HSwMS Niord. Źródło: wikimedia.org

Niedoszłe bałtyckie Pearl Harbor 1914 r. Część 2

W ciągu pierwszych dni pierwszej wojny światowej – głównodowodzący rosyjskiej Floty Bałtyckiej – adm. Nikołaj Essen powziął na własną odpowiedzialność decyzję, która miałaby skutki polityczne i strategiczne o nieobliczalnych wprost konsekwencjach. Była to prawdopodobnie jedna z najbardziej kontrowersyjnych decyzji, podjętych podczas Wielkiej Wojny. Dowódca Floty Bałtyckiej zaplanował przeprowadzenie prewencyjnej operacji, której celem miało być zneutralizowanie szwedzkiej marynarki wojennej.

>>> Czytaj także: Niedoszłe bałtyckie Pearl Harbor 1914 r. Część 1 <<<<

Struktury, organizacja, dowodzenie oraz doktryna szwedzkiej Svenska Marinen w przededniu wybuchu Wielkiej Wojny.

Obawy przed przeprowadzeniem operacji desantowych na wybrzeżu fińskim przez siły morskie Szwecji, wspierane przez eskadrę niemiecką, skłoniły stronę rosyjską do podjęcia wysiłków na rzecz rozpoznania możliwości potencjalnego przeciwnika także w tej dziedzinie. Jak ustalił rosyjski wywiad morski (Referat Specjalny), szwedzka marynarka handlowa dysponowała liczbą 3051 statków (parowców, motorowców, żaglowców, promów) o łącznym tonażu 1 234 016 BRT. Źródłem danych dotyczących szwedzkiej marynarki handlowej był dla rosyjskiego wywiadu morskiego wydawany rocznik „Sveriges Skeppslista.” Podczas wojny wiele tych jednostek mogło zostać zmobilizowanych i wykorzystanych do operacji desantowych.

Na stopie pokojowej w szwedzkiej marynarce wojennej służyło 3500-4000 oficerów i podoficerów oraz 23 000 marynarzy. Marynarze byli powoływani do odbycia przeszkolenia wojskowego na okres dziesięciu miesięcy.

Siły morskie Szwecji dysponowały dwiema dobrze wyposażonymi bazami w Sztokholmie i Karlskronie oraz wysuniętą bazą operacyjną, dogodną do prowadzenia działań przeciwko flocie rosyjskiej, w Farö (północna Gotlandia.). W razie potrzeby okręty mogły ponadto zawijać do portów handlowych w Göteborgu, Malmö, Norrköping oraz Helsingborgu. Jeszcze przed wybuchem wojny światowej decyzją Riksdagu podjęto wstępne prace mające na celu przekształcenie niektórych portów handlowych w bazy marynarki wojennej. W 1914 r. Szwecja dysponowała też nieźle rozwiniętym przemysłem stoczniowym, który zapewniał możliwość budowania okrętów dla marynarki wojennej oraz dokonywania remontów na jednostkach pozostających w służbie. Zapleczem remontowo-stoczniowym dysponowały bazy w Sztokholmie oraz Karlskronie, w których znajdowały się państwowe stocznie arsenału marynarki wojennej. Siły morskie mogły korzystać ponadto z usług oferowanych przez sześć stoczni prywatnych (Lindholmen oraz Götaverken w Göteborgu, Bergsund oraz Finnboda w Sztokholmie, Kockum w Malmö oraz Oresund w Landskronie.).

