W ostatnim czasie o Ukrainie ponownie zrobiło się głośno na całym świecie z powodu wznowienia walk na jej wschodnich rubieżach. Jednak należy pamiętać, że Ukraina ma równie bogatą historię jak Polska i warto dokładniej przyjrzeć się jej dziejom, aby zrozumieć tamtejszą mentalność i tradycję.
Ukraina jest ważnym krajem strategicznym łączącą Rosję z zachodnią Europą. Wszystkie połączenia, ciągi komunikacyjne między „wschodem, a zachodem” muszą przebiegać przez terytorium ukraińskie. Takie położenie może być ogromną zaletą m.in. podczas negocjacji umów handlowych. Niestety, jak pokazuje historia ów położenie wielokrotnie skazywało naród ukraiński na niebyt na mapach Europy.
Aby dobrze zrozumieć późniejsze działania Ukraińców należy poznać ich sytuację w XIX wieku, w którym to ruch niepodległościowy przybrał na sile we wszystkich państwach, które były pod zaborami. Należy jednak pamiętać, że to właśnie ludzie, którzy w XIX wieku tworzyli ukraiński ruch niepodległościowy w późniejszym czasie przerodzili się w fanatycznych bojowników pod wodzą m.in. Stephana Bandery.
Czym jest Ukraina?
Zacznijmy od początku. Skąd wzięli się Ukraińcy? Kiedy powstała Ukraina? Te pytania wydają się bardzo proste, ale odpowiedź na nie może nie być jednoznaczna.
Jedna z najpowszechniejszych opinii na temat powstania narodu Ukraińskiego to rok 1648 i powstanie Bohdana Chmielnickiego, kiedy to tysiące Kozaków wypowiedziały wojnę Rzeczpospolitej. Wojna okazała się dramatyczna w skutkach dla obu stron. Dla Rzeczpospolitej Obojga Narodów wojna z Kozakami była najgorszą rzeczą, która mogła się wydarzyć. Ta wojna zapoczątkowała okres niepowodzeń militarnych Korony co w przyszłości zakończyło się trzema rozbiorami. Natomiast Kozaków wojna skierowała w rosyjską strefę wpływów (ugoda perejasławska – 1654), w której funkcjonują już prawie 400 lat. Henryk Paszkiewicz i Czesław Partacz uważają, że o Ukrainie jako politycznym bycie możemy mówić dopiero od 1991 roku i rozpadu ZSRR. Natomiast zdaniem Wiaczesława Łypynskiego historia Ukrainy rozpoczyna się od księstwa halicko-wołyńskiego, czyli od IX wieku.
XIX wiek dla tożsamości narodowej Ukraińców
W 1795 r. Prusy, Imperium Rosyjskie oraz Cesarstwo Austrii dokonały trzeciego rozbioru Polski jednocześnie pozbawiając Polskę niepodległości na 123 lata. Tym samym podziałowi uległy także rdzenne tereny Ukraińskie. Wołyń, Kijowszczyzna oraz Podole zostały włączone w granice Rosji, natomiast Galicja przypadła Austrii. Tereny włączone w zabór rosyjski nie otrzymały żadnej autonomii, zostały dołączone w granice Imperium jako trzy kolejne prawobrzeżne gubernie. Z początku władze rosyjskie zbagatelizowały odrębność ukraińską, uważając Ukraińców za jeden ze szczepów narodu rosyjskiego. Z czasem za sprawą Tarasa Szewczenki wykształcił się ukraiński język literacki. Wtedy nieliczne elity ukraińskie planowały związać przyszłość Ukrainy z Rosją, lecz z biegiem czasu okazało się, że moskiewska polityka ogranicza się wyłącznie do propagowania ruchu moskalofilskiego na terenach zamieszkiwanych przez Rusinów przy konsekwentnym odmawianiu tej grupie prawa do odrębności narodowej i wzmagających się represjach wobec miejscowych działaczy. O Rosyjskim spojrzeniu na Ukraińców świadczą ówczesne dokumenty takie jak cyrkularz wałujewski z 1863 i ukaz emski z 1876. W 1839 zlikwidowano nawet Cerkiew unicką poprzez akt „dobrowolnego przyłączenia” z Cerkwią prawosławną. Na tych terenach ruch niepodległościowy wyraźnie wegetował.
Na zdecydowanie lepsze warunki mogli liczyć Ukraińcy mieszkający w zaborze austriackim. Jedyny bastion rozwoju ukraińskiego jakim był kościół unicki był nawet wspierany przez Wiedeń. Jednocześnie odbywała się dobrowolna polonizacja. Polacy jak i Rosjanie nie uznawali odrębnej narodowości Ukraińców. Gdy na fali Wiosny Ludów powstała Główna Rada Ruska (Hołowna Ruska Rada), pierwsza licząca się ukraińska organizacja polityczna, polityka Wiednia zaczęła uwzględniać mniejszość ukraińską w swoich planach. Priorytetem stało się nastawianie Ukraińców przeciw Polakom. Gdy Austriacy uzyskali polskie poparcie w sejmie, Wiedeń uznał, że problem ukraiński jest wewnętrzną sprawą Polski. W tym czasie wyłoniła się warstwa społeczeństwa silnie nacechowana nacjonalistycznie. Dominowali oni na terenach Bukowiny i części Besarabii.
