Mk VIII Cromwell – legendarny brytyjski czołg

Mk VIII Cromwell był jednym z najbardziej udanych brytyjskich czołgów pościgowych, posiadający jako pierwszy „uniwersalną” armatę przeciwpancerną przystosowaną także do strzelania amunicją burzącą i odłamkową. W czasie II wojny światowej stał się legendą brytyjskich wojsk pancernych, ale i nie tylko. Zapisał świetną kartę historii polskiej broni pancernej, albowiem czołgi Cromwell były na wyposażeniu 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka.

Historia powstania

Już w lipcu 1940 roku podjęto kroki w kierunku zbudowania nowe czołgu pościgowego dla brytyjskiej armii ,który zastąpił by czołg Mk VI Crusader. W listopadzie 1940 roku Sztab Imperialny, Ministerstwo Wojny i Ministerstwo Zaopatrzenia przedstawiły wymagania jakie ma spełniać nowy czołg krążowniczy. Uznano ,że należy wprowadzić do służby cięższe czołgi szybkie. Następca Crusadera miał posiadać mocniejszy pancerz do 75 mm, lepszą armatę 6 funtową kal. 57 mm mogącą strzelać pociskami odłamkowymi oraz mocniejszy silnik zdolny rozpędzić znacznie cięższy pojazd do prędkości co najmniej 40 km/h.  Jego prędkość miała przekraczać 40 km/h. Warunki techniczne od Wydziału Konstrukcji Czołgów otrzymało wysłano do kilku firm. Do 17 stycznia 1941 roku War Office rozpatrzyło trzy oferty. Propozycje firmy Vauxhall Motors ? Cruiser Tank A23 ,który był tak naprawdę odchudzoną wersją czołgu A22 Churchiil oraz podobny oraz podobny projekt firmy Birmingham Railway Carriage and Wagon Co zostały odrzucone. Przyjęto projekt firmy Nuffield Organisation ? Cruiser Tank A24. 31 stycznia 1941 roku zakłady te otrzymały zamówienie na sześć żelaznych prototypów nowego czołgu oznaczonego jako Cruiser Tank Mk. VII (A24). Początkowo nazwano go Cromwell I a później nazwę zmieniono na Cavalier.

Mk VII Cavalier (A24)

Już w 20 czerwca 1941 roku firma Nuffield otrzymała kontrakt na 1000 sztuk nowego czołgu. Pierwszy prototyp był gotowy w styczniu 1942 roku. Pierwsze testy odbyły się na poligonie Ośrodka Badawczego w Farnborough 19 marca 1942 roku. Prototyp był tak naprawdę przerobioną wersją Crusadera z nową wieżą i wzmocnionym pancerzem. Po przejechaniu 1600 kilometrów silnik uległ poważnej awarii i do maja trwały próby doprowadzenia wozu do stanu jezdnego. Próby wykazały ,że konkurent A27 (który również brał udział w tych testach jest lepszy od Cavaliera. Zakłady Nuffield kontynuowały jednak przygotowania do produkcji seryjnej. Rząd anulował poprzedni kontrakt ale zmniejszył jedynie zamówienie do 500 sztuk. Produkcja trwała od lata 1942 roku do wiosna 1943. Na początku 1943 roku gdy pojawiły się pierwsze czołgi A27 i około 340 Cavalierów przebudowano na wersje specjalne: Cavalier OP i Cavalier ARV. Pozostałe 140 Cavalierów armatą 6 funtową służyło do szkolenia załóg.

Wersje:

• Cavalier ? podstawowa wersja wyposażona w armatę 6 funtową kal. 57 mm.
• Cavalier OP ? punkty opancerzone kierowania ogniem artylerii (po usunięciu armaty i zasobników na pociski oraz dodaniu drewnianej atrapy wieży, dodatkowej radiostacji i urządzeń obserwacyjnych).
• Cavalier ARV ? pancerny ciągnik ewakuacyjny (po usunięciu wieży oraz zamontowaniu wyciągarki i składanego ramienia dźwigu).