Na mocy konstytucji najwyższym zwierzchnikiem szwedzkiej marynarki wojennej był król. Jednakże zwyczajowo monarcha powierzał kierowanie sprawami morskimi ministrowi marynarki, którego kompetencje nie zostały jednak jasno sprecyzowane. Formalnie podlegały mu wszystkie instytucje resortowe: Dowództwo Floty, Sztab Floty (od 1908 r. – Sztab Marynarki Wojennej), Inspektorat ds. Szkolenia Floty, Królewska Artyleria Nadbrzeżna, komendanci baz morskich, Intendentura Floty, Ośrodki Rekrutacji Personelu Floty i Artylerii Nadbrzeżnej, szkoły morskie, Biuro Nawigacyjno-Meteorologiczne, Morski Wydział Kartograficzny oraz Ośrodek Szkolenia Pilotów. W praktyce minister marynarki posiadał wpływ głównie na decyzje personalne, które podejmował po konsultacjach z królem. W latach 1914-1917 stanowisko ministra szwedzkiej marynarki wojennej zajmował Dan Broström.
Desygnowanie cywila na stanowisko szefa resortu morskiego, na które król Szwecji zwykł zgodnie z niepisaną tradycją wyznaczać jednego z oficerów marynarki, zdawało się wskazywać, iż Gustaw V dążył do zapewnienia sobie realnego wpływu na kierowanie i dowodzenie siłami morskimi państwa podczas wojny.

W strukturze kierowania i dowodzenia siłami morskimi Szwecji kluczową rolę odgrywały de facto: Dowództwo Floty (Marinförvaltningen), Sztab Marynarki Wojennej (Marinstaben) oraz Inspektorat ds. Szkolenia Floty. W przededniu wybuchu pierwszej wojny światowej w gestii Dowództwa Floty znajdowały się sprawy techniczne, administracyjne i budżetowe. Po wybuchu wojny dowódca floty miał podlegać pod względem operacyjnym naczelnemu wodzowi. W latach 1910-1920 dowództwo nad flotą szwedzką sprawował kommendören (w 1917 r. awansowany na wiceadmirała) Gustaf Dyrssen. Sztab Marynarki Wojennej utworzono w 1884 r. (do 1907 r. nosił nazwę Sztabu Floty – Flottans Stab.). Do kompetencji Sztabu należało planowanie operacyjne, programowanie rozbudowy marynarki oraz sprawy mobilizacyjne i administracyjne. W latach 1913-1916 funkcję szefa Sztabu Marynarki Wojennej sprawował wiceadmirał Joseph Wolfgang Ludvig Sidner. Inspektorat ds. Szkolenia Floty w okresie pokoju odpowiadał za sprawy szkoleniowe, natomiast po wybuchu wojny, po zakończeniu mobilizacji floty, miał przejąć odpowiedzialność za obronę wybrzeża.
W latach 1904-1916 funkcję tę sprawował kontradmirał (od 1911 r. – wiceadmirał) Wilhelm Dyrssen.

Pokojowa organizacja szwedzkiej floty czynnej według stanu z 29 lipca 1914 r. przedstawiało się następująco:

1. Dywizjon Pancerników – pancerniki obrony wybrzeża Oskar II, Manligheten, Dristigheten oraz krążownik torpedowy Örnen,
2. Dywizjon Pancerników – pancerniki obrony wybrzeża: Äran, Wasa,
3. Dywizjon Pancerników – pancerniki obrony wybrzeża: Oden, Niord, Thor,
4. Dywizjon Pancerników – pancerniki obrony wybrzeża: Svea, Göta, Thule,
5. Dywizjon Kontrtorpedowców – kontrtorpedowce: Hugin, Munin, Sigurd, Ragnar oraz krążownik pancerny Fylgia,
6. Dywizjon Kontrtorpedowców – kontrtorpedowce: Wale, Vidar, Magne, Mode,

1. Flotylla Torpedowców – krążownik torpedowy Psilander, torpedowiec Plejad:

7. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Iris, Thetis, Spica, Astrea,
8. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Pollux, Castor, Vega, Vesta,
9. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Antares, Arcturus, Altair, Argo,

2. Flotylla Torpedowców – krążownik torpedowy Clas Uggla, torpedowiec Kapella:

10. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Orion, sirius, Virgo, Mira,
11. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Polaris, Perseus, Regulus, Riegel,
12. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Meteor, Orkan, Bris, Vind.

3. Flotylla Torpedowców – krążownik torpedowy Clas Horn:

13. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Nr 5, Nr 6, Nr 8, Nr 9. Nr 10,
14. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Nr 11, Nr 12, Nr 14, Nr 15,
15. Dywizjon Torpedowców – torpedowce: Nr 79, Nr 81, Nr 83, Nr 85,
16. Dywizjon Okrętów Podwodnych – okręt-baza okrętów podwodnych Skaggald, torpedowiec Nr 71, okręt warsztatowy Blenda, okręty podwodne HvalenNr 2, Nr 3, Nr 4.

