Formowanie się poleis (IX-VI w. p.n.e.)

Polis (l. mng. Poleis, z j. greckiego, przypuszczalnie od ?ptolis ? miejsce warowne?. Jednakże należy pamiętać, że słowo ?polis? jest rodzaju żeńskiego) ? w starożytnej Grecji podstawowa forma życia politycznego, ukształtowana w okresie od IX do VI wieku p.n.e.  Suwerenne państwo-miasto, stanowiące wspólnotę obywateli (politai), którzy sami się rządzą, nie tworząc struktur państwowych odrębnych od społeczeństwa i pretendujących   do reprezentowania jego spraw. Prócz interesówpolitycznych, członków wspólnoty łączyły więzi ekonomiczne i kulty religijne. W sensie przestrzennym polis składała się z terytorium miejskiego (lub ośrodka pełniącego funkcje centrum politycznego) wraz z przylegającymi do niego osadami wiejskimi, i zazwyczaj miała powierzchnię   ok. 100 km2. Liczba znanych nam dziś poleis przekracza tysiąc.

Propyleje, Akropol ateński

Propyleje, Akropol ateński

Na powstanie poleis miały wpływ takie czynniki jak: warunki naturalne, najazd Dorów, zaczątki rozkładu organizacji rodowej, proces synoikosmos (inaczej synojkizm) czy też Wielka Kolonizacja.

>>> Czytaj także: Wielka Kolonizacja <<<

Warunki naturalne w Grecji były dość specyficzne, brakowało wielkiej rzeki, stanowiącej bodziec do powstania jednolitego, scentralizowanego państwa (jak np. na Wschodzie).  Fakt, że większość jej obszaru (ok. 3/4) zajmowały góry, dzielące kraj na mniejsze, zamknięte obszary. Doskonale rozwinięta linia brzegowa we wschodniej Grecji, połączonej łańcuchem wysp na M. Egejskim z Azją Mniejszą ? co czyniło ją atrakcyjnym terenem osadnictwa zwłaszcza dla rzemieślników i kupców, w ślad za którymi przybywali tu rolnicy, organizujący zaplecze aprowizacyjne dla powstających na wybrzeżu ośrodków produkcji i wymiany dóbr.

Olimp jest masywem górskim, najdłużej w Grecji pokrytym śniegiem ? zgodnie ze swoją nazwą oznaczającą lśniący

Olimp jest masywem górskim, najdłużej w Grecji pokrytym śniegiem ? zgodnie ze swoją nazwą oznaczającą lśniący

 W 1200 r. p.n.e. zniszczone zostało przez Dorów (jedyne duże jak na warunki greckie) scentralizowane Państwo Mykeńskie, które w szczytowym okresie swego rozwoju obejmowało, prócz Peloponezu, także część wschodniej Grecji, z wyspami  na M. Egejskim, Kretą i wybrzeżami Azji Mniejszej (?Państwo Ahhijawa?). Po najeździe Dorów w Grecji utrzymywała się przez dłuższy okres (od 200 do 300 lat) właściwa dla nich struktura społeczna, z podziałem na rody, bractwa i plemiona. Ród ? podstawowa komórka społeczeństwa doryckiego ? zasiedlał w sposób zwarty określony obszar, który wspólnie eksploatował ekonomicznie, co spowodowało dominację gospodarki naturalnej, przy poważnym ograniczeniu lub nawet zaniku kontaktów o charakterze międzyregionalnym i międzypaństwowym.

Dorowie w Helladzie (kolor czerwony)

Dorowie w Helladzie (kolor czerwony)

Ustabilizowały  się stosunki  etniczne w Grecji kontynentalnej po najeździe Dorów  ? długotrwały brak zagrożenia zewnętrznego ze strony innych państw lub ludów.

Nastąpił rozkład organizacji rodowej w początkach I tys. p.n.e. (X-IX w.), przejawiającej się w likwidacji władzy naczelnika plemiennego (króla ? basileusa) oraz  wyodrębnieniu się z ogółu społeczeństwa grupy wielkich (jak na warunki greckie) właścicieli ziemskich ? arystokracji ? którzy przejęli władzę na danym terenie.

Ważną rolę odegrał również proces synoikosmos (inaczej synojkizm) ? powstanie silniejszego organizmu miejskiego w wyniku przeprowadzonego przez arystokrację zjednoczenia okolicznych wsi wokół jakiegoś centralnego ośrodka drogą przesiedlenia tam części ludności z osad wiejskich.