Dane taktyczno-techniczne:

• Załoga: 5 osób,
• Waga: 27 ton,
• Napęd: 12-cylindrowy, silnik benzynowy Nuffield Liberty Mk V, moc 400 KM (295 kW).
• Prędkość maksymalna: na drodze 40 km/h, w terenie 25 km/h
• Zasięg: na 265 kilometrów, w terenie 130 kilometrów.
• Pancerz: wieża: przód 76 mm, boki 63 mm, tył 57 mm, góra 20 mm, kadłub: przód 63 mm, boki i tył 32 mm, osłona zawieszenia 39 mm, góra 20 mm, dno 8 mm.
• Uzbrojenie: armata 6 funtowa Mk. V kal. 57 mm (64 pociski), 2 karabiny maszynowe Besa kal. 7,92 mm (4950 pocisków).
• Wymiary: długość: 6,35 m, szerokość: 2,88 m, wysokość: 2,43 m, prześwit: 0,40 m.
• Pokonywanie przeszkód: rowy o szerokości 2,29 m, przeszkody wodne o głębokości 0,9-1,2 m, ściany pionowe o wysokości 0,91 m.

Mk VIII Centaur (A27L)

Od jesieni 1940 roku badano możliwość wykorzystania w czołgach rzędowych silników lotniczych Kestrel i Merlin. Wybrano silnik Merlin Mk.III i zaadaptowano go do nowej roli zmniejszając moc silnika do 600 koni mechanicznych. W kwietniu 1941 roku testy tego silnika przeprowadzono w Crusaderach i czołgi te na poligonie osiągnęły imponującą prędkość 80 km/h. Już 18 kwietnia uznano ten silnik za zasadniczą jednostkę napędową w brytyjskich czołgach. Zakłady Leyland nie podjęły jednak seryjnej produkcji przerobionego silnika Merlin oznaczonego Rolls-Royce Meteor i wyprodukowały w to miejsce 1000 silników Liberty. Z tego powodu Biuro Czołgowe zaproponowano przystosowanie tego silnika do konstrukcji zakładów BRCW i zastosowanie w nim układy transmisyjnego Merritt-Brown 301c z czołgu A22 Churchill. Budowa prototypu oznaczonego Cruiser Tank Mk. VIII Cromwell II (A27) zakłady BRCW rozpoczęły pod koniec 1941 roku. Okazało się jednak ,że dopracowanie i produkcja silnika Merlin na potrzeby przemysłu czołgowego będzie bardzo trudne i długie podczas gdy potrzebowały go także zakłady lotnicze. Z tego powodu postanowiono zbudować wersje przejściową z silnikiem Liberty ale z przekładnią Merritt-Brown i możliwością zmiany na silnik Meteor. Projekt tej wersji opracowała firma English Electric jesienią 1941 rok. Otrzymał on nazwę A27L Centaur (L jak Liberty). 29 kwietnia 1942 roku podpisano kontrakt na budowę dwóch żelaznych prototypów. Wraz z Cavalierem przechodził on próby na poligonie w Farnbourough. Zakończyły się one sukcesem i już w sierpniu zamówiono aż 4000 tych czołgów. W międzyczasie zaczęły wychodzić wady silnika Liberty i kontrakty anulowano i zmniejszano z 4000 do 3000 a później do 2700 ,a Winston Churchill chciał zejść nawet do 2000 sztuk. Tymczasem produkcję Centaura przejęła firma Leyland i w styczniu 1943 roku zaczęły wychodzić z fabryk pierwsze seryjne modele. Jeszcze przed rozpoczęciem produkcji próbowano zwiększyć moc silnika Liberty jednak po po nieudanych próbach produkcję Centaurów zaczęto ograniczać i zakończono ją ostatecznie w lutym 1944 roku. Pod koniec 1943 roku silniki Rolls-Royce Meteor zaczęły trafiać do masowej produkcji dzięki czemu rozpoczęto proces wymiany silników Liberty w Centaurach na silniki Meteor by dostosować je do standardu Cromwell. Cześć czołgów z silnikiem Liberty ,które nie wyposażono w nowy silnik została przerobiona na pojazdy pomocnicze: 100 sztuk na Centaur AA Mk. I i Mk. II, 351 sztuk na Centaur OP oraz po kilka na Centaur ARV, Centaur Kangaroo i Centaur Dozer. Z zamówionych łącznie ponad 6000 Centaurów wyprodukowano 1742 sztuki (1223 w latach 1942-1943, 597 w 1944 i 22 w 1945 roku) choć podaje się też liczbę 1821. 1018 Centaurów z armatą 6 funtową służyło do szkolenia. 177 sztuk przezbrojono w armatę 75 mm ,a 65 sztuk w haubicę 95 mm.