We flocie rezerwowej pozostawały ponadto: pancernik obrony wybrzeża Tapperheten (w VII 1914 r. prowadzono na nim prace remontowe), 10 monitorów, krążownik torpedowy Jacob Bagge, 13 torpedowców, 3 kanonierki, 4 okręty podwodne, 2 stawiacze min oraz kilkadziesiąt jednostek pomocniczych.

Podstawowym zadaniem postawionym siłom morskim przez Sztab Marynarki Wojennej była obrona neutralności kraju. W realizacji tego zadania marynarka miała ściśle współdziałać z wojskami lądowymi: Zadania strategiczne sił morskich sprowadzały się do:

– obrony własnych wybrzeży i niedopuszczenia do naruszenia wód terytorialnych kraju,

– uniemożliwienia inwazji wojsk nieprzyjaciela na terytorium Królestwa.

W ocenach analityków Wydziału Operacyjnego Sztabu Marynarki Wojennej, potencjalne zagrożenie istniało głównie ze strony Rosji, która dążyła do rewizji traktatu paryskiego z 1856 r., by móc dokonać remilitaryzacji Wysp Alandzkich mających ważne znaczenie strategiczne. Napływające od początku 1914 r. informacje wywiadu o rosyjskiej aktywności wojskowej na Wyspach Alandzkich wzbudziły głęboki niepokój w Sztokholmie, gdzie działania rosyjskie zostały potraktowane jako próba zmiany status quo na Bałtyku drogą stworzenia faktów dokonanych. W opinii rosyjskiego historyka Iriny Nowikowej:

Szwedzka prasa przedstawiała Wyspy Alandzkie jako naturalny pomost, poprzez który Rosjanie uzyskaliby możliwość przeniesienia działań wojennych na terytorium Szwecji, a Zatoka Botnicka zostałaby tym samym przekształcona w wewnętrzne jezioro Rosji. 

? I.N. Nowikowa – „Mieżdu mołotom i nakowalniej.” Szwecyja w giermano-rossijskom protiwostojanii na Bałtikie w gody pierwoj mirowoj wojny, St. Pietierburg 2006, s. 350-351.

Polityka wschodniego sąsiada godząca w żywotne interesy Szwecji doprowadziła do ożywienia toczących się w Sztokholmie sporów dotyczących wydatków wojskowych państwa. Rządząca koalicja liberałów i socjaldemokratów stanęła wobec dylematu: czy priorytet w wydatkach budżetowych powinien być przyznany reformom społecznym, czy też należy uczynić zadość żądaniom opozycji domagającej się zwiększenia wydatków na obronę. Poparcie postulatów opozycji (ruch agrarno-konserwatywny) przez króla Gustawa V, który w przemówieniu wygłoszonym w lutym 1914 r. na dziedzińcu sztokholmskiego pałacu zaatakował swoich ministrów za zaniedbanie armii i floty, których potrzebuje Królestwo doprowadziło do dymisji rządu i głębokiego kryzysu konstytucyjnego w kraju. Paradoksalnie kres wewnętrznemu zamętowi położył dopiero wybuch Wielkiej Wojny. Monarchę i skłócone z nim siły polityczne połączył bowiem wspólny cel jakim były zabiegi o uznanie neutralności Szwecji za granicą.

Wybuch wojny w Europie, która niemal natychmiast ogarnęła swym zasięgiem akwen bałtycki, musiał oczywiście rodzić pytanie, czy szwedzkie siły morskie będą w stanie zrealizować nawet te ściśle defensywne zadania, które postawił przed nimi Sztab Marynarki Wojennej. Pesymistyczne oceny w tej kwestii zawierają raporty niemieckiego attach? morskiego w Skandynawii oraz Rosji Kapitäna zur See R. von Fischer-Lossainena, przedłożone w styczniu i kwietniu 1914 r. sekretarzowi stanu w Urzędzie Marynarki Rzeszy wielkiemu admirałowi von Tirpitzowi. W ocenie von Fischer-Lossainena:

Marynarka szwedzka cierpi na chroniczne braki w stanie osobowym, w pierwszej kolejności wśród kadry oficerskiej.

