Zarządzanie kryzysowe stanowi specyficzny rodzaj zarządzania i proces, który w obliczu współczesnej złożoności sytuacji kryzysowych niejednokrotnie wymaga zastosowania zaawansowanych rozwiązań systemowych z zakresu teleinformatyki. Tym samym celem niniejszego artykułu jest przybliżenie odbiorcy problematyki zarządzania kryzysowego w kontekście potrzeb stosowania teleinformatycznych systemów zarządzania informacją.
ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE JAKO SPECYFICZNA KATEGORIA W ŚWIETLE TEORII ZARZĄDZANIA
Nie sposób podjąć się analizy zagadnienie bez uprzedniego zdefiniowania aparatu pojęciowego stosowanego w niniejszym artykule. Ponieważ zarządzanie kryzysowego stanowi, jak zaraz się przekonamy specyficzny rodzaj zarządzania w ogóle, warto zdefiniować samo pojęcie zarządzania. W. Griffin definiuje zarządzanie jako zestaw działań (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie, tj. kierowanie ludźmi i kontrolowanie) skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe, informacyjne) i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny[1].
Jak zauważa K. Ficoń, pojęcie zarządzania w literaturze przedmiotu wyjaśniane jest z dwóch punktów widzenia: instytucjonalnego i funkcjonalnego. W ujęciu instytucjonalnym jest ono działaniem przełożonego (kierownika, mistrza, szefa, zarządcy) powodującym zachowanie się podwładnego o zgodnie z ustalonym zamiarem. Ten typ zarządzania wynika z hierarchii organizacji (instytucji), w której przełożony sprawuje określoną władzę organizacyjną. W tym drugim przypadku z kolei polega na wykonywaniu określonych czynności niezbędnych do realizacji celów i zadań organizacji[2].
Niemniej zarządzanie kryzysowe posiada specyficzne cechy, które sprawiają, że stanowi ono odrębną kategorie. W ogólnym rozumieniu zarządzanie kryzysowe oznacza pochodną zarządzania jako zorganizowanego działania wyrażającego się w postaci planowania, organizowania, motywowania, kontroli. Jego istotą jest działalność mająca na celu w szczególności przeciwdziałanie i sprawne reagowanie zagrożenia życia, zdrowia, mienia i środowiska, a w przypadku ich zaistnienia ? przejmowanie kontroli w drodze wcześniej zaplanowanych działań. Na podstawie analizy pojęcia sytuacji kryzysowej i porównania go z pojęciem zarządzania, stosunkowo łatwo jest określić charakterystykę zarządzania w sytuacji kryzysowej[3].
Z tego porównania wynika, że zarządzanie kryzysowe w sytuacji kryzysowej charakteryzuje się:
Zarządzanie kryzysowe nie powinno być jednak tylko i wyłącznie kojarzone z działaniami w fazie kryzysu, czy wspomnianej już sytuacji kryzysowej. Taki pogląd często jest wyrażany, szczególnie w ujęciu potocznym. Dlatego zasadnym wydaje się stwierdzenie, iż zarządzanie kryzysowe powinno być opisywane jako proces obejmujący cztery zasadnicze, funkcje realizowane na które składają się: zapobieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowa[5]. A. Kurkiewicz z kolei do cyklu zarządzania kryzysowego przypisuje następujące fazy: zapobieganie, reagowanie i monitorowanie[6].
W zarządzaniu kryzysowym obowiązują następujące zasady:
Mając powyższe na uwadze, podając za G. Sobolewskim, możemy przyjąć, iż zarządzanie kryzysowe to zestaw działań obejmujący planowanie, organizowanie, przewodzenie (kierowanie ludźmi) i kontrolowanie, skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) i wykonywanych z zamiarem zapobiegania, przygotowania, reagowania, i odbudowy w sposób sprawny i skuteczny w razie wyzwań i zagrożeń, które mogą spowodować zakłócenie stabilności danej organizacji, ograniczenie jej funkcjonowania, a tym samym sprzyjać utracie zdolności rozwoju, a nawet jej przetrwania[8].
