Okręt liniowy "Impieratrica Jekatierina Wielikaja" eskortuje konwój transportowców. Źródło: wikimedia.org

„Impieratrica Jekatierina Wielikaja” vs. „Goeben”

Pod koniec 1915 r. zaszły znaczące zmiany w układzie sił pomiędzy marynarką turecką a rosyjską. Wejście do służby dwóch nowych drednotów typu Impieratrica Marija zmieniło go na korzyść Rosjan. 8 stycznia 1916 r. Yavuz Sultan Selim (eks-niemiecki Goeben) starł się po raz pierwszy z pancernikiem Impieratrica Jekatierina Wielikaja i został zmuszony do ucieczki wykorzystując przewagę prędkości. Bitwa stoczona przez krążownik Yavuz Sultan Selim z rosyjskim drednotem, aczkolwiek nie rozstrzygnięta, miała daleko idące następstwa.
Starcie to również po raz kolejny pokazało, że na Morzu Czarnym rosyjskie pancerniki strzelały nadzwyczaj celnie. Rosyjskie drednoty typu Impieratrica Marija posiadały Argo Clock – zautomatyzowany i zaawansowany technicznie kalkulator artyleryjski, który był urządzeniem czysto mechanicznym, pracującym na elementach różnicowych. Dawało to możliwość uzyskiwania dokładnych wyników przy szybkich zmianach prędkości i kursu celu, jak i własnego okrętu.

Słowem wstępu

W niniejszym tekście na określenie pancerników nowej generacji wzorowanych na brytyjskim Dreadnought (zwodowany w 1906 r.) stosowany będzie zamiennie, spopularyzowany w literaturze przedmiotu termin – drednoty.

Znaczący wpływ na postawę Imperium Osmańskiego wobec Niemiec i Ententy wywarło wejście do Dardaneli (za zgodą rządu osmańskiego) w dniu 10 sierpnia 1914 r. niemieckiego Dywizjonu Śródziemnomorskiego (Die Mittelmeer-Division), w skład którego wchodziły: krążownik liniowy Goeben i lekki krążownik Breslau1. Dywizjonem dowodził kontradm. Wilhelm Souchon. W tym czasie dyplomacja cesarskich Niemiec zawarła z Turcją przymierze, którego ostrze było zwrócone przeciwko Rosji. Okręty fikcyjnie przeflagowano i bez zmiany dowództwa i załóg weszły formalnie w skład floty osmańskiej: Goeben jako Yavuz Sultan Selim, zaś Breslau jako Midilli, z kolei Wilhelm Souchon został  mianowany głównodowodzącym marynarki osmańskiej w randze wiceadmirała, pozostając wciąż kontradmirałem Kaiserliche Marine. Wiceadm. Souchon przejął z dniem 3 września 1914 r. obowiązki dowódcy floty osmańskiej (Donama Komutan2.). Napaść Souchona na czarnomorskie porty rosyjskie, sprowokowała wkrótce wybuch wojny Turcji z Rosją.

Okręt liniowy Impieratrica Jekatierina Wielikaja eskortuje konwój transportowców.

Okręt liniowy Impieratrica Jekatierina Wielikaja eskortuje konwój transportowców.
Drednoty rosyjskie dysponowały bardzo udanym systemem centralnego kierowania ogniem. Był on oparty o tzw. Argo Clock – kalkulator artyleryjski pomysłu Brytyjczyka, Arthura Pollena, odrzucony przez brytyjską Admiralicję z powodu różnego rodzaju personalnych rozgrywek.
Argo Clock, oprócz zwykłych danych dotyczących położenia i prędkości celu uwzględniał też szybkość zmiany kursu, wskutek czego współrzędne artyleryjskie były niezwykle dokładne. Jednym z przykładów jego skuteczności było opisywane poniżej zdarzenie ze stycznia 1916 r., kiedy to Impieratrica Jekatierina Wielikaja natknęła się na Morzu Czarnym na osmański krążownik liniowy Yavuz Sultan Selim.
Źródło: wikimedia.org

