3 świat

Państwa Trzeciego Świata i neokolonializm a współczesna Polska

Określenie państwa Trzeciego Świata używane jest potocznie wobec państw afrykańskich. Kojarzy się ono m.in. z biedą, zacofaniem, brakiem stabilizacji oraz neokolonializmem.

To ostatnie pojęcie widoczne jest we współczesnej Polsce. Problem neokolonializmu porusza w sferze publicznej m.in. uczestnik Powstania Warszawskiego i polski ekonomista – prof. Witold Kieżuń.

Geneza pojęcia Trzeci Świat i neokolonializm

Uważa się, że „Trzeci Świat”, jako pojęcie, powstało w 1952 r. Użył go w wypowiedzi francuski socjolog Alfred Sauvy. Po francusku „Tiers Monde” nawiązywało do okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a dokładnie do broszury „Czym jest Stan Trzeci?” autorstwa księdza E. J. Sieyèsa z 1789 roku.

Widząc podobne konotacje, Sauvy zapożyczył znaczenie francuskiego Stanu Trzeciego, rozumianego jako głębokie rozwarstwienie na m.in. biednych robotników i burżuazję. Swoistej kalki pojęciowej dokonał wobec państw niezaangażowanych w czasie zimnej wojny.

Warto pamiętać, że istnieją spory w kwestii autorstwa pojęcia – Trzeci Świat przypisywany jest również Frantzowi Fanonowi, Jerzemu Balandierowi oraz Claude’owi Bourdetowi.

"Czym jest stan trzeci?" - pierwsza strona broszury. Źródło: wikipedia.

„Czym jest stan trzeci?” – pierwsza strona broszury. Źródło: wikipedia.

Neokolonializm – definicja pojęcia

W przypadku pojęcia neokolonializmu, warto zacytować definicję PWN:

Neokolonializm – uzależnienie ekonomiczne i polityczne dawnych krajów kolonialnych, formalnie niepodległych, od państw wysoko rozwiniętych.

Zjawisko neokolonializmu dotyczyło głównie okresu II połowy XX w., kiedy dawne kolonie – np. francuskie i brytyjskie – odzyskiwały swoją niepodległość.

Mówiąc o neokolonializmie dzisiaj, powinniśmy wiązać go np. z amerykanizacją kultury, globalizacją, neoliberalizmem oraz dominacją struktur różnego rodzaju korporacji.

Państwa Trzeciego Świata – znaczenie pojęcia

Trzeci Świat możemy interpretować dwojako. Po pierwsze w znaczeniu politycznym, po drugie w znaczeniu społeczno-gospodarczym.

Kraje trzeciego świata – znaczenie polityczne

Kraje Trzeciego Świata w znaczeniu politycznym to kraje, które nie należały do bloków państw kapitalistycznych lub komunistycznych w okresie zimnej wojny.

Zgodnie z tym rozumowaniem, za kraje Pierwszego Świata uznawano kraje kapitalistyczne, natomiast kraje Drugiego Świata – kraje komunistyczne. Pierwsze związane były zbrojnie z NATO, drugie z Układem Warszawskim. Wobec państw niezaangażowanych używano terminów: kraje Trzeciego Świata, kraje Trzeciej Siły, kraje Trzeciej Drogi, państwa niezaangażowane.

Kraje Trzeciego Świata nie stworzyły wspólnego bloku zbrojnego. Zdarzało się, że niektóre z nich współpracowały z NATO, a inne z Układem Warszawskim, głównie w kwestii dozbrojenia swoich armii.

Najlepszym przykładem jest kwestia Korei. Do Korei Północnej trafiały m.in. karabiny typu kałaszników i PRL-owskie tramwaje (co ciekawe, jeżdżą one tam do chwili obecnej). Korea Południowa natomiast otrzymywała uzbrojenie od NATO.

Wróćmy jednak do pierwszego rozumowania pojęcia państwa Trzeciego Świata w znaczeniu politycznym. Kraje te miały być zróżnicowane w swoich aspiracjach. W konsekwencji nie tworzyły one wspólnego frontu na arenie międzynarodowej. Ponadto mogły one współpracować z państwami Pierwszego lub Drugiego Świata, albo prowadzić politykę większej niezależności w czasie zimnej wojny.