Ukraina w polityce Niemiec, Rosji i Polski
Mitteleuropa
Mitteleuropa to program polityczny będący celem wojennym Niemiec podczas I wojny światowej. Plan zakładał dominację Cesarstwa Niemieckiego nad Europą Środkową i jej całkowitą eksploatację przez Niemcy, aneksję terytoriów zamieszkanych w większości przez ludność nieniemiecką oraz ich germanizację. Tereny, które miały być podporządkowane Rzeszy to m.in. Polska, Słowacja, Węgry, Chorwacja i kraje bałtyckie. Ukraina w tej koncepcji miała być pod ścisłą Niemiecką kontrolą zarówno w sferze gospodarczej jak i politycznej. Prawdopodobnie tereny Ukraińskie miały tworzyć swoisty „spichlerz” dla ogromnej niemieckiej populacji.
Część Wielkiej Rusi
Cesarstwo Rosyjskie uważało Ukrainę za część Wielkiej Rusi. Rosja chciała rozszerzyć swe wpływy na wszystkie państwa, w których zamieszkują Słowianie, tzw. Panslawizm. Natomiast mieszkańcy Ukrainy traktowani są jako odgałęzienie narodu Rusinów, który tworzą wraz z Rosjanami, Białorusinami czy Kazachami. Obserwując działania Rosji na przełomie wieków wyraźnie widać, że dążą do budowy Wielkiego Imperium Rusinów, które będzie przeciwwagą dla całego świata zachodniego. Ukraina, gdy była pod panowaniem Moskwy zawsze stanowiła wielką bazę surowcową dla Rosji, m.in. dzięki dużej ilości surowców naturalnych na wschodnich rubieżach Ukrainy i dzięki ogromnej ilości czarnoziemów, dzięki czemu Ukraina może stanowić idealne zaplecze zaopatrzeniowe.
II Rzeczpospolita, a Ukraina
W 20-leciumiędzywojennym w Polsce powstały dwie koncepcje „zagospodarowania” Ukrainy. Pomysłodawcą pierwszej był Marszałek Józef Piłsudski. Plan ten zakładał utworzenie federacji państw pod przewodnictwem Polski. Ukraina wraz z Litwą i Białorusią zgodnie z planem miały być złączone z Polską umową federacyjną i tworzyć barierę przed Rosją Radziecką. Autorem drugiej koncepcji był Roman Dmowski, którego idea opierała się na wchłonięciu przez Rzeczpospolitą terenów rdzennie polskich i tych, na których ludność polska przeważała. Mniejszości narodowe miały być poddane asymilacji.
Ukraina podczas I wojny światowej
1914-1916
I wojna światowa wybuchła 28 lipca 1914, w skutek wydarzeń z 26 czerwca 1914r. kiedy to następca tronu Austro-Węgierskiego Arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg-Lotaryński d’Este został zastrzelony przez serbskiego bojownika Gavrilo Principa. Był to bezpośredni pretekst dla Wiednia do wypowiedzenia wojny Serbii, a w skutek tego do rozpoczęcia oczekiwanej wojny.
Już 1 sierpnia 1914 we Lwowie powstała Główna Rada Ukraińska, która 6 sierpnia ogłosiła tworzenie Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych.
W skutek powiązań sojuszniczych 5 sierpnia 1914 Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. Wkrótce armia Austro-Węgier wyprowadziła natarcie w kierunku Lublina. Armia rosyjska kontratakowała, i w zimie 1914/1915 front zatrzymał się na linii Tarnów-Gorlice. Trwał tam do późnej wiosny 1915. Po zajęciu Galicji przez Rosjan, wojskowym generał-gubernatorem został tam Gieorgij Bobrinski. Ściągając z Rosji urzędników i duchownych prawosławnych rozpoczął on szybką rusyfikację. Powstawały nowe szkoły, uczące w języku rosyjskim, według rosyjskiego programu nauczania.
Późną wiosną 1915 armie bloku centralnego rozwinęły natarcie, które doprowadziło do wyparcia Rosjan z prawie całej Galicji. W odpowiedzi Armia Imperium Rosyjskiego przygotowała największą akcję ofensywną na froncie wschodnim, tzw. ofensywę Brusiłowa. Swoją nazwę bierze ona od dowódcy frontu południowo-zachodniego Aleksieja Brusiłowa. 4 czerwca 1916 po krótkim przygotowaniu artyleryjskim Rosjanie uderzyli na austro-węgierską linię obrony. Trzy armie rosyjskie całkowicie przełamały front i parły dalej, jednak 20 września po opanowaniu łuku Karpat wojska pozbawione zaopatrzenia na trudnym, górskim terenie straciły impet. Operacja ta powiodła się w wymiarze strategicznym (Niemcy odstąpili od Verdun i przenieśli część sił na wschód), zadała też ciężkie straty Austro-Węgrom (600 tys strat, w tym 350 tys. jeńców i zaginionych), armia rosyjska straciła prawie 1000 000 ludzi.