Próby blokady wybrzeży tureckich

Dyrektywy Stawki, które dotarły do dowództwa Floty Czarnomorskiej na początku stycznia 1916 r., przewidywały, iż głównym zadaniem Floty w kampanii 1916 r. pozostanie m.in. blokada tureckiego zagłębia węglowego oraz przerwanie morskich szlaków komunikacyjnych Turcji wiodących do wschodniej Anatolii. W celu realizacji głównych zadań nakreślonych w dyrektywach Stawki, sztab Floty Czarnomorskiej, bazując na doświadczeniach kampanii 1915 r., opracował Założenia planów rejsów bojowych mających na celu blokadę zagłębia węglowego przy użyciu zespołów złożonych z dywizjonu kontrtorpedowców z siłownią na paliwo płynne. Plan zakładał, że kontrtorpedowce powinny trzymać się z dala od brzegu w ciągu dnia, a dopiero po zapadnięciu zmroku manewrować na małej prędkości na wodach przybrzeżnych. Dowódcom kontrtorpedowców wydano rozkaz, aby zwracali baczną uwagę na port w Zonguldaku, który miał być patrolowany regularnie co 12 godzin. W celu maksymalnego wykorzystania możliwości operacyjnych grup manewrowych3, zamierzano w połowie każdego rejsu bojowego dokonywać wymiany kontrtorpedowców, których zasięg był dwukrotnie mniejszy od zasięgu pancerników.

Działania blokadowe grup manewrowych u wybrzeży tureckich rozpoczęły się na początku stycznia. Pierwszy rejs bojowy wielkich okrętów artyleryjskich w kampanii 1916 r. w dniach 4-9 stycznia miał przebieg obfitujący w wydarzenia. W morze wyszła 2. Grupa Manewrowa – drednot Impieratrica Jekatierina Wielikaja4 (dowódca – kpt. 1. rangi A.I. Siergiejew) i krążownik Pamjat’ Mierkurija (dowódca kpt. 1. rangi M.M. Ostrogradskij), którą eskortowały dwa półdywizjony kontrtorpedowców. W skład pierwszego z nich wchodziły kontrtorpedowce Dierzkij i Gniewnyj, w skład drugiego Bystryj i Pospiesznyj. Zadaniem pierwszego półdywizjonu była osłona drednota i krążownika przed atakami okrętów podwodnych, natomiast drugi miał prowadzić działania blokadowe na wodach przybrzeżnych. Dowódcą 2. Grupy Manewrowej sprawował kontradm. ks. Nikołaj Putiatin, którego okrętem flagowym była Impieratrica Jekatierina Wielikaja. 2. Grupa Manewrowa zmieniła 1. Grupę Manewrową w realizacji zadań blokadowych w rejonie tureckiego zagłębia węglowego.

smsgoebenmessina080_001

Niemiecko-turecki krążownik liniowy Yavuz Sultan Selim (Goeben) - główny przeciwnik czarnomorskich drednotów.  Kiedy 5 sierpnia 1914 r. ścigany przez Brytyjczyków kontradm. Wilhelm Souchon  podejmował decyzję o udaniu się dowodzonymi przez siebie krążownikami Goeben i  Breslau do Dardaneli, wiedział iż wybór ten pozwoli mu nie tylko uratować okręty  przed zatopieniem już w pierwszych dniach wojny, ale da mu także możliwość ich  wykorzystania bojowego. Ucieczka na Adriatyk i połączenie się z flotą Austro-Węgier skazywałaby go bowiem na niemożność opuszczenia  tego  akwenu wobec przytłaczającej dominacji francusko-brytyjskiej na Morzu Śródziemnym. Uciekając na wody tureckie Souchon też zamykał sobie drogę powrotu na akwen śródziemnomorski, ale zyskiwał za to możliwość współdziałania z osmańską marynarką wojenną przeciw  Rosji na Morzu Czarnym. Źródła: delcampe.net i elgrancapitan.org

Niemiecko-turecki krążownik liniowy Yavuz Sultan Selim (Goeben) – główny przeciwnik czarnomorskich drednotów.
Kiedy 5 sierpnia 1914 r. ścigany przez Brytyjczyków kontradm. Wilhelm Souchon podejmował decyzję o udaniu się dowodzonymi przez siebie krążownikami Goeben i
Breslau do Dardaneli, wiedział iż wybór ten pozwoli mu nie tylko uratować okręty przed zatopieniem już w pierwszych dniach wojny, ale da mu także możliwość ich
wykorzystania bojowego. Ucieczka na Adriatyk i połączenie się z flotą Austro-Węgier skazywałaby go bowiem na niemożność opuszczenia tego akwenu wobec przytłaczającej dominacji francusko-brytyjskiej na Morzu Śródziemnym. Uciekając na wody tureckie Souchon też zamykał sobie drogę powrotu na akwen śródziemnomorski, ale zyskiwał za to możliwość współdziałania z osmańską marynarką wojenną przeciw Rosji na Morzu Czarnym.
Źródła: delcampe.net i elgrancapitan.org

