Falanga w świecie greckim

 Falanga (z gr. ?phalanx ? kłoda?) ? w starożytnej Grecji, Macedoniii państwach hellenistycznych ? zwarty, wieloszeregowy szyk bojowy ciężkozbrojnej piechoty (hoplitów), ustawiony równolegle do frontu (szyk typu linearnego), umożliwiający równoczesną walkę na całej linii; przed ciężkozbrojnymi ustawiali się lekkozbrojni, a (z zasady nieliczna) konnica zajmowała miejsce na obu skrzydłach. Powstanie falangi (VIII/VII w. p.n.e.) wiązało się ściśle z procesem formowania się polis.

>>> Czytaj także: Formowanie się poleis (IX-VI w. p.n.e.) <<<

W klasycznym szyku  podstawą falangi byli hoplici (z gr. od ?hoplon ? okrągła tarcza z dwoma uchwytami?) ? ciężkozbrojni piechurzy, rekrutujący się spośród obywateli powoływanych do służby wojskowej na zasadzie pospolitego ruszenia, z obowiązkiem uzbrojenia się i wyekwipowania we własnym zakresie. Uzbrojenie hoplity składało się z: 2 włóczni (długości 2-3 m, zakończonych żelaznym grotem, zrównoważonym na przeciwległym końcu kolcem z brązu), miecza (żelaznego o długości klingi ok. 60 cm), tarczy (o średnicy 90 cm, drewnianej, pokrytej z zewnątrz brązem, a od wewnątrz skórą), hełmu (z brązu, często ozdobionego grzebieniem z farbowanego włosia), pancerza (z brązu lub z wielu warstw sklejonego płótna, pokrytego metalowymi płytkami) i nagolenników (z brązu).

W falandze występowała wieloszczeblowa organizacja wojskowa. Podstawową komórką bojową falangi była enomotia (32-36 wojowników); 2 enomotie tworzyły pentekostię (co najmniej 64 wojowników); 4 pentekostie ? loch (co najmniej 256 wojowników); 2 lochy ? morę (co najmniej 512, ale nie więcej niż 900 wojowników). Szyk falangowy rozciągał się na odległość ok. 1 km, a jego głębokość wynosiła zwykle od 8 do 16 szeregów (zależnie od potrzeb zwiększano ją nawet do 40 szeregów), przy czym głębokość skrzydeł była przeważnie większa. Tradycja nakazywała ustawienie doborowych oddziałów na skraju prawego skrzydła. Każdy hoplita zajmował 90 cm frontu, gdzie osłaniał swą tarczą własny bok lewy i prawy bok sąsiada. Pomiędzy nimi wysunięte były włócznie wojowników z następnych szeregów.

Do walki hoplici maszerowali do taktu melodii fletów, natomiast końcowy odcinek przed uderzeniem pokonywali biegiem, wznosząc okrzyk bojowy ?Alalalaj!?. Wówczas wojownik napierał na przeciwnika tarczą, walcząc przy tym włócznią (lub mieczem), którą próbował ugodzić wroga w miejsca nieosłonięte (dół brzucha, szyja). W bezpośrednim boju uczestniczyły dwa pierwsze szeregi, a dalsze wspierały je, zastępując poległych i rannych oraz uniemożliwiając dezercję. Dowódcy zwykle walczyli w pierwszym szeregu.

Bitwy natomiast toczono w ramach kampanii rozpoczynających się po żniwach (maj-czerwiec), a kończących się wraz z nastaniem pory jesiennych dreszczów (październik-listopad). Starcia, angażujące od kilku do kilkunastu tys. wojowników z każdej ze stron, trwały 1-2 godziny, a  ich celem nie było zniszczenie siły żywej przeciwnika, lecz wykazanie nad nim swej wyższości poprzez wyparcie go z pola walki (bez podejmowania pościgu) i zmuszenie do przyjęcia warunków pokoju. Warto zaznaczyć w tym momencie, iż dopuszczano możliwość rewanżu w kolejnym roku.

Bitwa morska, typowy szyk falangi na pokładzie pantenkotery.

Bitwa morska, typowy szyk falangi na pokładzie pantenkotery.

 Falanga klasyczna umożliwiała wykonanie czołowego uderzenia przełamującego zwartą masą, wzmacniała poczucie obywatelskiej odpowiedzialności za losy polis. Jej wadą była możliwość rozwinięcia tylko w terenie równinnym, a także mała zwrotność oraz wymagała zgrania wojowników i poświęcenia ambicji indywidualnych na rzecz wysiłku zbiorowego.

Pierwszej znaczącej modyfikacji składu falangi dokonał ateński strateg Ifikrates w okresie wojny pepolopeskiej (431-404 p.n.e.). Polegała ona ? z jednej strony ? na wyposażeniu hoplitów w dłuższe niż dotąd włócznie (ok. 3,6 m) i odciążeniu ich uzbrojenia ochronnego poprzez zmniejszenie wymiaru tarczy i wyeliminowanie nagolenników. Z drugiej strony natomiast ? na stopniowym zastępowaniu hoplitów żołnierzami najemnymi, opłacanymi i uzbrajanymi przez państwo ? lekkozbrojnymi piechurami, zwanymi peltastami (z gr. od ?pelta ? lekka, niewielka tarcza, o kształcie owalnym lub nerkowatym, wykonana z wikliny obciągniętej skórą), używającymi do walki nawet kilkunastu krótkich oszczepów (1-1,6 m długości) i miecza, wyposażonych w stosunkowo skromny rynsztunek ochronny.