Moim zdaniem, jednak w perspektywie długofalowej ofensywa Brusiłowa zdecydowanie przyczyniła się do rewolucji w Rosji. Dla zdemoralizowanej rosyjskiej armii, brak jednoznacznego zwycięstwa Imperium oraz ogromne straty ludzkie, propaganda bolszewicka wydawała się lekiem na wszystkie społeczne bolączki, a późniejsze wydarzenia tylko to potwierdzają.
1917-1918
Rok 1917 był przełomowy na całym froncie wschodnim, a także przyniósł ożywienie w sprawie Ukrainy. 17 marca 1917 w Kijowie w konsekwencji rewolucji lutowej i abdykacji cara Mikołaja II z inicjatywy Towarzystwa Ukraińskich Postępowców (na czele z Jewhenem Czykałenką, Serhijem Jefremowem i Dmytrem Doroszenką) i Ukraińskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej (pod przewodnictwem Wołodymyra Wynnyczenki i Symona Petlury) oraz przedstawicieli ukraińskich elit narodowych powstała Ukraińska Centralna Rada, która postawiła sobie za cel reprezentację interesów narodu ukraińskiego wobec nowych władz Rosji. Ukraińska Centralna Rada wykorzystała okres dwuwładzy, gdy Rosja była niezdolna do działań międzynarodowych i w czerwcu 1917 proklamowała autonomię Ukrainy oraz utworzyła rząd, Sekretariat Generalny.
Po wybuchu rewolucji październikowej w Kijowie doszło do trzydniowych walk między Czerwoną Gwardią, a oddziałami wiernymi Centralnej Radzie. Bolszewicy zostali odepchnięci od stolicy, natomiast zdołali zająć kilka miast w Zagłębiu Donieckim oraz Charków. W takiej sytuacji Centralna Rada postanowiła, że Ukraina powinna znaleźć się w związku federalnym z Rosją. W styczniu 1918 bolszewicy rozpoczęli nową ofensywne zajmując Odessę, Chersoń i Aleksandrowsk. 8 lutego Rosjanie zajęli Kijów, tym samym zmuszając przedstawicieli Centralnej Rady do wycofania się do Żytomierza, skąd skierowali się do Sarn na Wołyniu. Dzień po tym wydarzeniu przedstawiciele URL podpisali w Brześciu traktat pokojowy z państwami centralnymi. Przedstawiciel strony bolszewickiej – Lew Trocki odmówił podpisania traktatu pokojowego, co poskutkowało kolejną niemiecką ofensywą, dzięki której w ręce niemieckie dostała się część Ukrainy wraz ze stolicą. Po zajęciu Kijowa Niemcy doprowadzili do przejęcia władzy przez generała Pawła Skoropadskiego, który przy poparciu Niemiec ogłosił się hetmanem Ukrainy i aresztował członków dotychczasowego rządu. Jego władza stale się kurczyła, wskutek działań oddziałów partyzanckich bolszewików i narodowców. Ostatecznie załamała się z chwilą kapitulacji Niemiec 11 listopada 1918. Już 14 listopada został powołany pięcioosobowy Dyrektoriat, którego wojska dowodzone przez Petlurę starały się bezskutecznie powstrzymać napór Armii Czerwonej. W tym samym czasie trwała już kolejna wojna, tym razem z II Rzeczpospolitą. Zmuszony porażkami na obu frontach Petlura podpisał 1 września 1919 roku układ z władzami polskimi ustalający na Zburczu linię demarkacyjną, a 21 kwietnia 1920 układu sojuszniczego. Po zakończeniu wojny Polsko-Bolszewickiej rządzący obu państw 18 marca 1921 podpisali traktat ryski, na mocy którego Polska i Rosja Radziecka dokonały rozbioru Ukrainy. Terytorium na zachód od rzeki Zburcz przypadło Polsce, natomiast na wschód Rosji. Ukraina po raz kolejny utraciła niepodległość.
>>> Czytaj także: Ukraińskie dążenie do niepodległości w XX leciu międzywojennym <<<
Bibliografia:
– magazyn historyczny „mówią wieki” nr 09/05 (549) – magazyn historyczny „mówią wieki” nr 1/01 (493) – magazyn historyczny „mówią wieki” nr 07/00 (487) – Nowa Europa Wschodnia nr 3-4 (XXXV) – Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 12 (107) – Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 7-8 (116-117)
