Guerra Civil Espa?ola – hiszpańska wojna domowa (1936-39)

Mówiąc o dwudziestoleciu międzywojennym, kojarzymy je z narodzinami faszyzmu, wojną polsko-bolszewicką, czy Wielkim Kryzysem. Zapominamy jednak o przewrocie wojskowym w Hiszpanii i wojnie domowej, która nastąpiła w jego wyniku, wojnie, która stała się poligonem doświadczalnym dla Niemców, Włochów, Sowietów i innych, którzy wysyłali na półwysep Iberyjski ochotników i sprzęt. Jak doszło do konfliktu w ojczyźnie konkwistadorów i torreadorów?

Przyczyny

W 1931 w Hiszpanii zniesiono monarchię i wprowadzono republikę, zwaną Drugą Republiką Hiszpańską (I Republiką było państwo istniejące między 11 lutego 1873 a 29 grudnia 1874). Idealny, jakby się zdawało, ustrój szybko zawiódł – pierwszy republikański premier, pięćdziesięcioletni Manuel Azana y Diez, zagorzały antyklerykał i ateista, z zapałem zajmował się tępieniem kościoła katolickiego, mniej uwagi poświęcając stanowi gospodarki i innym istotniejszym sprawom. Nie bez wpływu pozostał Wielki Kryzys Ekonomiczny, którzy dotknął także Hiszpanię. W związku z tym w 1935 r. utworzono Front Ludowy, składający się z mieszaniny wszystkich stronnictw lewicowych ? anarchistów, komunistów, republikanów, socjalistów. Front w wyborach do Kortezów (hiszpańskiego parlamentu, składającego się z  Kongresu Deputowanych – Congreso de los Diputados i Senatu -Senado) uzyskał 4,8 mln głosów i 277 mandatów. Dla porównania ? środowiska prawicowe zdobyły 132 mandaty, a ugrupowania centrowe ? 32 mandaty.

Wywołało to niezadowolenie wśród zwolenników przegranego obozu, głównie księży i wojskowych. Generałowie zawiązali w swoim gronie spisek pod hasłami obrony tradycyjnych wartości.Okresowi przedwojennemu towarzyszył wszechobecny terror, potyczki między bojówkami, zamieszki. Tak np. 12 lipca w centrum Madrytu nieznani sprawcy zastrzelili Jose Castillo, porucznika republikańskiej Guardia d’Assalto. W nocy tego samego dnia kilku policjantów z jego jednostki pod dowództwem kapitana Moreno weszło do mieszkania przywódcy opozycji, Calvo Sotelo, aresztowało go i wywiozło na posterunek. Następnego dnia Sotelo znaleziono na cmentarzu z przestrzeloną głową…

Miarka przebrała się kiedy rząd republikański postanowił o rozpuszczeniu wojska i rozpoczęciu tworzenia milicji ludowej. 17 lipca 1936 r. wybuchło zaplanowane przez nacjonalistów antyrządowe powstanie.

Przebieg wojny domowej

1936

Przewrotowi miał przewodniczyć José Sanjurjo y Sacanell, generał, który po nieudanej próbie przewrotu w 1932 r. przebywał na emigracji w Portugalii. Podczas powrotu 20 lipca, samolot, którym leciał generał spadł, a Sanjurjo zginął na miejscu. Przyczyny katastrofy awionetki nie są do końca znane ? najprawdopodobniej była obciążona. Podobno kiedy pilot zwrócił na to uwagę Sanjurjo odparł –  „wiozę galowy mundur, jako nowy caudillo Hiszpanii, na paradę zwycięstwa”.