Impieratrica Jekatierina Wielikaja kontra Goeben

8 stycznia 1916 r. rosyjskie kontrtorpedowce Pronzitielnyj i Lejtienant Szestakow zatopiły w rejonie przylądka Kefken jeden z największych tureckich węglowców – Carmen (4424 BRT), płynący ze Stambułu do Zonguldaku. Po uzyskaniu informacji od jeńców, iż Carmen miał być eskortowany przez krążownik Yavuz Sultan Selim, kontrtorpedowce rosyjskie przeszukały pobliskie wody, wykryły krążownik liniowy i za pośrednictwem radia naprowadziły na niego 2. Grupę Manewrową.

Na skutek doskonale przeprowadzonych działań kontrtorpedowców Pronzitielnyj i Groznyj, Yavuz rankiem 8 stycznia 1915 r. wpłynął wprost pod lufy rosyjskiego pancernika, czającego się koło wyspy Kirpen. O godz. 09.05 sygnaliści Impieratricy Jekatieriny Wielikoj dostrzegli dymy z krążownika Yavuz Sultan Selim. O godz. 09.44 artylerzyści rosyjskiego drednota otworzyli ogień z armat kal. 305 mm. Niemal natychmiast odpowiedziały im 280 mm armaty Yavuza. Z powodu dużej odległości pancernik rosyjski został przez Niemców wzięty początkowo za okręt żaglowy, dopiero gdy wystrzelona z 20 000 m salwa upadła w przedziale od 50 do 500 m5 od krążownika natychmiast skorzystał on z posiadanej przewagi prędkości. Dążąc zapewne do maksymalnie efektywnego wykorzystania salwy burtowej6, Impieratrica Jekatierina Wielikaja nie od razu ruszyła w pościg, lecz przez pewien czas szła równolegle.

Bitwa toczyła się na dystansie 125 kabli7 (ponad 23 000 m.). Yavuz Sultan Selim po dostrzeżeniu rosyjskiego drednota wykonał zwrot w lewo, biorąc kurs na Bosfor. Impieratrica Jekatierina Wielikaja zareagowała na manewr przeciwnika wykonując zwrot w prawo. Przez kilka minut oba okręty płynęły kursem równoległym. Zdając sobie sprawę z przewagi ogniowej rosyjskiego drednota (artyleria główna drednota – 12 armat kal. 305 mm; Yavuz Sultan Selim – 10 armat kal. 280 mm), dowódca tureckiego krążownika liniowego Kapitän zur See P. Ackerman podjął decyzję o oderwaniu się od przeciwnika.

Na okręcie tureckim przerwano ogień o godz. 09.48. W ciągu 4 minut artylerzyści krążownika Yavuz Sultan Selim zdążyli oddać pięć salw, z których wszystkie okazały się być zbyt krótkie. Impieratrica Jekatierina Wielikaja prowadziła ostrzał do godz. 10.05. W ciągu trwającej 21 minut bitwy artylerzyści drednota oddali 23 salwy, podczas których wystrzelono 94 pociski kal. 305 mm8. Załoga Yavuza przeżyła gorące chwile, gdyż krążownik liniowy, posiadający nominalnie znaczną przewagę prędkości nad rosyjskim drednotem (Yavuz Sultan Selim – 28 w, drednot – 23 w), z trudem zdołał oderwać się od pościgu (krążownik turecki miał obluzowane wały śrubowe, a ponadto nie dokowany od dwóch lat kadłub był grubo pokryty morskimi żyjątkami.). Otoczony fontannami wody padających pocisków rosyjskiego pancernika9 (pokład nosił liczne ślady odłamków, bandera na gaflu została przebita), zdołał jednak zwiększyć odległość, wynoszącą na początku bitwy 125 kabli i ujść pościgowi.

O godz. 10.20 kontradm. Putiatin, widząc, że dystans między obu okrętami zaczyna wzrastać oraz mając na uwadze kończące się zapasy paliwa na krążowniku Pamjat’ Mierkurija i kontrtorpedowcach, wydał rozkaz zaprzestania pościgu i powrotu do bazy w Sewastopolu.