Hoplita

Hoplita

Kolejna reforma falangi została przeprowadzona w IV w. p.n.e. przez Epaminondasa, tebańskiego polityka i wodza. Polegała ona na: wprowadzeniu szyku ukośnego w miejsce szyku linearnego, przesunięciu najlepszych formacji ze skrzydła prawego na lewe oraz zwiększeniu głębokości ugrupowania falangowego do 50 szeregów hoplitów.

>>> Czytaj także: Geneza zasady ekonomii sił <<<

Ostateczne ukształtowanie się szyku falangi związane jest z rozwojem państwa macedońskiego. Wojna peloponeska, beocka czy też koryncka doprowadziły do gospodarczego i politycznego upadku Grecji. Osłabienie Grecji wykorzystali władcy Macedonii ( Filip II, Aleksander III Wielki) i przejęli hegemonię nad poleis. Macedończycy nie zniszczyli kultury Greków, lecz ją wcielili między swoją kulturę tworząc kulturę hellenistyczną. W przeciwieństwie do Greków Macedończycy większą uwagę przywiązywali do jazdy. A wynika to z tego, iż mieli oni idealne warunki do hodowli koni. Natomiast tereny Grecji były przeważnie górzyste.

Trzon falangi macedońskiej tworzyli macedońscy chłopi, jako pedzetajrowie ? lekkozbrojna piechota, wyposażona w watowane kaftany, skórzane czapki i niewielką, okrągłą tarczę (telamon) zawieszaną na klatce piersiowej; lekkie pancerze ze skóry lub z wielu warstw płótna, metalowe kirysy (lub zbroje łuskowe), nagolenice i hełmy typu trackiego nosili zwykle tylko wojownicy ustawiani w pierwszym szeregu, najbardziej narażonym na ostrzał łuczników. Główną bronią pedzetajrów była włócznia ? sarisa, długości od 4 do 7 m, zwykle ? 6 m (stąd określano ich też mianem ?sarissphoroi ? nosiciele sariss?), którą trzeba było trzymać oburącz. Ponadto posiadali krótki miecz.

Pedzetajrowie podzieleni byli na jednostki taktyczne: syntaksiarchia (lub syntagma; 256 wojowników); pentakosiarchia (512 wojowników), taksis (1536 wojowników), a w praktyce wyodrębniano jeszcze dekas (10-16 wojowników). Standardowo formowali się oni w kwadrat ? 16 szeregów po 16 wojowników (ale również w prostokąt ? 32 szeregi po 8 wojowników, lub odwrotnie ? 8 szeregów po 32 wojowników).

Pedzetajrowie wchodzili do walki maszerując, ustawieni w kolumnę lub klin, gdzie pierwsze 4-5 szeregów trzymało sarissy poziomo, natomiast dalsze ustawiały je pod kątem 45°, by w razie ostrzału łuczników pociski traciły impet, odbijając się od włóczni (dodatkowo sarissphoroi poruszali nimi na boki). Ich zadanie bojowe polegało zarówno na wiązaniu głównych sił przeciwnika (co umożliwić miało rozstrzygający atak kawalerii), jak i na  samodzielnym przeprowadzaniu druzgocącego uderzenia na wrogie linie.

falanga1

Na flankach falangi ustawieni byli hetajrowie ? ciężkozbrojna kawaleria, rekrutująca się spośród arystokracji, uzbrojona we włócznię (długości ok. 3 m) i krótki, zakrzywiony miecz. Natomiast osłonę jeźdźca stanowił metalowy kirys, hełm beocki (kształtem przypominający kapelusz), tarcza i nagolenniki, dodatkowo pancerz chronił też łeb i klatkę piersiową wierzchowca.

Hetajrowie, uszykowani w jednostki, zwane ile (po ok. 200 jeźdźców), walczący najczęściej w formacji kolumny lub klina, byli wykorzystywani jako główna siła uderzeniowa, szarżująca na wrogie jednostki zaabsorbowane walką z pedzetajrami.

Znaczenie falangi miało aspekt nie tylko wojskowy ale również polityczno-społeczny ponieważ zachwiało to pozycją arystokrcji. Wyposarzenie hoplity, dużo tańsze od utrzymania rumaka bojowego, stało się dostępne dla średnio zamożnych obywateli polis, którzy przejmowali na siebie ciężar obrony ojczyzny. Konsekwentnie zaczęli też domagać się zrównania w prawach z arystokratami i ograniczenia samowoli tych ostatnich. Z tego właśnie powodu najważniejszą rolę w poleis zaczęło odgrywać zgromadzenie ludowe ( zgromadzenie wolnych mężczyzn).Wojsko greckie było liczne, Grecję można by nazwać państwem hoplitów, ale jazda całkowicie zanikła. Rolę kawalerii , zaniedbywaną w innych państwach greckich docenili Macedończycy. Zwiększenie hodowli koni stało się możliwe po zdobyciu równiny trackiej przez Filipa II. Rozwój tej jednostki bitewnej przyczynił się do zwycięstwa Filipa II pod Cheroneą a później opanowania Grecji przez Aleksandra III. Był to koniec Grecji a początek państwa hellenistycznego. Nawet tak światłe umysły jak Platon tudzież Arystoteles nie potrafili dostrzec, że miasto-państwo przeżyło się, że jego czas przeminął.

>>> Czytaj także: Wojny perskie (500-449/8 p.n.e.) <<<

Źródło fot.: Wikimedia Commons

Student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji ( kierunek ? Prawo). Interesuje się historią, a szczególnie starożytnością, która dała początek cywilizacji. Ponadto militarystyką, botaniką, polityką międzynarodową oraz aktualnymi wydarzeniami politycznymi i gospodarczymi, a także bezpieczeństwem międzynarodowym.