KRYZYS A SYTUACJA KRYZYSOWA
Szczególnym wymiarem zagrożeń dla bezpieczeństwa są sytuacje kryzysowe, w rozwiązanie których wymagane jest zaangażowanie wielu podmiotów, a także specjalnych instrumentów prawno-organizacyjnych. Zdaniem autora najpełniejszą definicję sytuacji kryzysowej w odniesieniu do zarządzania bezpieczeństwem przedstawia W. Kitler, określając ją jako: zespół okoliczności zewnętrznych i /lub wewnętrznych, w jakich znajduje się państwo, jego część lub określona dziedzina jego funkcjonowania, wpływających na jego funkcjonowanie w taki sposób, iż zaczyna się w nim i jest kontynuowany proces zmienny, w rezultacie czego dochodzi do zachwiania równowagi i utraty możliwości kontroli nad przebiegiem wydarzeń albo eskalacji zagrożenia interesów narodowych, w tym: integralności terytorialnej, interesów ekonomicznych, politycznych i społecznych oraz zagrożenia życia, zdrowia, mienia, dziedzictwa kulturowego, środowiska lub infrastruktury krytycznej.[9]
P. Sienkiewicz twierdzi natomiast, że z sytuacją kryzysową mamy do czynienia wówczas, gdy pojawiają się takie zagrożenia,(wewnętrznej lub zewnętrzne), które mogą spowodować zakłócenie podstawowych cech danej organizacji, ograniczenie warunków jej funkcjonowania, a tym samym sprzyjają utracie zdolności rozwój, a nawet przetrwania danej organizacji[10]. W polskim prawodawstwie, w nowelizacji do ustawy o zarządzaniu kryzysowym, sytuacje kryzysową określono jako stan wpływający negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi lub środowiska, a także wywołujący ograniczenia, ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków w działaniu właściwych organów administracji publicznej[11].
Należy wyraźnie zaznaczyć, iż kryzysu nie należy utożsamiać z sytuacją kryzysowa, co spotykane jest często w praktyce prawa państwowego i działalności niektórych instytucji. Jak podkreślają C. Rutkowki i A. Kasprzewski, [?] wszystkie te zagrożenia (sprzeczności, konflikty, patologie), które pomimo nawet najbardziej katastrofalnych skutków nie zmieniają lub nie prowadzą do zmiany istoty organizacji, nie mogą uznane być uznane za kryzys[12]. P. Sienkiewicz i P, Górny, wskazują, że kryzys to m.in. [?] stan będący punktem zwrotnym w procesie rozwoju systemu (kluczowy etap, moment, wydarzenie), po którym następuje zmiana sytuacji systemowej; moment (chwila, okres),który stanowi zapowiedź zmiany sytuacji systemowej . Jedną z najbardziej ogólnych i syntetycznych zarazem definicji kryzysu, jest ta przedstawiona rzez A. Skarżyńskiego, w myśl, której kryzys, to [?] zespół okoliczności, w którym następuję gwałtowna zmiana i przełom w istniejącym stanie . Kryzys należy utożsamiać zatem z pewnym etapem sytuacji kryzysowej, w którym traci się kontrolę i zanikają zdolności jej opanowania.
ZAGROŻENIA JAKO ŹRÓDŁO SYTUACJI KRYZYSOWYCH
Bezpieczeństwo jest, więc nadrzędną wartością całej ludzkości, która jest zarazem celem każdego państwa. Jak podkreślał T. Hobbes, bezpieczeństwo zostało osiągnięte w społeczeństwie przez wyjście ze stanu natury i wejście do stanu państwowego, gdzie siła państwa, w postaci prawa o charakterze pozytywnym, była gwarantem jego zapewnienia umowy społecznej, czyli de facto stanu bezpieczeństwa państwa[13].Współczesny wymiar bezpieczeństwa obejmuje każdą dziedzinę aktywności jednostki, grupy społecznej, państwa, a także systemu międzynarodowego.