Znaczenie polityczne pojęcia „Państwa Trzeciego Świata” uległo współcześnie przedawnieniu, ze względu na zakończenie dwubiegunowości na arenie międzynarodowej w wyniku zakończenia zimnej wojny.

Kraje trzeciego świata – znaczenie społeczno-gospodarcze

Kraje Trzeciego Świata, w rozumieniu społeczno-gospodarczym, to kraje słabo rozwinięte, które posiadają niskie kryterium poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego. A. Souvy w 1952 r. wiązał Trzeci Świat z ONZ-towskim pojęciem kraje niedorozwinięte. Inni badacze utożsamiali Trzeci Świat z takimi określeniami jak np. kraje słabo rozwinięte, kraje rozwijające się oraz biedne południe.

Warto podkreślić, że wobec krajów najbardziej biednych, zaliczanych do Trzeciego Świata, stosuje się termin kraje Czwartego Świata.

Świat podczas zimnej wojny: niebieskim kolorem oznaczony został Pierwszy Świat, czerwonym Drugi Świat, a zielonym Trzeci Świat. Źródło: wikipedia.

Świat podczas zimnej wojny: niebieskim kolorem oznaczony został Pierwszy Świat, czerwonym Drugi Świat, a zielonym Trzeci Świat. Źródło: wikipedia.

Wobec których krajów powinno się używać terminu Trzeci Świat?

Pojęcie państwa Trzeciego Świata na przestrzeni lat straciło na pierwotnym znaczeniu. Wiele państw wcześniej zaliczanych do Trzeciego Świata obecnie nie powinno być określanych tym terminem. Przykładem może być Korea Południowa, jeden z tzw. Azjatyckich Tygrysów – czyli krajów Azji zaliczanych kiedyś do Trzeciego Świata, które w szybkim tempie rozwinęły się ekonomicznie i gospodarczo.

Obecnie kraje Trzeciego Świata to przede wszystkim:

  • kraje afrykańskie z wyłączeniem Republiki Południowej Afryki (choć obecnie jest to kwestia sporna),
  • kraje azjatyckie z wyłączeniem Japonii, Chin, Izraela, Cypru, Turcji, państw powstałych po upadku ZSRR i Azjatyckich Tygrysów,
  • państwa obu Ameryk, położone na południe od granicy USA-Meksyk (głównie kraje Ameryki Łacińskiej),
  • kilka państw europejskich – Grecja, Portugalia, Rumunia, państwa powstałe po upadku Jugosławii.

Według niektórych badaczy, Współczesna Polska, pod kątem gospodarczym, pasuje  w wielu kwestiach do opisu pojęcia Trzeciego Świata.

III RP państwem Trzeciego Świata?

Prof. Witold Kieżuń porównuje obecną gospodarkę i ekonomię III RP do państw Ameryki Południowej oraz Afryki. Badacz ten za ważny czynnik bierze m.in kwestie istnienia dużej ilości obcego kapitału w Polsce oraz dominacje zjawiska neokolonializmu.

Neokolonializm w Polsce swoją genezę wiąże z transformacją ustrojową.

Początek lat 90. w Polsce to czas wprowadzenia planu Balcerowicza. Owa „transformacja” w dużej mierze zależała od kapitału amerykańskiego finansisty żydowskiego pochodzenia urodzonego na Węgrzech – George’a Sorosa. W ten sposób sprzedano za bezcen kapitał narodowy wypracowany w okresie PRL. Ten stan trwa w Polsce do chwili obecnej.

Aspektem neokolonializmu w Polsce jest według prof. W. Kieżunia np.:

  • istnienie dużej ilości obcego kapitału m.in. w postaci hipermarketów, mediów, banków, stacji telewizyjnych, gazet. Główne media w Polsce kontrolowane są przez kapitał niemiecki, a ten przez amerykański;
  • kontrola przez obcy kapitał niezbędnych struktur strategicznych i gospodarczych państwa. W Polsce jest to widoczne – w „obcych rękach” znajdują się infrastruktury kolei, linie lotnicze, telefonia komórkowa i naziemna.

