Istota i zakres bezpieczeństwa energetycznego

Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego jest obecnie zasadniczym determinantem bezpieczeństwa państwa i celem jego polityki bezpieczeństwa. Od sektora energetycznego uzależnione są gospodarki państw na całym świecie, a surowce energetyczne niejednokrotnie w historii stanowiły przedmiot konfliktów. Tym samym warto wskazać na istotę i zakres pojęcia bezpieczeństwa energetycznego.

Definiując bezpieczeństwo energetyczne należy przejrzeć definicje zawarte literaturze przedmiotu, choć warto zwrócić uwagę także na definicje zawarte w aktach prawnych. Na przykład Ustawa o prawie energetycznym z 1997 roku definiuje bezpieczeństwo energetyczne jako stan gospodarki i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energii w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymaga ochrony środowiska[1].

Bezpieczeństwo energetyczne ma charakter wewnętrzny (równowaga popytu i podaży) oraz zewnętrzny (zapewnienie równowagi pomiędzy produkcją krajową a konsumpcją) i obejmuje interesy wszystkich podmiotów związanych z surowcami: od producentów i eksporterów, przez państwa tranzytowe po konsumentów i importerów[2]. Jedną z częściej cytowanych definicji bezpieczeństwa energetycznego jest definicja sformułowana przez amerykańskiego analityka gospodarczego D. Yergina, według którego: celem bezpieczeństwa energetycznego jest zapewnienie odpowiedniego i pewnego poziomu dostaw energii po rozsądnych cenach, w sposób który nie zagraża podstawowym wartościom i celom państwowym[3].

Według ekspertów z Biura Bezpieczeństwa Narodowego bezpieczeństwo energetyczne jest częścią bezpieczeństwa narodowego, które obejmuje działania związane z pokryciem zapotrzebowania gospodarki na nośniki energii[4]. Z kolei według G. Bartodzieja, bezpieczeństwo energetyczne oznacza najczęściej brak zagrożenia przerwania dostaw energii (surowców energetycznych)[5].

Należy zauważyć, iż pomimo pewnych różnic przytoczone definicje zawierają pewien wspólny trzon ? pewność dostaw i akceptowalność cen energii. Pozostałe elementy ? poszanowanie środowiska, zrównoważony rozwój czy niezależność państwa ? wynikają w głównej mierze z indywidualnej hierarchii wartości istotnych dla autora definicji. Jednak każde użyte sformułowanie, w nawet najbardziej ?oszczędnej? definicji, niesie ze sobą znacznie szerszą paletę zagadnień niż tylko kwestę nieprzerwanych dostaw energii po akceptowalnej cenie.

Bezpieczeństwo energetyczne każdego kraju zależy m.in. od zróżnicowania struktury nośników energii. Istotny jest też stan lokalnego bezpieczeństwa energetycznego, czyli możliwość zaspokojenia potrzeb energetycznych mieszkańców poszczególnych regionów i subregionów[6]. Z kolei analitycy z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych (PISM) określili bezpieczeństwo energetyczne państwa jako: zapewnienie ciągłości dostaw energii po optymalnych kosztach, przy zachowaniu niezależności politycznej oraz zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju[7].

Rys. 1. Model bezpieczeństwa energetycznego państwa. / Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne we współczesnej securitologii, [w:] P. Mickiewicz, P. Sokołowska, Bezpieczeństwo energetyczne Europy Środkowej, Adam Marszałek, Toruń2010.

Rys. 1. Model bezpieczeństwa energetycznego państwa. / Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne we współczesnej securitologii, [w:] P. Mickiewicz, P. Sokołowska, Bezpieczeństwo energetyczne Europy Środkowej, Adam Marszałek, Toruń2010.

Według J. Mazurkiewicz, poziom bezpieczeństwa energetycznego danego państwa zależy od:

  • wielkości i zróżnicowania krajowej bazy paliwowej,
  • stopnia dywersyfikacji oraz wykorzystania krajowych i zagranicznych źródeł zaopatrzenia w surowce energetyczne,
  • stanu technicznego systemu zaopatrzenia oraz form w?asnooeci jego infrastruktury
  • możliwości magazynowania paliw, rozwoju krajowych i międzynarodowych połączeń systemów energetycznych,  wewnętrznej i międzynarodowej polityki gospodarczej[8].