Generał Francisco Franco (1892?1975) / Źródło: Wikimedia

Generał Francisco Franco (1892?1975) / Źródło: Wikimedia

W związku ze śmiercią Sanjurjo dowództwo podzielono na dwie osoby ? generał Franco dowodził powstańcami na południu, a Emilio Mola na północy. Powstanie rozpoczęło się 17 lipca w garnizonach w całej Hiszpanii. Największy sukces powstańcy osiągnęli w Maroku hiszpańskim , które zajęli całkowicie do 21 lipca. Tego samego dnia  nacjonaliści zajęli główną bazę marynarki wojennej, zlokalizowaną w Ferrol w północnozachodniej Hiszpanii. Dwa dni później ogłosili powstanie  własnego rządu, uznanego w listopadzie przez Włochy i Niemcy. Dzięki pomocy tych dwóch państw, które dostarczyły znaczną ilość samolotów transportowych (niemieckie Ju-52 i włoskie Savoia-Marchetti), którymi oddziały kolonialne franco zostały przetransportowane na kontynent. Do końca lipca wojska powstańcze zajęły Baleary (oprócz Minorki), wspomniane wcześniej Maroko Hiszpańskie, Wyspy Kanaryjskie, znaczną część północnej i zachodniej Hiszpanii (z Santiago, Valladolid, Burgos, Saragossą i Salamanką).

4 września, niezdolny do rozwiązania problemu, rząd José Giral podał się do dymisji. Zastąpił go socjalistyczny rząd Largo Caballero, który rozpoczął unifikację podzielonych stronnictw lewicowych, chcąc w ten sposób stworzyć wspólny front przeciwko wojskom frankistowskim. Zmiany nastąpiły także po drugiej stronie frontu ? 21 września na zjeździe najwyższych rangą generałów Franco został mianowany najwyższym dowódcą i przybrał tytuł Generalísimo, najwyższego dowódcy, a 1 października został obrany przywódcą państwa i utworzył rząd w Burgos.

Nastąpiły kolejne zwycięstwa nacjonalistów ? 27 września ich siły przybyły z odsieczą garnizonowi Alkazaru, pół-fortecy, pół-pałacu, w Toledo. Budynek był okrążony przez wielotysięczne siły milicji, która jednak nie była w stanie zdobyć twierdzy. Dzień później nacjonaliści zajęli całe miasto. Podobna odsiecz miała miejsce w północnej Hiszpanii, gdzie wojska Franco broniły miasta Oviedo. W październiku nacjonaliści rozpoczęli ofensywę w kierunku Madrytu, docierając do miasta 8 listopada. Rząd republikański był zmuszony do wycofania się do Walencji. Oddziały frankistowskie nie zdobyły jednak stolicy kraju, odparte w walkach miedzy 8 a 23 listopada. Znaczne zasługi przypisuje się tutaj nowo przybyłym Brygadom Międzynarodowym, chociaż w bitwie wzięło udział tylko około 3000 ich członków. Wobec niepowodzenia w zdobyciu miasta Franco postanowił je zbombardować, a w następnych latach przeprowadzał kilka poważnych ofensyw mających na celu okrążenie stolicy.

Wojna domowa w Hiszpanii - 1939 r. / Źródło: www.zonu.com

Wojna domowa w Hiszpanii – 1936 r. / Źródło: www.zonu.com

1937

Z szeregami zasilonymi włoskimi żołnierzami i hiszpańskimi oddziałami kolonialnymi Franco usiłował w styczniu i lutym 1937 r. po raz kolejny zdobyć Madryt, jednak te próby spełzły na niczym. Sukcesem zakończył się natomiast atak na Malagę, która została zajęta przez nacjonalistów 8 lutego. Z kolei próba przekroczenia rzeki Jarama skutkowała starciem sił nacjonalistów z siłami republikańskimi. Obydwie strony poniosły ciężkie straty podczas bitwy, szacowane na 6-20 tysięcy. Główny cel nie został osiągnięty, a oddziały frankistowskie zdobyły jedynie skrawek terytorium.

W marcu nacjonaliści ponieśli pod Guadalajarą pierwszą (i w zasadzie jedyną) poważną klęskę w walkach przeciwko republikanom. Franco wykorzystał połączone siły włosko-hiszpańskie i taktykę blitzkriegu, jednak mimo przewagi liczebnej zostały pobity przez republikanów. Bitwa pod Guadalajarą była ostatnią próbą dotarcia do Madrytu przez wojska frankistowskie, które po tej klęsce przeniosły swoje główne siły na północ.