Wersje:

• Centaur Mk. I ? podstawowa wersja z armatą 6 funtową kal. 57 mm.
• Centaur Mk. II ? wersja eksperymentalna wyposażona w szersze gąsienica i większe koła napędowe (powstało tylko kilka sztuk tej wersji).
• Centaur Mk. III ? wersja wyposażona od początku w armatę 75 mm lub przezbrojona w nią wersja Mk. I.
• Centaur Mk. IV ? wersja wsparcia z haubicą 95 mm.
• Centaur AA Mk. I ? samobieżne działo przeciwlotnicze  (z wieżą Crusadera AA Mk. II) uzbrojona w dwa działka przeciwlotnicze Oerlikon kal. 20 mm.
• Centaur AA Mk. II ? samobieżne działo przeciwlotnicze (z wieżą Crusadera AA Mk. II) uzbrojona w dwa działka przeciwlotnicze Polsten kal. 20 mm.
• Centaur OP ? opancerzone punkt kierowania ogniem artylerii (po usunięciu armaty i zasobników na pociski oraz dodaniu dodatkowej radiostacji i urządzeń obserwacyjnych).
• Centaur ARV ? pancerny ciągnik ewakuacyjny ((po usunięciu wieży oraz zamontowaniu wyciągarki i składanego ramienia dźwigu).
• Centaur Kangaroo ? transporter opancerzony (po usunięciu wieży).
• Centaur Dozer ? spychacz (po usunięciu wieży i zamontowaniu spychacza).

Dane taktyczno-techniczne:

• Załoga: 5 osób,
• Waga: 26 ton,
• Napęd: 12-cylindrowy, silnik benzynowy Nuffield Liberty Mk V, moc 400 KM (295 kW).
• Prędkość maksymalna: nad drodze 43,4 km/h, w terenie 25 km/h.
• Zasięg: na drodze 265 kilometrów, w terenie 130 kilometrów.
• Pancerz: wieża: przód 76 mm, boki 63 mm, tył 57 mm, góra 20 mm, kadłub: przód 63 mm, boki i tył 32 mm, osłona zawieszenia 39 mm, góra 20 mm, dno 8 mm.
• Uzbrojenie: armata 6 funtowa Mk. V kal. 57 mm lub w późniejszych wersjach armata Mk. V kal. 75 mm (64 pociski) i 2 karabiny maszynowe Besa kal 7,92 mm (4950 pocisków).
• Wymiary: długość: 6,35 m, szerokość: 2,88 m, wysokość: 2,43 m, prześwit: 0,40 m.
• Pokonywanie przeszkód: rowy o szerokości 2,29 m, przeszkody wodne o głębokości 0,9-1,2 m, ściany pionowe o wysokości 0,91 m.

Mk VIII Cromwell (A27M)

Projekt tego czołgu zakłady BRCW opracowały jesienią 1941 roku. Pierwszy prototyp ukończono w styczniu 1942 roku i 20 stycznia rozpoczął testy. Bez problemu przejechał 3500 kilometrów. Po zakończeniu testów w lutym zamówiono 275 sztuk tych czołgów w zakładach Metro Cammell, a w marcu 673 sztuki w zakładach BRCW. Z powodu braku silników Meteor pierwsze seryjne A27M Cromwell zeszły z lin montażowych dopiero w styczniu 1943 roku. Zakłady Leyland po zakończeniu produkcji ,,przejściowego? A27L Centaur wyprodukowały pierwsze seryjne Cromwelle latem 1943 roku. Problemy techniczne spowodowały redukcje zamówień na Cromwelle do 3000 sztuk. Łącznie wyprodukowano 2447 sztuk (517 sztuk w 1943, 1935 w 1944 i 79 w 1945 roku) choć podaje się także liczbę 2494 sztuk. Pierwsze Cromwelle były wyposażone w armaty 57 mm ale od marca 1944 roku zaczęto je przezbrajać w raz z przerabianymi do standardu A27M Cromwell czołgami Centaur. Od początku prowadzono prace modernizacyjne Cromwella. W lutym 1943 roku uruchomiono program Battle Cromwell w wyniku którego ulepszono silnik i transmisje, poprawiono mechanizm podnoszenia armaty, pod dnem pojazdu dodano 6 mm płytę pancerną oraz wzmocniono konstrukcje kadłuba. Kolejną modyfikacją był projekt Cromwell Pilot D w wyniku którego miano wprowadzić mocniejsze sprężyny główne zawieszenia, nowe amortyzatory i szersze gąsienice z nowymi kołami napędzającymi o większej ilości zębów. Koła jezdne miały być zostać wzmocnione, z gumowymi bandażami typu Avon. Próbowano także uprościć technologię produkcji wieży i kadłuba. Zakłady Rolls-Royce stworzyły modyfikacje Cromwell Applique. Do przodu kadłuba i wieży miano dospawać płyty pancerne by zwiększyć ich grubość do 101 mm. Zbudowano jeden prototyp tej wersji. Innym pomysłem była odlewana wieża firmy Vauxhall ,który nie udało się jednak realizować. Zrealizowano jedynie projekt pogrubienia pancerza proponowany przez zakłady BRCW polegający wykonaniu spawanego kadłuba z pancerzem pogrubionym do 101 mm. Dodatkowy pancerz wieży był jedna przykręcany nitami.