Nierozerwalnie związane ze zjawiskiem bezpieczeństwa. związane są zagrożenia. Możemy określić je, jako pośrednie lub bezpośrednie destrukcyjne oddziaływania na podmiot[14]. Zagrożenia mają różny charakter, siłę i skalę oddziaływania oraz różne źródła wynikające ze środowiska, w którym funkcjonuję dany podmiot. W konkretnych uwarunkowaniach, zagrożenia mogą stanowić źródło sytuacji kryzysowej. Współcześnie do głównych zagrożeń występujących w środowisku międzynarodowym zaliczyć możemy terroryzm międzynarodowy, zorganizowaną przestępczość mafijną, nielegalny handel bronią, braki żywności, surowców, a nawet wody, zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (np. problem tzw. ?dziury ozonowej” nad Ziemią), niekontrolowany przyrost naturalny, choroby epidemiczne (oraz AIDS), znaczące dysproporcje rozwojowe i inne[15]
Rys. 2. Typologia zagrożeń bezpieczeństwa według rodzajów.
Źródło: R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, załącznik 33 wg K. Przeworskiego.
G. Sobolewski, w do źródeł sytuacji kryzysowych zalicza zagrożenia pochodzenia naturalnego, ekologiczne, wywołane działalnością człowieka (techniczne i technologiczne) oraz zagrożenia wynikające z zachowań społecznych. Sytuacje kryzysowe, które w negatywny sposób wpływają na poziom bezpieczeństwa danego podmiotu mogą być według niego wywołane przez klęski naturalne, katastrofy techniczne, masowe migracje, biedę i bezrobocie, zjawiska patologii społecznej, przestępczość zorganizowaną, załamanie rynków finansowych, ataki terrorystyczne, wojny domowe, zbrojne powstania, zamieszki wewnętrzne itp[16].
TELEINFORMATYCZNE SYSTEMY WSPOMAGAJĄCE PROCES ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO
Dzięki nieustannemu i szybkiemu rozwojowi technologii teleinformatycznych kształtujące się społeczeństwo informacyjne posiada, jeszcze nie do końca doskonałe, narzędzia w postaci: sieci komputerowych, Internetu, sieci telefonii komórkowej, czy dedykowanych systemów informatycznych wspomagających podejmowanie decyzji (ang. Decision Support Systems – DSS[17]), które umożliwiają komunikację, dostęp do informacji oraz możliwość jej analizowania na niespotykaną dotąd skalę.
Ilość i złożoność danych oraz informacji, które muszą być analizowane w przypadku wystąpienia sytuacji o charakterze kryzysowym jest ogromna, tym samym wciąż rozwijane są różne koncepcje wykorzystania już istniejących lub pomysły tworzenia nowych, inteligentnych systemów, które w istotny sposób przyczynią się do skutecznego zarządzania informacją. Współcześnie informacja niejednokrotnie posiada większą wartość aniżeli cenne dobra materialne. W ujęciu klasycznym, informacja to informacja to zbiór faktów, zdarzeń, cech itp. określonych obiektów (rzeczy, procesów systemów) zawarty w wiadomości (komunikacie), tak ujęty i podany w takiej postaci (formie), że pozwala odbiorcy ustosunkować się do zaistniałej sytuacji i podjąć odpowiednie działania umysłowe lub fizyczne[18].
Na szczególną rolę informacji w zarządzaniu uwagę zwraca G. E. Milward, podkreślając, iż informacja jest życiodajną krwią w organizmie zarządzania ? jest podstawą trafnych decyzji kierowniczych. Jeżeli nie można uzyskać właściwych informacji, to decyzje muszą opierać się na przypuszczaniu, odczuciach lub zgadywaniu[19]. Ponieważ w zarządzaniu kryzysowym stawką często jest życie i zdrowie ludzi, nie można sobie pozwolić na jakąkolwiek formę losowości. Wobec tego skuteczne zarządzanie informacją jest niezbędne w procesie zarządzania kryzysowego, zwłaszcza na etapie podejmowania decyzji.