Warto przytoczyć tutaj dwie wypowiedzi profesora ekonomii W. Kieżunia:

Cechy charakterystyczne Państw Trzeciego Świata a kwestia Polska

Można wytypować cztery główne cechy państw Trzeciego Świata:

1. Przeszłość kolonialna

Do tej cechy historycznie pasuje Polska – kraj, który był pod zaborami. Zabory uznać trzeba za proces kolonializmu, o czym świadczy np.:

  • wynaradawianie narodu polskiego,
  • germanizacja w postaci np. Kulturkampf w zaborze pruskim czy polityka józefinizmu w zaborze austriackim (Galicja),
  • rusyfikacja np. po powstaniu styczniowym,
  • wykorzystywanie zasobów Polski przez zaborców.

2. Niski stopień rozwoju gospodarczego

Czyli bieda i zacofanie gospodarcze. Warto jednak podkreślić, że od czasu istnienia pojęcia, część z państw opisywanej tutaj grupy odnotowała już znaczący wzrost gospodarczy, dzięki czemu dołączyły do grupy krajów rozwiniętych.

Chodzi tutaj np. o Azjatyckie Tygrysy, które wyróżnia dynamiczny rozwój ekonomiczny. Aspekt ten trudno jednoznacznie odnieść do współczesnej Polski.

3. Wyraźnie zróżnicowana struktura społeczna i etniczna

Cecha ta doprowadza do licznych lokalnych konfliktów na tle etnicznym, religijnym oraz społecznym. W większości państw Trzeciego Świata nie wykształciła się np. jednolita tożsamość narodowa. To kryterium nie pasuje np. do współczesnej III RP, gdzie społeczeństwo w większości jest jednolite etnicznie i kulturowo.

Jednakże inny region europejski, jakim jest Irlandia Północna, jako część składowa Wielkiej Brytanii, pasuje do tego opisu. Do chwili obecnej istnieje tam konflikt protestancko-katolicki/oranżycko-republikański.

4. Złe funkcjonowanie instytucji państwowych i politycznych

Czyli brak stabilizacji, chwiejne rządy i częste ich zmiany ustroju z formy demokratycznej na autorytarną. W niektórych państwach Trzeciego Świata doszło do dezintegracji struktur państwowych i politycznych. Można tutaj mówić o stanie anarchii.

Pewne aspekty tego punktu podpiąć pod funkcjonowanie III RP, np. złe gospodarowanie pieniędzmi, które może grozić niestabilnością.

Krytyka określenia kraje Trzeciego Świata

Pojęcie kraje Trzeciego Świata jest często krytykowane, zwłaszcza dziś, w czasach dominującej poprawności politycznej.

Krytycy podkreślają, że określane tym mianem kraje są różnorodne. Kraje takie jak np. Tajlandia, Mozambik czy Brazylia trudno powiązać wspólnymi problemami czy interesami politycznymi.

Oprócz tego, gdy nastał kres zimnej wojny, pojęcie kraje Trzeciego Świata straciło na znaczeniu pod kątem politycznym. Wiele z krajów zaliczanych do „Trzecioświatowych” podniosło się gospodarczo, co zaczyna podważać znaczenie tego pojęcia w rozumieniu społeczno-gospodarczym.

Ostatnim argumentem krytyków jest to, że „Trzeci Świat” budzi bardzo negatywne skojarzenia. Nie bez przyczyny określenie to w potocznym rozumowaniu tworzy obrazy biedy, głodu, zacofania, konfliktów na tle religijnym i etnicznym, pralni brudnych pieniędzy czy wytwarzaniem narkotyków. Trzeci Świat to uproszczenie, które kreuje nieprawdziwą rzeczywistość i ukrywa faktyczne zróżnicowanie świata.

Bibliografia:

  • Frantz F., Black skin, White Masks (1952), tłum na ang. Markmann Ch: wyd. Grove Press, New York 1967.
  • Kieżuń W, Patologia Transformacji, wyd. Poltext, Warszawa 2013.
  • Solarz M.W., Trzeci Świat. Zarys Biograficzny pojęcia, Warszawa 2009.

Absolwent UMCS na wydziale humanistycznym, na kierunku historia. Licencjat pisał na temat: "Ruch narodowy i dążenia niepodległościowe Irlandczyków w latach 1900-1923". Natomiast pracę magisterską: "Ruch niepodległościowy na terenie powiatu radomskiego po 1945 r." W pracy historycznej bada losy Żołnierzy Niezłomnych, głównie na terenie regionu radomskiego oraz historię Irlandzkiej Armii Republikańskiej.