamentację produkcji i dystrybucji towarów przemysłowych. Podporządkowanie przemysłu potrzebom wojskowym negatywnie odbiło się na produkcji dóbr konsumpcyjnych. Wojnę silnie odczuło rolnictwo. W wyniku pozbawienia części czynników wytwórczych oraz nawozów sztucznych (głód azotowy) zmniejszyły się plony i zbiory, a pod koniec wojny Niemcy stanęły w obliczu klęski głodu. Prowadzenie wojny wiązało się z ogromnymi wydatkami (stanowiącymi 25% budżetu w 1914 i 52% budżetu w 1918), których normalne dochody nie były w stanie pokryć, w konsekwencji Niemcy korzystały z pożyczek wewnętrznych (dług państwa wobec społeczeństwa wzrósł 30-krotnie).
Rosja
W Rosji również powstały rządowe instytucje kontrolujące gospodarkę, wprowadzono m.in. przymusowy skup żywności i materiałów strategicznych po ustalanych przez państwo cenach. Negatywny wpływ miała utrata ziem Królestwa Polskiego, które dostarczały węgiel i cynk. Bezplanowa akcja ewakuacji fabryk w głąb Rosji odbywała się spowodowała, że w nowych miejscach często nie udawało się stworzyć warunków do produkcji. Kolejnym problem Rosjan był transport. Nie byli oni stanie rozprowadzić dostaw, które docierały drogą morską. W rolnictwie załamanie przyszło w 1916. Jego przyczyną był brak siły roboczej i pociągowej oraz dostaw maszyn i narzędzi. 50% produkcji rolnej szło na potrzeby wyżywienia armii, było to możliwie dzięki wstrzymaniu eksportu.
Wielka Brytania
W dysponującej dostępem do rynków światowych Wielkiej Brytanii zakres ingerencji państwa był zdecydowanie mniejszy niż w Niemczech. Wprowadzono kontrolę państwa nad górnictwem węgla, surowcami strategicznymi, zakładami zbrojeniowymi i koleją. Budowano państwowe fabryki, a także wspierano modernizację zakładów prywatnych. Wojnę finansowano przede wszystkim z pożyczek wewnętrznych (obligacje wykupiło 16 milionów obywateli), korzystano również z pożyczek zagranicznych (głównie kredyty amerykańskie), zwiększono także opodatkowanie kolonii.
Francja
We Francji również objęto państwową kontrolą przemysł zbrojeniowy. Francuzi utracili dobrze uprzemysłowione regiony wschodnie. Z pomocą państwa budowano nowe zakłady w innych częściach kraju, ponadto Francja otrzymała pomoc z Wielkiej Brytanii i USA.
Stany Zjednoczone
Początkowo USA nie angażowały się militarnie w wojnę, ale skutecznie wykorzystały ją w celach ekonomicznych. Udzielono kredytów, do Europy dostarczono żywność, surowce i wyroby przemysłowe. Znacznie rozwinął się przemysł zbrojeniowy. W ciągu 4 lata wojny wytwórczość przemysłowa wzrosła o 1/3. Wojnę finansowano z pożyczek wewnętrznych i poprzez zwiększenie podatków. Wzrosło znaczenie państwa w gospodarce (m.in. kontrolowano dystrybucję żywności i paliw, powołano Wojenny Urząd Przemysłu).
Podsumowanie
Państwa ententy znajdowały się od samego początku w lepszym położeniu. Miały one dostęp do zasobów amerykańskich i kolonii zamorskich, podczas gdy państwa centralne były skazane na czerpanie z zasobów własnych. Co więcej Francja, Rosja i Wielka Brytania wytwarzały łącznie 28% światowej produkcji przemysłowej, a Niemcy i Austro-Węgry 19% (choć od razu należy dodać, że w początkowym okresie wojny państwa centralne wytwarzały więcej stali).
Stan wojny lub zagrożenia wojną oznacza zwiększenie roli państwa w życiu gospodarczym. Nastąpiło to również podczas I wojny światowej, w największym stopniu w Niemczech.
Prowadzenie wojny wymagało oczywiście sporych nakładów finansowych. Obciążenia spadły na obywateli w formie obligacji i podwyżek podatków. Korzystano również z pożyczek zagranicznych. Dzięki udzielanym kredytom wzrosła gospodarcza pozycja USA, które stały się wierzycielem krajów ententy i dysponentem większości rezerw złota monetarnego.
Należy też podkreślić, że wielka wojna oznaczała początek końca systemu złotej waluty. Wiele krajów zawiesiło wymienialność waluty na złoto, jednocześnie rosła podaż pieniądza papierowego. To w połączeniu z deficytem wielu towarów na rynku skutkowało inflacją.
Źródła:
Źródło fot.: Wikimedia Commons