Kwiecień i maj upłynęły pod znakiem walk między republikanami w Katalonii ? rząd, ostatecznie zwycięski, popadł w konflikt z anarchistami związanymi z Confederación Nacional del Trabajo, czyli Krajowej Konfederacji Pracy. Konflikt cieszył frankistów, którzy jednak nie zrobili zbyt wiele żeby wykorzystać chwilowe osłabienie przeciwnika. W kwietniu miało miejsce bombardowanie Guerniki, rozsławione później obrazami Pabla Picassa. Szacuje się, że w wyniku nalotu zginęła połowa populacji miasteczka – dzieła dokonali niemieccy lotnicy z Legionu Condor.

Ruiny zbombardowanej Guerniki / Źródło: Wikimedia

Ruiny zbombardowanej Guerniki / Źródło: Wikimedia

3 czerwca zginął zastępca generała Franco ? Emilio Mola. Jego samolot, dwusilnikowy Airspeed Envoy, rozbił się w czasie burzy.

W lipcu rząd republikański usiłował odzyskać Segowię. Opóźnił tym samym marsza nacjonalistów na Bilbao, ale nie zdało się to na wiele, bo miasto padło dwa tygodnie później. Podobnie zakończył się republikański atak na Huescę. Mimo upadku Bilbao rząd zorganizował kontrofensywę na zachód od Madrytu, która zakończyła się  bitwą o Brunete, uzyskaniem 50 kilometrów kwadratowych terenu i 25 tysiącami zabitych ? republikanie stracili wtedy większość wartościowych oddziałów. Podobnie zakończyła się ofensywa na Saragossę ? republikanom udało się wejść 10 km w głąb terytorium wroga, ale utracili większość sprzętu.

W sierpniu Franco zaatakował Aragonię, zdobywając 26 sierpnia Santander. W Santo?ie przed Włochami poddała się cała armia baskijska walcząca dotąd po stronie Republiki. Przy okazji kapitulacji zawarto porozumienie ? Baskowie mieli się poddać i zaprzestać walki. W zamian miano wypuścić baskijskich jeńców przetrzymywanych przez Włochów,  a członkom Partido Nacionalista Vasco (Baskijska Partia Nacjonalistyczna) miano zezwolić na emigrację ? transport miały zapewnić brytyjskie statki prowadzące blokadę Hiszpanii, mającą zapobiec dostarczaniu broni którejś ze stron. Porozumienie miedzy Baskami a Włochami odbyło się zarówno za plecami Franco, jaki i rządu republikańskiego, który porozumienie nazwał ?zdradą z Santo?y?. Z kolei przywódca nacjonalistów rozkazał uwięzić wszystkich żołnierzy baskijskich. Połowa z nich wyszła na wolność po kilku miesiącach, kilkuset z nich skazano na śmierć.

Wojna domowa w Hiszpanii - październik1937 (kolorem niebieskim oznaczono  tereny zajęte przez siły Franco, natomiast czerwonym należące do republikanów) / Źródło: Wikimedia

Wojna domowa w Hiszpanii – październik 1937 (kolorem niebieskim oznaczono tereny zajęte przez siły Franco, natomiast czerwonym należące do republikanów) / Źródło: Wikimedia

1938

Do ważnego starcia między nacjonalistami a republikanami doszło w czasie bity o Teruel, która rozpoczęła się jeszcze w połowie grudnia 1937 i trwała aż do 22 lutego 1938 r. Republikanom udało się zdobyć miasto, jednak oddziały frankistowskie wyprowadziły kontruderzenie i odbiły Teruel. Ich zwycięstwo było jednak uzależnione od włoskiego i niemieckiego wsparcia powietrznego. Obydwie straciły łącznie od 117 do 142 tysięcy ludzi.