A także doświadczenia nabyte przez Greków podczas Wielkiej Kolonizacji (VIII-VI w. p.n.e.): inspiracja wzorcami fenickimi; zwyczaj fortyfikowania osad z obawy przed obcymi ? tubylcami, zwanymi ?barbarzyńcami? (wtedy w znaczeniu: ludność nie uczestnicząca w greckim, wspólnotowym sposobie życia, i nie hołdująca greckim wartościom) ? doprowadziły ostatecznie do uformowania się poleis.

Ruiny starożytnej Sparty

Ruiny starożytnej Sparty

Cechy modelowej polis.

Niewielkie rozmiary, największa spośród poleis ? Sparta ? zajmowała 8 tys. km2 powierzchni, obszar Aten to 2,5 tys. km2.

Stosunkowo niewielka liczba mieszkańców. W  polis mieszkało od kilkuset do kilkunastu tysięcy obywateli ? mężczyzn; (tylko w Atenach w V w. p.n.e. występowało najwięcej, bo ok. 40 tys. mężczyzn-obywateli, zaś cała populacja, wraz z kobietami, niewolnikami i metojkami, liczyła kilkaset tysięcy ludzi).

Przynależność do danej polis miała charakter sformalizowany  i wyrażała się statusem obywatela.  W polis, prócz obywateli, stale mieszkali też cudzoziemcy, zwani metojkami, oraz niewolnicy, obie te grupy pozbawione były praw obywatelskich.

Państwo stanowiło wspólnotę obywateli rządzących się bez tworzenia odrębnego,  stałego aparatu władzy. Wszyscy obywatele przynajmniej formalnie uczestniczyli w sprawowaniu władzy (uprawnień politycznych nie posiadały kobiety, ale pod względem prawnym, społecznym i religijnym były one pełnoprawnymi członkami wspólnoty).  Urzędy obsadzano drogą wyborów lub losowania.

Członkowie polis tworzyli wspólnotę religijną. Obywatele oddawali cześć bóstwu ? opiekunowi państwa ? oraz innym bogom wspólnoty (przy czym różne poleis mogły mieć za swego patrona to samo bóstwo, np. Atena była opiekunką zarówno Aten, jak   i Sparty). Brak było osobnej warstwy kapłańskiej ?    w imieniu państwa kult sprawowali urzędnicy, ceremonie religijne odbywały się na koszt państwa.

Członkowie polis tworzyli wspólnotę kulturową. Obywateli łączyły wspólne wartości kulturowe  i ten sam  język.

Brak zawodowej armii. Służba wojskowa stanowiła obowiązek obywateli. Obywatel winien był uzbroić się i wyposażyć  we własnym zakresie. Bogatsi służyli w kawalerii,  a mniej zamożni ? w piechocie, biedota ? w marynarce.

Stosunkowo niewielkie różnice majątkowe wśród obywateli najbogatsi nazywali siebie samych ?najlepszymi? (aristoi) lub ?najzamożniejszymi? (kratistoi). Inni, biedniejsi od nich obywatele, tworzyli tzw. lud (demos).

Życie polityczne toczyło się publicznie, na oczach wszystkich. Miejscem spotkań obywateli był największy plac miasta, zwany agorą a narzędziem walki politycznej było słowo.

Organizacja polityczna wspólnoty przybierała różne formy, zazwyczaj rady i zgromadzenia. Niekiedy władzę w niej przejmowała ambitna jednostka. Spotykane w poleis systemy ustrojowe to: monarchia, oligarchia (jeśli rada dominowała nad zgromadzeniem).

Demokracja (isonomia, jeśli było odwrotnie). Tego, który był samowładcą bez społecznego mandatu  nazywano tyranem natomiast  jedynowładca z woli ludu to ajsymneta.

Każda polis cieszyła się niezależnością w polityce wewnętrznej i zagranicznej.  Zasad autonomii i eleuterii nie podważało zrzeszanie się poleis w mniej lub bardziej luźne sojusze polityczno-militarne (symmachie) lub związki religijne (amfiktionie).

 Źródło fot.: Wikimedia Commons

Student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji ( kierunek ? Prawo). Interesuje się historią, a szczególnie starożytnością, która dała początek cywilizacji. Ponadto militarystyką, botaniką, polityką międzynarodową oraz aktualnymi wydarzeniami politycznymi i gospodarczymi, a także bezpieczeństwem międzynarodowym.