Wersje:

• Cromwell Mk. I ? wersja z armatą z 6 funtową.
• Cromwell Mk. II ? wersja eksperymentalna z armatą 6 funtową (bez przedniego karabinu maszynowego, wyposażona w szersze gąsienica i większe koła napędowe i czteroosobową załogę bez przedniego strzelca).
• Cromwell Mk. III ? wersja powstała w wyniku wyposażenia Centaura Mk. I w silnik Meteor.
• Cromwell Mk. IV ? pierwsza wersja z armatą kal. 75 mm. Część czołgów tej wersji powstało w wyniku przezbrojenia w armatę kal. 75 mm Centaura Mk. I.
• Cromwell Mk. V ? wersja powstała wyniku przezbrojenia w armatę kal. 75 mm Cromwella Mk. I.
• Cromwell Mk. Vw ? wersja ze spawanym kadłubem i pogrubionym pancerzem przodu kadłuba i wieży do 101 mm.
• Cromwell Mk. VI ? wersja wsparcia z haubicą 95 mm. Część z nich to przebudowane Centaury Mk. I i Mk. IV.
• Cromwell Mk. VII ? wersja zmodernizowana z szerszymi gąsienicami. Część powstała w wyniku modernizacji Centaurów i starszych wersji Cromwella.
• Cromwell Mk. VIIw ? wersja ze spawanym kadłubem i pogrubionym pancerzem przodu kadłuba do wieży do 101 mm. Część powstała wyniku przebudowy Cromwellów Mk. V.
• Cromwell Mk. VIII ? wersja wsparcia powstała w wyniku modernizacji Cromwellów Mk. I, Mk. IV i Mk. V i wyposażenia ich w haubice kal. 95 mm i pogrubiony pancerz przedni do 101 mm.
• Cromwell Comand ? czołg dowódczy pozbawiony armaty z jej drewnianą atrapą oraz dodatkową radiostacją.
• Cromwell Control ? czołgi dowódcy pułków pancernych wyposażone w dwie duże radiostacje z zachowanym uzbrojeniem armatnim.
• Cromwell ARV ? pancerny ciągnik ewakuacyjny (po usunięciu wieży oraz zamontowaniu wyciągarki i składanego ramienia dźwigu).
• Cromwell OP ?  opancerzony punkt kierowania ogniem artylerii (po usunięciu armaty i zasobników na pociski oraz dodaniu dodatkowej radiostacji i urządzeń obserwacyjnych).
• Cromwell CIRD ? eksperymentalny czołg z trałem przeciwminowym.
• Cromwell Prong ? wersja wyposażona w specjalne noże z przodu kadłuba do cięcia gęstych żywopłotów w Normandii.
• Cromwell CDL ? eksperymentalny czołg wyposażony w dwa reflektory którymi miano oślepiać przeciwnika.
• Cromwell Crocodile ? eksperymentalny czołg wyposażony w miotacz ognia.

Dane taktyczno-techiczne:

• Załoga: 5 osób,
• Waga: 27,5 ton,
• Napęd: 12-cylindrowy, silnik benzynowy Rolls-Royce Meteor o mocy 600 KM (441 kW).
• Prędkość maksymalna: nad drodze 43,4 km/h, w terenie 25 km/h.
• Zasięg: na drodze 280 kilometrów, w terenie 130 kilometrów.
• Pancerz: wieża: przód 76 mm, boki 63 mm, tył 57 mm, góra 20 mm, kadłub: przód 63 mm, boki i tył 32 mm, osłona zawieszenia 39 mm, góra 20 mm, dno 8 mm.
• Uzbrojenie: armata 6 funtowa Mk. V kal. 57 mm lub w późniejszych wersjach armata Mk. V kal. 75 mm (64 pociski) i 2 karabiny maszynowe Besa kal 7,92 mm (4950 pocisków).
• Wymiary: długość: 6,35 m, szerokość: 2,88 m, wysokość: 2,43 m, prześwit: 0,40 m.
• Pokonywanie przeszkód: rowy o szerokości 2,29 m, przeszkody wodne o głębokości 0,9-1,2 m, ściany pionowe o wysokości 0,91 m.