Bitwa stoczona przez krążownik Yavuz Sultan Selim z rosyjskim drednotem, aczkolwiek nie rozstrzygnięta, miała daleko idące następstwa. Już nazajutrz, 9 stycznia, adm. Souchon poinformował ministra wojny w rządzie tureckim Envera Paszę, iż w związku z wejściem do służby nowego rosyjskiego pancernika trudności z dostawami węgla będą się nasilać. Trudności w zaopatrzeniu w węgiel osmańskiej marynarki, przemysłu i kolei skłoniły adm. Souchona do poszukiwania możliwości sprowadzania tego surowca z Niemiec. Turecki gabinet został zmuszony do wprowadzenia systemu racjonowania tego węgla. Głównodowodzący flotą osmańsko-niemiecką adm. Souchon zwrócił się do admiralicji niemieckiej z prośbą o detaszowanie na Morze Czarne pełnomorskiego U-Boota do prowadzenia walki z okrętami Floty Czarnomorskiej stosującej działania blokadowe. Równocześnie czasowo zawiesił wyjścia krążowników mających za zadanie eskortować konwoje z zagłębia węglowego.

Można długo dyskutować, co w tych przypadkach było decydującym;  czy błędy rosyjskiego dowództwa, czy szczęście Niemców, ale dalsze prowadzenie tego typu klasycznych operacji morskich, opartych na tradycyjnej, przez wieki wypracowanej taktyce, stawało się coraz trudniejsze w obliczu rozwoju lotnictwa i okrętów podwodnych. Nawet na tak małym i odległym od głównych teatrów działań bojowych akwenie jak Morze Czarne, sytuacja wymagała poszukiwania nowych sposobów prowadzenia działań bojowych.

Drugi czarnomorski drednot - Impieratrica Jekatierina Wielikaja z trałem dziobowym i sieciami przeciwtorpedowymi.  Źródło: navsource.narod.ru

Drugi czarnomorski drednot – Impieratrica Jekatierina Wielikaja z trałem dziobowym i sieciami przeciwtorpedowymi.
Typ Gangut dla Floty Bałtyckiej stał się punktem wyjścia do projektowania kolejnej serii drednotów, tym razem dla Floty Czarnomorskiej. Dzięki udziałowi w tych pracach inżynierów angielskiej stoczni Vickersa zbudowane w latach 1911-1917 trzy okręty liniowe typu Impieratrica Marija były dużo lepszymi konstrukcjami. Nieco mniejsze, bo 24 000 tonowe (typ Gangut – 25 850 t), rozwijały prędkość 21 węzłów – prędkość uznaną za wystarczającą na zamkniętych akwenach Morza Czarnego. Mimo tego ograniczenia okręty były w rzeczywistości szybsze i przy przeciążeniu maszyn uzyskiwały nawet 24 w. Dzięki oszczędnościom na siłowni nowe pancerniki były znacznie lepiej opancerzone. Pas pancerny miał już 262 mm (typ Gangut – 229 mm), pogrubione zostały też ściany wież i barbety. Pokład pancerny i gródź przeciwtorpedowa były takie same jak na typie Gangut.
Źródło: navsource.narod.ru

Nalot na Zonguldak

Niedługo po przejściu w osłonie lotniczej z Odessy, Impieratrica Marija przewodziła jednej z pierwszych w historii działań morskich operacji połączonych, w której główną rolę odegrało lotnictwo. Na początku lutego 1916 r. 14 wodnosamolotów z transportowców lotniczych Impierator Aleksandr I Impierator Nikołaj I pod osłoną 1. Grupy Manewrowej (drednot Impieratrica Marija, krążownik Kaguł) i czterech kontrtorpedowców, dokonało po przebiciu się przez niskie chmury zmasowanego nalotu bombowego na nabrzeża, sprzęt przeładunkowy i statki w tureckim porcie Zonguldak10.

W wyniku nalotu zatonął duży węglowiec Irmingard (4211 BRT.). Zanotowano również pewne uszkodzenia urządzeń portowych. Podczas podnoszenia wodnosamolotów na pokłady transportowców lotniczych Impierator Aleksandr I został zaatakowany przez niemiecki okręt podwodny UB 7. Atak zakończył się niepowodzeniem. Rosjanie kontratakowali. Dwa wodnosamoloty zapewniły osłonę z powietrza i wkrótce jeden z nich kolorową racą wskazał miejsce pobytu U-Boota, umożliwiając jego ostrzelanie. Pocisk armatni wystrzelony z Impieratora Aleksandra I trafił w peryskop, co zmusiło U-Boota do odwrotu.