? S.P. Szyłow – Kajzerowskij wojenno-morskoj fłot i Rossija: Ot idei giermano-russkogo sojuza k konfrontacyi w 1897-1914 gg., Tiumeń 2004, s. 118.

W jego opinii:

Dziesięciomiesięczny okres obowiązkowej służby  wojskowej nie odpowiada już wymogom czasów i nie zapewnia flocie potencjalnego sojusznika – niezbędnej kadry.

? Ibidem, s. 118.

Jak konstatował niemiecki attach? morski:

Marynarka szwedzka jest nieliczna oraz słabo wyszkolona.

? Ibidem, s. 118.

W raportach przesyłanych do centrali von Fischer-Lossainen sceptycznie zapatrywał się też na poprawę istniejącego stanu rzeczy wskazując, iż mimo zakrojonej na szeroką skalę akcji propagandowej na rzecz rozbudowy marynarki wojennej szwedzkie społeczeństwo wykazywało w tej kwestii daleko posuniętą rezerwę. W jego opinii:

Szwecja pozostanie neutralna dopóty, dopóki nie uzna, iż jakieś państwo zagraża jej integralności terytorialnej, bądź też dopóty, dopóki nie uzna, że udzielenie czynnego poparcia jednej ze stron konfliktu przyniesie krajowi wymierne korzyści.

? Ibidem, s. 118.

W ocenie niemieckiego attach? morskiego:

Nawet pogwałcenie szwedzkich wód terytorialnych nie skłoni Szwecji do podjęcia radykalnych działań.

? Ibidem, s. 118-119.

Reasumując, należy podkreślić, iż oceny von Fischer-Lossainena w kwestii stanowiska jakie zajmie Szwecja podczas wojny na Bałtyku okazały się niezwykle trafne. Nie można jednak oprzeć się wrażeniu, iż to przede wszystkim ograniczone cele wojenne Rosji i Niemiec na akwenie bałtyckim umożliwiły Szwecji, mimo słabości jej marynarki o czym raportował do centrali niemiecki attach? morski, realizację głównego zadania polegającego na obronie neutralności kraju.

Cdn.

Stopnie oficerów we flocie wojennej Szwecji według stanu na rok 1914 oraz ich polskie odpowiedniki.

Oficerowie flagowi:

? Generalamiralen* – Admirał floty
? Amiralen – Admirał
? Viceamiralen – Wiceadmirał
? Konteramiralen – Kontradmirał

Oficerowie starsi:
? Kommendör** – Brak polskiego odpowiednika
? Kommendörkapten 1. graden – Komandor
? Kommendörkapten 2. graden – Komandor porucznik
? Kapten – Komandor podporucznik

Oficerowie młodsi:
? Löjtnant*** – Kapitan marynarki / Porucznik marynarki
? Under-Löjtnant – Podporucznik marynarki

Podchorążowie:
? Fahnjunker – Chorąży marynarki

* Jako ostatni stopień ten otrzymał Johan Puke (1813.).

** Komodor – stopień funkcyjny występujący w brytyjskiej (Commodore) oraz szwedzkiej (Kommendör) marynarce wojennej.

*** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.

Wyznawca teorii wojennomorskich Mahana, Colomba i Corbetta. Gorący orędownik propagowania doktryny Nawalizmu na gruncie medialnym i społecznym w naszym kraju. Zainteresowania: wszystko co związane z budownictwem okrętowym oraz strategią i taktyką wojen morskich wieku pary, od okresu wojny krymskiej do okresu interwencji British Baltic Force w trakcie rosyjskiej wojny domowej włącznie. Dla stosownej przeciwwagi umysłowej, pochłania go również tematyka alianckich bombardowań powietrznych na niemieckie ośrodki miejskie w toku II WŚ oraz historia i rozwój "skrzydła bombowego" Rządu JKM - RAF Bomber Command.