Pojazdy pochodne:

• Mk VIII Challenger (A30) ? brytyjski czołg wsparcia zbudowany na powiększonym kadłubie Cromwella (z dodatkową parą kół jezdnych) i z wieżą czołgu superciężkiego TOG II z armatą 17 funtową kal. 76,2 mm. Był pozbawiony przedniego karabinu maszynowego w które miejscu umieszczono dodatkową amunicję. Miał za zadanie wspierać ogniowo czołgi Cromwell w walce z niemieckimi Panterami i Tygrysami. Wyprodukowano w latach 1943-1944 około 200 pojazdów tego typu.
• A30 Avenger ? brytyjski niszczyciel czołgów na podwoziu czołgu Challenger. Miał lżejszą, otwartą od góry wieżę z armatą 17 funtową kal. 76,2 mm. Wyprodukowano około 230 pojazdów tego typu.
• A33 Execelsior ? czołg szturmowy mający zastąpić czołg ciężki A22 Churchill. Zbudowany został na podstawie Cromwella. Miał pogrubiony pancerz do 114 mm. Pierwszy prototyp był wyposażony w armatę 6 futnową kal. 57 mm a drugi w armatę kal. 75 mm. Pracę nad nim zawieszono.
• A34 Comet ? brytyjski czołg szybki powstały w wyniku poszukiwania następcy Cromwella. Zbudowano go na powiększonym kadłubie Cromwella wyposażonym w rolki podtrzymujące gąsienice i nową wieżą z armatą kal. 77 mm.
• FV 4101 Charioteer ? niszczyciel czołgów zbudowany w latach 50 w wyniku zamontowania na podwoziu Cromwella nowej wieży z armatą kal. 83,8 mm pochodzącą z czołgu Centurion. Przebudowano około 200 Cromwelli na pojazd tego typu.

 Służba

W rękach armii brytyjskiej

Na początku 1943 roku w brytyjskich jednostkach pancernych zaczęły pojawiać się pierwsze czołgi Centaur ,które używano do szkolenia załóg. Jesienią 1943 roku pojawiły się pierwsze czołgi Cromwell. Trafiły one do jednostek przygotowujących się do wzięcia udziału w inwazji na kontynent. Były to pułki rozpoznawcze 11 Dywizji Pancernej oraz Dywizji Pancernej Gwardii oraz wyposażono w nie całą 7 Dywizję Pancerną ,,Szczury Pustyni?. Używano ich także w dowództwach dywizji i brygad pancernych.  Już wkrótce zaczęto go w praktyce porównywać do Shermana. Cromwell pod wieloma względami był od niego lepszy. Miał większą prędkość maksymalną i lepsze przyśpieszenie oraz zasięg co miało okazać się bardzo przydatne w walce z niemieckimi czołgami. Uzbrojenie i opancerzenie było niemal identyczne. Pancerz brytyjskich czołgów był lepszy jakościowo jednak był on przykręcany nitami i ustawiony pionowo w przeciwieństwie do pancerzy amerykańskich czołgów ,które były pochylone i spawane lub odlewane. Różnice zaczęły narastać po pojawieniu się pierwszych Shermanów z armatami 76 mm, którym Cromwell wyraźnie ustępował. 6 czerwca podczas lądowania w Normandii Grupa Wsparcia Piechoty Morskiej była wyposażona w oryginalne Centaury Mk. IV z haubicami 95 mm. W dniu D oddział utracił 20 czołgów z których większość utonęła. 21 wzięło udział w walkach. Walczyły do 21 czerwca nad rzeką Orne wspierając ogniowo komandosów z 4 Brygady Service i spadochroniarzy z 6 Dywizji Powietrznodesantowej.