1 Goeben: krążownik liniowy; w służbie od 1912 r.; wyporność 22 979 t; prędkość 28 węzłów (deklarowana), 24,5 węzła (realna); uzbrojenie artyleryjskie 10 x 280 mm (L/50), 12 x 150 mm (L/45), 12 x 88 mm (L/45); wyrzutnie torped 4 x 550 mm; załoga 1107 ludzi. Breslau: krążownik; w służbie od 1912 r.; wyporność 4 570 t; prędkość 25 węzłów (podczas prób); uzbrojenie artyleryjskie 12 x 105 mm (L/45); wyrzutnie torped 2 x 500 mm; załoga 426 ludzi.

2 Wiceadm. W. Souchon został awansowany 3 września 1914 r. na admirała floty (Müşir) w marynarce tureckiej (odpowiednik admirała floty w Royal Navy, gienierała-admirała w marynarce rosyjskiej, nie posiada odpowiednika polskiego.).

3 W czerwcu 1915 r. we Flocie Czarnomorskiej zorganizowano trzy tzw. Grupy Manewrowe. Skład grup:
? 1. Grupa Manewrowa – drednot Impieratrica Marija; 1 krążownik i kontrtorpedowce;
? 2. Grupa Manewrowa – drednot Impieratrica Jekatierina Wielikaja; 1 krążownik i kontrtorpedowce;
? 3. Grupa Manewrowa – okręty liniowe (predrednoty) Jewstafij, Joann Złatoust, Swiatoj Pantielejmon i Tri Swiatitiela; 1 krążownik i kontrtorpedowce.

4 Jekatierina II (od 27 VI 1915 r. – Impieratrica Jekatierina Wielikaja, od 29 IV 1917 r. – Swobodnaja Rossija): pancernik nowej generacji (drednot.).
Miejsce i rok budowy: stocznia „Nawal” – Nikołajew, 1911-1915.
Wyporność normalna: 23 873 tony.
Maksymalna prędkość: 21 węzłów.
Opancerzenie (mm): pb 102-305, pag 305, pp 38-75,
Uzbrojenie: 12 x 305 mm (L/52) [armaty odtylcowe gwintowane], 20 x 130 mm (L/55) [armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane], 8 x 75 mm pl, 4 wt 457 mm.

5 Nakrycie – pociski salwy upadają po obu stronach ostrzeliwanego okrętu.

6 „A” arcs – zakres kątów, w którym wszystkie armaty okrętu mogły strzelać do celu.

7 Kabel = 1/10 mili morskiej.

8 W działach okrętowych kal. 305 mm (L/52) na rosyjskich pancernikach stosowano następujące rodzaje pocisków:
? Przeciwpancerny wz. 1911 – masa 470,9 kg w tym materiał wybuchowy 12,96 kg, zapalnik KTMB lub KTMF, ładunek miotający 132 kg (proch bezdymny marki 305/52), prędkość początkowa 762 m/s, maksymalny zasięg przy kącie +25° – 24,4 km.
? Półprzeciwpancerny wz. 1911 – masa 470,9 kg, w tym ładunek wybuchowy 48,4 kg, zapalnik typu KZMB lub KTMF; ładunek miotający 132 kg (proch bezdymny marki 305/52), prędkość początkowa 762 m/s, maksymalny zasięg przy kącie podniesienia +25° – 24,4 km.
? Burzący wz. 1911 – masa 470,9 kg, w tym ładunek wybuchowy 58,8 kg, zapalnik typu MRD wz. 1913, ładunek miotający 132 kg (proch bezdymny 305/52), prędkość początkowa 762 m/s, maksymalny zasięg przy kącie podniesienia +25° – 24,4 km.
? Szrapnel (od roku 1915) – masa 331,7 kg, w tym ładunek wybuchowy 3,07 kg, zapalnik dystansowy TM-10, ładunek miotający 100 kg (proch bezdymny marki 305/40), prędkość początkowa 811 m/s, maksymalny zasięg przy kącie podniesienia +25° – 22,2 km.
? Ćwiczebny – masa 470,9 kg, ładunek miotający 132 kg (proch bezdymny marki 305/52), prędkość początkowa 762 m/s, maksymalny zasięg przy kącie podniesienia +25° – 24,4 km.

9 Obramowanie – kolejne dwie salwy upadają po obu stronach ostrzeliwanego okrętu. Po uzyskaniu obramowania, przed przejściem na ogień ciągły, wystrzeliwało się salwę sprawdzającą, która powinna okazać się nakryciem.