Można wymienić także dwa zasadnicze wymiary bezpieczeństwa energetycznego, tak jak ma to miejsce w przypadku samego pojęcia bezpieczeństwa. Tym samym wyróżnia się kryterium podmiotowe przedmiotowe bezpieczeństwa energetycznego.

W tym przypadku kryterium podmiotowe obejmuje:

  • Gwarancje popytu z punktu widzenia producentów;
  • Bezpieczeństwo zasobów (nieprzerwane dostawy surowców, stabilne ceny, niezakłócone relacje polityczne) z punktu widzenia konsumentów tych zasobów;
  • Kryterium krajów tranzytowych.

Kryterium przedmiotowe natomiast:

  • Powiązanie eksportu/ importu surowców z polityką zagraniczną, co stanowi aspekt strategiczno-polityczny:;
  • Ilość dostępnych surowców po określonej cenie, co jest wyrazem aspektu ekonomicznego;
  • Aspekt ekologiczny: wpływ stosowania określonych surowców na środowisko;
  • Aspekt infrastrukturalny, który obejmuje zarządzanie i rozbudowa infrastruktury[9].

W ujęciu ekonomicznym bezpieczeństwo energetyczne najczęściej uwzględnia konieczność finansowego uzasadnienia podjęcia realizacji określonych projektów inwestycyjnych.  Podstawowe znaczenie w tym przypadku ma kwestia kosztów. Bezpieczeństwo energetyczne wymaga wyboru właściwego ekonomicznie źródła energii. Nacisk położony jest przy tym na poziom konkurencyjności i związane z tym tempo wzrostu dochodu państwa. Tym samym znacznie zasadnicze mają tu cena energii produkowanej w kraju i/lub importowanej z zagranicy, struktura produkcji energii oraz kształt polityki energetycznej itp.

Rys. 2. Baza surowcowa Polski. / Źródło: www.wiking.edu.pl,dostęp: 22.07.2015

Rys. 2. Baza surowcowa Polski. / Źródło: www.wiking.edu.pl,dostęp: 22.07.2015

Ujęcie techniczne bezpieczeństwa energetycznego odwołuje się natomiast do zagadnień infrastrukturalnych, a zatem do fizycznych możliwości tej infrastruktury oraz stanu systemu elektroenergetycznego. W kontekście energetyki poprzez infrastrukturę należy rozumieć między innymi gazo i ropociągi, interkonektory, magazyny, rafinerie itp.  Jest ono więc bardziej kompleksowe w części operacyjnej bezpieczeństwa energetycznego, koncentruje się bowiem na stanie technicznym i  sprawności obiektów energetycznych oraz systemie transportu, przesyłu i dystrybucji energii[10].

Rys. 3. Główne elementy infrastruktury roponośnej w Polsce. / Źródło: http://geoland.pl/dodatek/infrastruktura-ii/strategiczny-transport/,dostęp: 22.07.2015.

Rys. 3. Główne elementy infrastruktury roponośnej w Polsce. / Źródło: http://geoland.pl/dodatek/infrastruktura-ii/strategiczny-transport/,dostęp: 22.07.2015.

  1. Riedel dokonując przeglądu wybranych definicji bezpieczeństwa energetycznego wskazuje na wybrane wskaźniki tego rodzaju bezpieczeństwa zaliczając do nich[11]:
  • udział importowanych paliw energetycznych w bilansie energetycznym;
  • stopień dywersyfikacji:
    • źródeł,
    • kanałów przesyłu;
    • surowców energetycznych z których pozyskiwana jest energia
  • stabilność dostaw;
  • udział energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych w ogólnym bilansie energetycznym;
  • cena energii końcowej bądź płacona za surowiec, jak również jej dynamika oraz wpływ na gospodarkę;
  • wielkość, wystarczalność i udział  rezerw paliw energetycznych;
  • wielkość, wystarczalność i udział  surowców energetycznych będących we własnej dyspozycji;
  • przepustowość interkonektorów[12] z innymi systemami energetycznymi;
  • niezawodność sieci energetycznych;
  • efektywność energetyczna;
  • koncentracja przemysłów energochłonnych;
  • możliwości wdrożenia zobowiązań międzynarodowych związanych pośrednio lub bezpośrednio z sektorem energetycznym;
  • adekwatność priorytetów strategii energetycznej i ich kompatybilność z priorytetami wyrażonymi w dokumentach wyższej rangi;
  • systematyczna realizacja celów strategicznych w obszarze energetyki;
  • odpowiednie nakłady inwestycyjne i inne uwzględniające przyszły popyt wewnętrzny na energie;