Już po lądowaniu chrzest bojowy przeszły Cromwelle z 7 Dywizji Pancernej. 5 Królewski Pułk Pancerny wszedł do akcji 8 czerwca i działa z amerykanami na styku plaż Omaha i Gold. Wjechały w teren gęsto porośnięty żywopłotami ,które utrudniały poruszanie i skracały widoczność. Były tam idealne warunki na zasadzkę. Zmuszone do wolnego poruszania się krętymi i wąskimi drogami Cromwelle stanowiły świetny cel dla niemieckich Panter, Tygrysów czy armat przeciwpancernych. Pozostałe dwa pułki dołączyły do akcji 10 czerwca. 11 czerwca ,,Szczury Pustyni?  rozpoczęły natarcie na Villers-Bocage. Drogę zastąpiły im niemieckie Tygrysy z kompanii 101 batalionu czołgów Waffen SS. Michael Wittmann w krótkim czasie zniszczył 23 czołgi i 25 transporterów opancerzonych. Jego czołg został unieruchomiony przez brytyjską artylerie lecz natarcie zostało powstrzymane. Od tej chwili masakra pod Villers-Bocage ciążyła nad Cromwellem mimo, że przyczyniło się od niej doświadczenie niemieckiego dowódcy i głupota oraz brak doświadczenia brytyjskiego dowódcy.

Po tej bitwie Cromwelle walczyły dalej przez cały szlak walk do samych Niemiec wyzwalając Francję, Belgię i Holandię. We wrześniu 1944 roku w jednostkach wyposażonych w Cromwelle zaczęły pojawiać się pierwsze czołgi Challenger ,który wspierały je w walce z niemieckimi czołgami Pantera i Tygrys. Zimą 1945 roku pierwsze Cromwelle zaczęto zastępować nowymi Cometami.

Cromwelle nie wzięły udziału w kampanii włoskiej jednak kilka sztuk wysłano w ramach testów do Afryki i Palestyny. Dwa z nich brytyjscy żołnierze sprzedali potajemnie w Palestynie żydowskim bojownikom. Weszły one później w skład 82 izraelskiego batalionu pancernego razem z kilkoma francuskimi Hotchkissami H-35 i amerykańskimi Shermanami. Sześć Cromwelli wysłano na próby do ZSSR ale Sowieci nie byli nimi zainteresowani.

Po raz ostatni Cromwelle zostały użyte bojowo przez 8 Brytyjski Pułk Huzarów w czasie wojny w Korei w latach 1950-1953. Kilka z nich wpadło w ręce Chińczyków.