7 marca nacjonaliści rozpoczęli ofensywę w kierunku Aragonii, 14 kwietnia docierając do Morza Śródziemnego, przecinając tereny zajmowane przez republikanów na dwie części – Katalonię i południowy wschód Hiszpanii z Madrytem, Walencją i innymi. W maju rząd usiłował uzyskać zawieszenie broni i pokój, ale Franco odmówił, żądając bezwarunkowej kapitulacji. W lipcu oddziały frankistowskie usiłowały zaatakować z zajętego Teruel Walencję, ale ich atak załamał się na linii umocnień XYZ, zbudowanej już w trakcie wojny domowej, zwanej także liną Matallana – nacjonaliści stracili około 20 tysięcy żołnierzy.

24 lipca wojska rządowe rozpoczęły ofensywę w kierunku rzeki Ebro, ofensywę, która miała połączyć rozdzielone tereny zajęte przez republikanów. Operacja trwała do 26 listopada i zakończyła się całkowita klęska, spowodowaną pośrednio konferencją monachijską, która skutecznie obniżyła morale wojsk republikańskich, liczących na antyfaszystowski sojusz z państwami zachodnimi. Klęska nad Ebro zaważyła o losach całej wojny. Kilka dni przed Nowym Rokiem wojska Franco zaatakowały Katalonię.

Wojna domowa w Hiszpanii - listopad 1938 (kolorem niebieskim oznaczono tereny zajęte przez siły Franco, natomiast czerwonym należące do republikanów) / Źródło: Wikimedia

Wojna domowa w Hiszpanii – listopad 1938 (kolorem niebieskim oznaczono tereny zajęte przez siły Franco, natomiast czerwonym należące do republikanów) / Źródło: Wikimedia

1939

Oddziały nacjonalistów zajęły całą Katalonię w trakcie kampanii trwającej niecałe 2 miesiące – 15 stycznia padła Tarragona, 26 stycznia Barcelona, 2 lutego Girona. 27 lutego Wielka Brytania i Francja uznały reżim Franco na arenie międzynarodowej. Po upadku północy Hiszpanii w rękach republikanów pozostawał tylko Madryt i kilka pojedynczych miast, wraz za otaczającymi je terenami.

5 marca armia republikańska, dowodzona przez pułkownika Segismundo Casado i polityka Juliána Besteiro, dokonała zamachu stanu i ustanowiła juntę wojskową na czele z Radą Obrony Narodowej, która miała negocjować warunki pokoju. Obalony premier, Juan Negrin, uciekł do Francji. Tymczasem oddziały komunistyczne wokół Madrytu podniosły bunt przeciwko juncie, rozpoczynając tym samym swego rodzaju „wojnę domową w wojnie domowej”. bunt został stłumiony przez oddziały Casado, który rozpoczął negocjacje pokojowe z Franco. Przywódca nacjonalistów ponownie odmówił, żądając bezwarunkowej kapitulacji.

26 marca rozpoczęło się natarcie nacjonalistów na Madryt, który padł 2 dni później. Do 31 marca oddziały frankistowskie opanowały całą Hiszpanię. Dzień później Franco drogą radiową ogłosił zwycięstwo nad siłami republikańskimi. Oficjalnie zakończona wojna domowa trwała właściwie do początku lat pięćdziesiątych, kiedy to zostały rozbite ostatnie oddziały partyzanckie, walczące przeciwko reżimowi Franco. Walki tego typu pokazał reżyser Guillermo del Toro w swoim filmie „Labirynt Fauna”, którego akcja dzieje się w 1944, a ojczym głównej bohaterki brutalnie zwalcza partyzantkę republikańską.