Powołując się na prawa logiki i przyjmując, że zarządzanie kryzysowe stanowi jedynie formę zarządzania o określonej specyfice, to z powodzeniem można w nim wykorzystać istniejące narzędzia wspomagania procesu decyzyjnego charakterystyczne dla współczesnych przedsiębiorstw[20]. W.T. Bielecki wyróżnia następujące rodzaje systemów wspomagających zarządzanie w organizacjach, których wdrożenie w obszarze zarządzania kryzysowego pozwoli ułatwić i zoptymalizować wiele procesów:
Jak zauważa M. Smolarkiewicz, z punktu widzenia użyteczności w obszarze zarządzania kryzysowego, na czoło wysuwają się dwa rodzaje systemów: Systemy Wspomagania Decyzji (SWD) i Systemy Ekspertowe (SE[22]).Systemem Wspomagania Decyzji (SWD) określa się systemy informatyczne, które dostarczają informacje w danej dziedzinie przy wykorzystaniu analitycznych modeli decyzyjnych z dostępem do baz danych w celu wspomagania procesu decyzyjnego w skutecznym działaniu w kompleksowym i źle ustrukturalizowanym środowisku, czego wyrazem są chociażby sytuacje o charakterze kryzysowym. Zalety płynące z zastosowania takiego systemu, to między innymi łatwa i szybka manipulacja danymi, możliwość poszukiwania dokładnych i trafnych rozwiązań, wzrost jakości przetwarzanych informacji.[23].
Rys. 3. Model systemu wspomagania decyzji i jego hipotetyczne wykorzystanie w sytuacji kryzysowej.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Smolarkiewicz, S. Biedugnis, Systemy IT we wspomaganiu procesu podejmowania decyzji i zarządzaniu ryzykiem, ?Rocznik Ochrona Środowiska?, Tom 13, Rok 2011, Warszawa 2011, s. 1713.
Inną kategorie stanowią natomiast Systemy Ekspertowe których rola polega na przeniesieniu wiedzy eksperta do komputera, który jest wyposażony w specjalne algorytmy wnioskowania i język, dzięki któremu może komunikować się w czasie rzeczywistym z użytkownikiem (decydentem). Zaimplementowana do systemu wiedza z określonej dziedziny jest zorganizowana w taki sposób, aby umożliwić systemowi wejście w interakcyjny dialog z użytkownikiem, w wyniku którego system może oferować rozsądne rady lub proponować rozsądne decyzje oraz objaśniać sposób rozumowania, leżący u podstaw tych rad lub propozycji[24]. Z punktu widzenia decydenta najważniejszymi zaletami SE są między innymi: gromadzenie jak najbardziej kompletnej wiedzy z danej dziedziny oraz możliwość jej całkowitej aktualizacji.
Do istniejących i wykorzystywanych systemów wspomagających zarządzanie kryzysowe należy zaliczyć między innymi:
Jak zauważa K. Żwirek wdrożenie i wykorzystanie złożonych systemów teleinformatycznych wiąże się z koncepcją umożliwiającą wykorzystanie istniejącej platformy teleinformatycznej, wiedzy i doświadczenia ludzi zajmujących się zarządzaniem kryzysowym[26]. Jest to koncepcja środowiska sieciocentrycznego (ang. Network Centric Warfare – NCW), której zasadniczym zadaniem jest usprawnianie procesu pozyskiwania, przetwarzania i selekcji danych z wielu źródeł oraz zapewnienia efektywną dystrybucję informacji, określenie zadań, ról i miejsca człowieka-jednostki w złożonym systemie zarządzania kryzysowego w środowisku sieciowym z wykorzystaniem technologii informacyjnej.
Podstawą przytoczonej koncepcji jest zwiększenie efektywności działań poprzez skuteczne i rzeczywiste połączenie w jedną sieć wszystkich rozproszonych ośrodków decyzyjnych, sił możliwych do użycia, sensorów i efektorów w celu stworzenia wspólnej świadomości sytuacyjnej, przyśpieszenia i zwiększenia wydajności podejmowania decyzji na wszystkich szczeblach zarządzania i dowodzenia oraz tempa realizowanych akcji i operacji. Sieć o takich parametrach, niezależnie od lokalizacji geograficznej jej podmiotów, traktowana jako całość, posiada jakość znacznie większą niż poszczególne jej elementy.