W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie

Pierwszym i głównym polskim oddziałem jaki używał te czołgi był 10 Pułk Strzelców Konnych będący pułkiem rozpoznawczym 1 Polskiej Dywizji Pancernej. Pierwsze czołgi Cromwell otrzymał w pod koniec 1943 roku. W kwietniu 1944 roku pułk przeszedł szkolenie bojowe w Kirkcudbirght. W maju przeniesiono go do hrabstwa Jork gdzie czołgi szkolne z armatami 57 mm zostały wymienione całkowicie na fabrycznie nowe z Cromwelle Mk. IV z armatami 75 mm. W lipcu jednostkę przeniesiono do obozu Aldershot gdzie pułk uzyskał pełne stany etatowe w sprzęcie i gdzie załogi szkoliły się w obsłudze swoich wozów. Pod koniec miesiąca pułk załadowano na statki transportowe i 31 lipca wylądował on w porcie Arromanches we Francji. Był wówczas wyposażony w 52 czołgi średnie Cromwelle, 11 czołgów lekkich Stuart M5A1, 6 czołgów przeciwlotniczych Crusader Mk. III AA, 3 pancerne ciągniki ewakuacyjne Cromwell ARV, 9 samochodów pancernych Humber Scout Car, 7 transporterów opancerzonych M3 Halftrack i 4 transportery opancerzone Loyd Carrier. Chrzest bojowy przeszedł 8 sierpnia w okolicy Caen. Do 13 sierpnia wykonywał zadania rozpoznawcze na rzecz całej dywizji i jej poszczególnych pododdziałów. 14 sierpnia podczas przygotowania do natarcia pułk został zbombardowany omyłkowo przez amerykańskie bombowce podobnie jak inne pododdziały dywizji i z tego powodu nie wziął udziału w walkach. Do akcji wrócił 15 sierpnia gdzie wykonał uderzenie na miasto Jort i uchwycił bród na rzece Dives. 19 sierpnia wraz z 1 Pułkiem Artylerii Przeciwpancernej zajął rejon wzgórza 113 i wraz z 10 Pułkiem Dragonów i 24 Pułkiem Ułanów zajął i bronił Chambois przed wycofującymi się Niemcami zamykając im drogę odwrotu. W okrążeniu z przeważającymi siłami wroga pułk walczył do 23 sierpnia. Poniósł znaczne straty lecz zniszczył wiele niemieckiego sprzętu i wziął do niewoli ponad 1000 jeńców. Do 29 sierpnia 10 Pułk Strzelców Konnych odpoczywał i uzupełniał straty podniesione w bitwie. W czasie odważania zdolności bojowych pułk otrzymał jako uzupełnienie strat po kilka sztuk czołgów Challenger oraz po dwa czołgi wsparcia Cromwell Mk. VI na każdy szwadron. W między czasie pomimo zakazu wydanego przez marszałka Montgomerego polscy czołgiści zaczęli wzmacniać pancerz swoich czołgów montując na nim ogniwa gąsienic zniszczonych czołgów. Usuwano także ograniczniki obrotów dzięki czemu można było rozpędzić Cromwella nawet do 80 km/h. Od 31 sierpnia pułk szedł na czele szpicy 1 Dywizji Pancernej przez Francje pokonując nie codziennie od 60-90 kilometrów. Po drodze zajął Abbeville i przeprawy na licznych rzekach i kanałach. Do 16 września walczył w rejonie Thielt i Gandawy w Belgii a następnie przekroczył granicę z Holandią i walczył w rejonie Axel i nad Skaldą do końca września. W walkach tych poniósł znaczne straty ,które ciężko było uzupełnić. Z tego powodu liczbę czołgów Cromwell zmniejszono do 41 sztuk a M5A1 Stuart do 4. Czołgi przeciwlotnicze Crusader AA wycofano ze służby. W październiku brał udział w walkach w pobliżu Bredy ,która została zajęta 29 października. W listopadzie brał udział w walkach w pobliżu Moerdijk ,które zakończono 8 listopada. Od listopada 1944 roku do połowy kwietnia 1945 roku pułk z resztą 1 Dywizji Pancernej dozorował różne odcinki rzeki Moza. Na początku marca 1945 roku pułk odzyskał pełne stany etatowe w sprzęcie (4 plutony pancerne po 3 czołgi na każdy szwadron liniowy) oraz w ludziach. Do walki wszedł ponownie na początku kwietnia na terenie Niemiec gdzie zajął szereg miast i kanałów. 5 maja przyjęli kapitulacje niemieckiego garnizonu w Wilhelmshaven. Łącznie w walkach od 8 sierpnia do 8 maja 1995 roku pułk stracił 90 zabitych, 233 rannych. W czasie walk stracił niemal wszystkie wozy. W ramach uzupełnień otrzymał 48 Cromwelli Mk. IV i Mk. VI. Przeciwnik w walkach z 10 Pułkiem Strzelców Konnych stracił natomiast 3328 jeńców, 19 czołgów (w tym 1 Tygrysa i 5 Panter), 21 dział samobieżnych, 135 dział holowanych, 4 moździerze wielolufowe, 3 samochody pancerne, 24 ciągniki artyleryjskie, 11 motocykli, 3 składy amunicji, 1 magazyn materiałów pędnych, około 40 barek z korpuśnym magazynem żywnościowym, 6 barek morskich i jeden uzbrojony patrolowiec. Od końca wojny do marca 1947 roku żołnierze 10 Pułku Strzelców Konnych wchodzili w skład sił okupacyjnych w Niemczech. W marcu 1947 roku pułk przetransportowano do Wielkiej Brytanii gdzie zdał sprzęt a żołnierze zostali zwolnieni ze służby. Żołnierze 10 Pułku Strzelców Konnych wystawiali Cromwellom najlepsze oceny. Potrafili go doskonale wykorzystać do błyskawicznych szarż na tyły wroga dzięki czemu pułk stał się jedną z najskuteczniejszych oddziałów 1 Dywizji Pancernej.

W dowództwie 1 Polskiej Dywizji Pancernej w szwadronie dowodzenia znajdowało się kilka Cromwelli Command ,a w szwadronie ochrony kwatery głównej 15 Cromwelli. Czołg Cromwell o nazwie własnej ,,Hela? był ulubionym stanowiskiem dowodzenia generała Stanisława Maczka. W 3 Brygadzie Strzelców od września 1944 roku znajdowały się dwa nieetatowe Cromwelle dla dowódcy brygady pułkownika Franciszka Skibińskiego i jego zastępcy podpułkownika Władysława Deca. Jesienią 1944 roku w szkolne Cromwelle wyposażono pododdziały 16 Samodzielnej Brygady Pancernej. 3 Pułk Pancerny, 9 Pułk Ułanów Małopolskich oraz 14 Pułk Ułanów Jazłowieckich otrzymał szkolne Centaury i Cromwelle w październiku i listopadzie 1944 roku. 9 Pułk w lutym 1945 roku zdał jednak swoje czołgi gdyż miał stać się pułkiem rozpoznawczym formowanej 4 Dywizji Piechoty i w jego miejsce sformowano nowy 5 Pułk Pancerny ,który wyposażono w Cromwelle. W chwili zakończenia wojny brygada dysponowała 88 czołgami zamiast 200 etatowych. We wrześniu liczyła już 108 sztuk jednak brygadę zaczęto redukować i w 1947 roku rozformowano. Kilka Cromwelli trafiło do Włoch po zakończeniu wojny do formującej się tam 2 Warszawskiej Dywizji Pancernej. Kilka szkolnych Cromwelli znajdowało się w polskich ośrodkach szkoleniowych w wielkiej Brytanii.