Skutki hiszpańskiej wojny domowej

Oświadczenie gen. Francisco Franco o zakończeniu wojny domowej / Źródło: Wikimedia

Oświadczenie gen. Francisco Franco o zakończeniu wojny domowej / Źródło: Wikimedia

Wojna pociągnęła za sobą ogromne straty – materialne i osobowe. Podczas trwania konfliktu zginęło około 500 tysięcy ludzi, cywilów i żołnierzy. Drugie tyle było zmuszone do ucieczki. Niektóre źródła podają, że wojna mogła pochłonąć nawet do miliona ludzkich istnień. Pół miliona ludzi uciekło z frankistowskiej Hiszpanii do różnych krajów – przede wszystkim Francji. Uciekinierzy do III Republiki byli najczęściej skazani na obozy dla internowanych. Te „obozy” miały tyle wspólnego z ośrodkami dla internowanych, co nazistowskie obozy koncentracyjne z „obozami pracy”. Wielu z przetrzymywanych, przede wszystkim rolników, którzy nie mieli pieniędzy, którymi mogliby zapłacić za ewentualne zakwaterowanie we Francji, było nakłanianych do powrotu do ojczyzny. Większość z nich postanowiła powrócić do Hiszpanii i została przekazana reżimowi w mieście Irun w Baskonii. Hiszpańscy repatrianci musieli następnie przejść proces „oczyszczenia”, innymi słowy indoktrynacji politycznej, rodem z Korei Północnej, w obozie w Miranda de Ebro. Po klęsce Francji w 1940 i utworzeniu państwa Vichy republikańscy internowani stali się więźniami politycznymi. Wysłano ich następnie do obozu dla internowanych w Drancy, skąd zostali wysłani do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy. Szacuje się, że w samym Mauthausen zamordowano około 5000 Hiszpanów.

Po zakończeniu wojny nastąpiła fala represji wobec reżimu generała Franco. Tysiące republikanów zostało uwięzionych. Przynajmniej 30 tysięcy z nich zamordowano, chociaż inne kalkulacje opiewają na 50 do 200 tysięcy ofiar, zależnie od procentu ofiar śmiertelnych. Oprócz zamordowanych w więzieniach, wielu ze skazańców zmarło z wycieńczenia w wyniku ciężkich robót przymusowych – osuszaniu bagien, kopaniu kanałów itp.

Obóz dla internowanych w Gurs / Źródło: Wikimedia

Obóz dla internowanych w Gurs / Źródło: Wikimedia

Wojna w Hiszpanii stała się idealnym poligonem doświadczalnym dla wielu państw, przede wszystkim dla trzech państw totalitarnych – Włoch, Niemiec i ZSRR. Niemcy, którzy do Hiszpanii wysłali Legion Condor i doradców wojskowych, wyciągnęli ze starć cenne doświadczenie, które przydało się w pierwszym etapie II wojny światowej – dzięki przetestowaniu nowych maszyn, szyków dwójkowych i czwórkowych oraz taktyki walki pionowej, niemieccy piloci górowali nad przeciwnikiem na początku wojny. Z kolei doświadczenia w nalotach m.in. na Guernikę przydały się w późniejszych zmasowanych bombardowaniach Warszawy, Rotterdam, Londyn i inne. Niektóre z wniosków były błędne – niemieccy lotnicy walczyli w Hiszpanii w warunkach panowania w powietrzu, więc uznali, że szybkie bombowce poradzą sobie w walce bez osłony myśliwskiej, co jak wiemy nie sprawdziło się w boju, gdzie przeciwnik dysponował choć ułamkiem potęgi powietrznej Luftwaffe.

Źródła
  • Antoni Czubiński – „Historia Drugiej Wojny światowej 1939-1945; hiszpański dramat, s.11-14″
  • Wikipedia – „Spanish civil war”
  • Wydawnictwo Amercom – „II wojna światowa. nr 1 Wojna w Hiszpanii”
  • Wydawnictwo „Czytelnik” – „Przewroty i zamachy stanu. Europa 1918-1939 ; Hiszpania, zamach stanu, kontrrewolucja, wojna domowa”

Polecamy również artykuł dr Jacka Misztala:

Walcząc dla Franco. Ochotnicy cudzoziemscy po stronie narodowej Hiszpanii