Fundamentem takiej koncepcji są systemy informacyjne, które w pełni wykorzystywane są przez wszystkie składniki sieci. NCW opiera się na czterech zasadniczych założeniach: silnie powiązane elementy sieci zwiększają możliwość wymiany informacji, co z kolei wpływa na zwiększenie jej jakości i współdzielenie świadomości sytuacyjnej. W związku z tym pojawia się możliwość współpracy i wzajemnej koordynacji działań oraz zwiększenie trwałości i szybkości kierowania/dowodzenia[27]. Należy spodziewać się, że w przyszłości koncepcja środowiska sieciocentrycznego i związane z nią systemy teleinformatyczne staną się zasadniczym wyznacznikiem skuteczności podejmowania działań przez uprawnione podmioty w zarządzaniu kryzysowym.
PRZYPISY
[1] R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.38. [2] A. Czermiński, M. Grzybowski, K. Ficoń, Podstawy organizacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni, Gdynia 2009, s. 29. [3] G. Sobolewski, Organizacja i funkcjonowanie centrum zarządzania kryzysowego , AON, Warszawa 2011, s. 13-14. [4] Ibidem, s. 5. [5] W. Lidwa, Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych. AON, Warszawa 2010, s. 36. [6] A. Kurkiewicz, Zarządzanie sytuacjami kryzysowymi w polskim systemie prawnym, [w:]M. Jabłonowski. L. Smolak, (red.) Zarządzanie kryzysowe w Polsce, Pułtusk 2007, s. 153. [7] J. Gryz, W. Kitler (red.), System reagowania kryzysowego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 203. [8] D. Majchrzak, Zarządzanie kryzysowe? op. cit., s. 3. [9] J. Gryz, W. Kitler, System reagowania kryzysowego, str. 22. [10] P. Sienkiewicz, Analiza sytuacji kryzysowych, ?Zeszyty Naukowe AON? 2001, nr. 4, s. 31. [11] Utawa z 17 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym, DzU z 2009., nr. 131, poz. 1076, art.3. [12] C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły Zbrojne w sytuacjach kryzysowych, ?SZ-Kryzys?. Państwo w okresie kryzysu. Wojskowe aspekty sytuacji kryzysowych, AON, Warszawa 2008. [13] T. Hobbes, Lewiatan, PWN, Warszawa 1954, s. 147. [14] Koziej S., Teoria i historia bezpieczeństwa, skrypt internetowy, Warszawa 2006. [15] Stańczyk R., Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, PAN, Warszawa 1996, str. 45. [16] G. Sobolewski, Funkcja zarządzania kryzysowego w systemie bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2012, s. 15. [17] T. Goban-Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo? op. cit., s.42. [18] Sienkiewicz P., 10 wykładów, AON, Warszawa 2005, s. 62. [19] Milward G.E., (1967), Organization and Methods ? A Service to Management, McMillan, London, s. 109. [20] Kolbusz E., Nowakowski A.: Informatyka w zarządzaniu ? metody i systemy. Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu. Szczecin 1999, s. 81. [21] W. T. Bielecki, Informatyzacja zarządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001. [22] M. Smolarkiewicz, S. Biedugnis, Systemy IT we wspomaganiu procesu podejmowania decyzji i zarządzaniu ryzykiem, ?Rocznik Ochrona Środowiska?, Tom 13, Rok 2011, Warszawa 2011, s. 1709. [23] J. Kisielnicki, H. Sroka, Systemy informacyjne biznesu. Informatyka dla zarządzania, Agencja Wydawnicza Placet. Warszawa 2005. [24] M. Szmit, Informatyka w zarządzaniu. Centrum Doradztwa i Informacji, Difin, Warszawa 2003, s. 47. [25] K. Żwirek, Sieciocentryczny Model Procesu Zarządzania Kryzysowego, http://csikgw.aon.edu.pl/index.php/m-s/zarzadzanie-kryzysowe/11-sieciocentryczny-model-procesu-zarzadzania-kryzysowego, dostęp: 31.03.2015. [26] Ibidem. [27] A. K. Cebrowski, The implementation of Network-Centric Warfare, Waszyngton 2007, s.7.