W Armii Czechosłowackiej

We wrześniu 1943 roku sformowano w Wielkiej Brytanii 1 Czechosłowacką Brygadę Pancerną w której w skład weszli czescy żołnierze ,którzy wyjechali do Wielkiej Brytanii. Wiosną 1944 roku przezbrojono ją z przeznaczonych do szkolenia Crusaderów i Shermanów w szkolne Centaury i Cromwelle. W sierpniu 1944 roku przezbrojono je w bojowe Cromwelle i 30 sierpnia jednostka wylądowała we Francji. Tam z rejonu Falaise wyruszyła do Dunkierki gdzie blokowała niemiecki garnizon. Pozostawała tam do kapitulacji miasta 9  kwietnia 1945 roku. Już na początku maja wróciła do Czechosłowacji. Liczyła wtedy 6200 ludzi, 190 czołgów Cromwell, 20 czołgów Challenger, 30 czołgów M5A1 Stuart, 230 samochodów i transporterów opancerzonych, 86 armat i 1300 innych pojazdów. Cromwelle były używane tam do 1955 roku. Po przejęciu władzy przez komunistów w 1948 roku przestano wysłać z Wielkiej Brytanii części zamienne do czołgów i zaczęto je wycofywać z użycia. Ostatnie czołgi przerobione na ciągniki ewakuacyjne wycofano ze służby na początku lat 60.

Podsumowanie

Czołg Cromwell jest niedocenianą konstrukcją. Podłożył on podwaliny pod powstanie czołgów takich jak Comet i Centurion ,które są uważane za pierwsze czołgi podstawowe. Jego pancerz i uzbrojenie pozostawiały dużo do życzenia. Jednak to wszystko nadrabiał prędkością dzięki czemu był trudny do trafienia i mógł niszczyć czołgi przeciwnika strzałem z boku lub tyłu. Był najszybszym czołgiem II wojny światowej. Dzięki swojej zawrotnej prędkości był idealny do szybkich manewrów. Łatka dopięta do jego nazwy po bitwie pod Villers-Bogace i nieumiejętne używane tego czołgu przez brytyjskich czołgistów spowodowały ,że był uważany za nieudany czołg. Jednak jak pokazali czołgiści z 10 Pułku Strzelców Konnych czołg ten był dobry i w odpowiednich rękach stanowił zabójczą broń. W porównaniu do swojego konkurenta ? amerykańskiego Shermana M4 był niższy, szybszy, zwrotniejszy i lżejszy. Sherman miał porównywalny pancerz do Cromwella. Jedynie uzbrojenie późniejszych wersji Shermana przewyższało uzbrojenie Cromwella. Amerykański czołg okazał się bardziej podatny na modernizacje. Kolejnym kwestią jest ilość obu czołgów. Powstało około 4.200 Cromwelli w stosunku do około 49.000 sztuk Shermanów M4. Gdyby Cromwell pojawił się na froncie na przełomie 1942/1943 roku wtedy byłby równorzędnym przeciwnikiem dla niemieckich czołgów PzKpfw III i IV a nawet pod wieloma względami lepszy. Jednak wszedł on do walk w połowie 1944 roku gdy Niemcy dysponowali już ciężkimi czołgami Pantera i Tygrys oraz wieloma doskonałymi niszczycielami czołgów. Z tymi czołgami ani Cromwell ani Sherman nie mogły stawać do równorzędnej walki 1:1 choćby z racji innej klasy wagowej niemieckich i alianckich czołgów. Mimo to radziły sobie całkiem dobrze. Dlatego uważam, że czołg Mk VIII Cromwell był dobrym czołgiem, który pojawił się jednak zbyt późno by wpłynąć na losy wojny.

 Artykuł pierwotnie został opublikowany na Blogu Historyczno-militarnym