10 6 lutego 1916 r. port w Zonguldaku zaatakowało 11 wodnosamolotów (3 pozostałe doznały awarii silników i zmuszone były zawrócić), które zrzuciły 18 dużych (16 kg) oraz ponad 20 małych bomb.

i_072

W zależności od stopnia wyszkolenia załogi wieży ogień salwami można było prowadzić co 30-40 s. Ogień artyleryjski mógł być kierowany centralnie, względnie każda z wież mogła prowadzić go indywidualnie w oparciu o tablice strzelań dowódcy wieży, oraz wskazania własnych zamontowanych przyrządów celowniczych i obserwacyjnych (luneta dzienna z powiększeniem 7-21x i nocna z powiększeniem 4-12 x.). Źródło: kreiser.unoforum.ru

Podstawowym uzbrojeniem artyleryjskim pancerników typu Impieratrica Marija było 12 dział kal. 305 mm (L/52.). Działa te zostały skonstruowane w 1907 r. stanowiąc modyfikację i rozwinięcie wcześniejszego modelu działa kal. 305 mm (L/40), stosowanego między innymi na pancernikach (predrednotach) typu Andriej Pierwozwannyj.
Działa artylerii głównego kalibru zostały umieszczone w czterech trójdziałowych wieżach artyleryjskich usytuowanych na jednej wysokości w osi symetrii okrętu. Tego typu rozwiązanie techniczne było całkowicie nowatorskie w warunkach rosyjskich, choć trójdziałowe wieże budowano już we Włoszech i Austro-Węgrzech.
W zależności od stopnia wyszkolenia załogi wieży ogień salwami można było prowadzić co 30-40 s. Ogień artyleryjski mógł być kierowany centralnie, względnie każda z wież mogła prowadzić go indywidualnie w oparciu o tablice strzelań dowódcy wieży, oraz wskazania własnych zamontowanych przyrządów celowniczych i obserwacyjnych (luneta dzienna z powiększeniem 7-21x i nocna z powiększeniem 4-12 x.).
Źródło: kreiser.unoforum.ru

Bibliografia 

? L. Ciszewski – Operacje floty rosyjskiej na Morzu Czarnym podczas ubiegłej wojny światowej; [w:] „Przegląd Morski” 1931, nr 31-32
? D. Kozłow, A. Sawinow – Pierwyj pochod „Impieratricy Jekatieriny Wielikoj”; [w:] „Fłoto Mastier” 2001, nr 2
? R.M. Mielnikow – Pancerniki typu Impieratrica Marija, Gdańsk 2003
? W.P. Zabłocki – Drednoty Morza Czarnego; [w:] „Morza, Statki i Okręty”, cz.I, nr 3/1999; cz.II, nr 4/1999
? A.B. Szirokorad – Korabielnaja artillierija Rossijskogo Fłota 1867-1922, Moskwa 1997
? L.I. Amirchanow, S.I. Tituszkin – Gławnyj kalibr linkorow, St. Pietierburg 1993
Fłot w pierwoj mirowoj wojnie, red. N.B. Pawłowicz, t. I, Moskwa 1964
Czernomorskij fłot. Istoriczeskij oczerk, Moskwa 1967
? W.J. Gribowskij – Czernomorskij fłot w bojach s „Goebenom” (1914-1915 gody), „Gangut” 1996, wyp. 10
? R. Greger – Die russische Flotte im ersten Weltkrieg 1914-1917, München 1970

? M.S. Sobański – Rosyjskie pancerniki typu „Sewastopol”, Tarnowskie Góry 2003
? T. Klimczyk – Pancerniki, Warszawa 2002
? R. Kaczkowski – Lotnictwo w działaniach na morzu, Warszawa 1986
? S. Breyer – Battleships and Battle Cruisers 1905-1970, London 1973
? J. Gozdawa-Gołębiowski, T. Wywerka Prekurat – Pierwsza wojna światowa na morzu, Gdańsk 1973

Wyznawca teorii wojennomorskich Mahana, Colomba i Corbetta. Gorący orędownik propagowania doktryny Nawalizmu na gruncie medialnym i społecznym w naszym kraju. Zainteresowania: wszystko co związane z budownictwem okrętowym oraz strategią i taktyką wojen morskich wieku pary, od okresu wojny krymskiej do okresu interwencji British Baltic Force w trakcie rosyjskiej wojny domowej włącznie. Dla stosownej przeciwwagi umysłowej, pochłania go również tematyka alianckich bombardowań powietrznych na niemieckie ośrodki miejskie w toku II WŚ oraz historia i rozwój "skrzydła bombowego" Rządu JKM - RAF Bomber Command.