Przytoczone wskaźniki muszą być analizowane i interpretowane jako całość, gdyż mają charakter komplementarny. Należy je również widzieć w szerszej perspektywie czasowej. Ważne są bowiem nie tylko ich wartości bezwzględne, lecz także ich zmiana i kontekst instytucjonalno-prawny, w którym się przejawiają. Warto mieć także na uwadze, że w zależności od tego czy mamy na myśli bezpieczeństwo energetyczne w ujęciu krótkookresowym, czy długo okresowym, struktura wskaźników tego bezpieczeństwa będzie miała zgoła inną strukturę i charakter[13].

Należy także wskazać, iż przy wielości i intensywności powiązań międzynarodowych bezpieczeństwo energetyczne coraz częściej postrzegane jest w kontekście globalnym, gdzie globalny wymiar stanowi źródło zagrożeń, ale i stwarza warunki do ich eliminacji lub ograniczania. Trudno zatem tworzyć założenia dla bezpieczeństwa energetycznego, nie uwzględniając  polityki energetycznej państw sąsiadujących i specyfiki danego regionu. Charakter bezpieczeństwa energetycznego będzie zatem dostosowany do określonych uwarunkowań. Dla przykładu warto wskazać, że bezpieczeństwo energetyczne w Europie Zachodniej ma nieco inną specyfikę j aniżeli ma to miejsce  na obszarze poradzieckim[14].

Podsumowując należy stwierdzić, iż w próbach teoretyzowania i definiowania bezpieczeństwa energetycznego konieczne jest podejście zintegrowane. Nie istnieje bowiem jedna, uniwersalna teoria bezpieczeństwa energetycznego, tak jak nie istnieje zresztą uniwersalna teoria bezpieczeństwa sensu largo. Niemniej przedstawione powyżej definicje pozwalają na identyfikację jego zasadniczych składowych, co jest niezbędne do podjęcia dalszych rozważań.

PRZYPISY:

[1] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r, Prawo energetyczne, Dz. U. 2006, nr 89, poz. 625, ze zm.

[2] T. Młynarski, Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku, mozaika interesów i geostrategii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 29.

[3] D. Yergin, Energy security In the 1990s, Foreign Affairs 1988, No 1.

[4] J. Kowalski, J. Kozera, Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i gazu ziemnego, Bezpieczeństwo Narodowe I-II ? 2009 /9-10, s. 319.

[5] G. Bartodziej, M. Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Racibórz-Warszawa 2009, s. 17.

[6] Polityka energetyczna Polski do 2025 ? Obwieszczenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2005 roku w sprawie polityki energetycznej państwa do 2025 roku.

[7] A. Gradziuk i in., Co to jest bezpieczeństwo energetyczne państwa?, ?Biuletyn PISM? 2002, nr 103.

[8] J. Mazurkiewicz, Bezpieczeństwo energetyczne Polski, Polityka Energetyczna, Tom 11, Zeszyt 11, 2008, Warszawa 2008, s. 313-314.

[9] http://www.bezpeuro.republika.pl/, dostęp: 10.05.2015.

[10] Ibidem, s. 2-3.

[11] R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne we współczesnej securitologii, [w:] P. Mickiewicz, P. Sokołowska, Bezpieczeństwo energetyczne Europy Środkowej, Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 20-21.

[12] Infrastruktura umożliwiająca przesłanie energii elektrycznej lub gazu ziemnego pomiędzy państwami.

[13] R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne? op. cit., 22.

[14] D. Niedziółka, Nowe tendencje w bezpieczeństwie energetycznym ? op. cit., 14.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.