?Pokaż mi armię tego państwa, a powiem ci, jak bardzo jest silne? ? taka odpowiedź mogłaby zostać udzielona na pytanie o to, co jest wyznacznikiem potęgi danego kraju. Nie ulega wątpliwości, że siły zbrojne były i są bardzo ważnym elementem składowym państwa. Budują jego wizerunek na arenie międzynarodowej, budzą respekt, czasem nawet strach, a przede wszystkim dobrze wyszkolone i wyposażone są w stanie bronić granic i pomagać obywatelom.
Zarówno w historii jak i współcześnie praktycznie nie spotyka się krajów, które nie miałyby własnego wojska. Już nawet Platon uważał, że obecność sił zbrojnych jest niezbędna do stworzenia idealnego państwa. Niccolo Machiavelli w poemacie Książę uznał wojsko za podstawę dobrze funkcjonującego organizmu państwowego. Najbardziej pożyteczną nazwał armię złożoną z własnych obywateli, kierujących się patriotyzmem, a nie chęcią zysku.
Organizacje wojskowe w ujednoliconej formie zaczęły się pojawiać pod koniec średniowiecza. W XIX w. zreformowano armię, która stała się specjalistyczną instytucją z wykształconym dowództwem. Zaczęły także powstawać szkoły wojskowe i oficerskie. W okresie epoki kolonialnej siły zbrojne stały się nieodłącznym elementem prawie każdego państwa.
Trzeba jednak przyznać, że historyczna rola armii uległa znacznemu przekształceniu od połowy XX wieku. Wojsko przestało być postrzegane wyłącznie w kategoriach konfliktu zbrojnego i walki, a zaczęto mu dodawać nowe funkcje, odpowiednie dla czasu długotrwałego pokoju.
Najczęstsza definicja sił zbrojnych, którą stosuje się w polskiej teorii i praktyce sztabowej, pochodzi ze Słownika terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego wydawnictwa Akademii Obrony Narodowej. Według niej wojsko stanowi wyspecjalizowany organ państwa, który podlega bezpośrednio centralnej władzy wykonawczej, jest przeznaczony do ochrony i obrony interesów kraju, a także posiada monopol na stosowanie przemocy zbrojnej, broni i środków przymusu.
W artykule 26 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku również zdefiniowano pojęcie sił zbrojnych oraz ich funkcje. Armia ma służyć ochronie niepodległości Polski, bronić niepodzielności jej terytorium, zapewniać bezpieczeństwo i nienaruszalność granic. Siły zbrojne są zobowiązane zachować neutralność w kwestiach politycznych, a także podlegają cywilnej i demokratycznej kontroli.
Zgodnie z 97 punktem Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 roku bardzo ważnym zadaniem Sił Zbrojnych RP jest wspieranie organów państwa w zapewnianiu bezpieczeństwa wewnętrznego, udzielanie potrzebnej pomocy wojskowej właściwym instytucjom, służbom rządowym oraz samorządowym, organizacjom cywilnym i obywatelom w reagowaniu na zagrożenia. W związku z tym wojsko jest upoważnione do: obserwacji i kontrolowania przestrzeni powietrznej Polski, wsparcia ochrony granicy lądowej wód terytorialnych, działalności rozpoznawczej i wywiadowczej, monitorowania skażeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na terytorium kraju oraz prowadzenia akcji oczyszczania terenu z materiałów wybuchowych i przedmiotów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego. Prócz tego utrzymuje się siły zbrojne w gotowości do prowadzenia operacji poszukiwawczo ? ratowniczych (samodzielnych lub we współpracy z innymi organami i służbami państwowymi) i umożliwia się ich uczestnictwo w narodowym systemie zarządzania kryzysowego, by mogły rozwijać umiejętności pomocy społeczeństwu i odpowiednim organom administracji publicznej w przypadku klęsk żywiołowych, zagrożeń terrorystycznych oraz katastrof spowodowanych przez człowieka.
Powyższe definicje potwierdzają, że armia stanowi szczególną instytucję państwa. Wyjątkowości nadają jej również cztery cechy, które wyraźnie wyodrębniają ją spośród wszystkich organizacji obywatelskich. Po pierwsze, wojsko posiada monopol na broń i stosowanie przymusu. Andrew Heywood w książce Politologia podkreśla, że jest ono w stanie poprzeć lub obalić reżim, co sprowadza się do stwierdzenia, że lojalność armii jest niezbędna dla przetrwania państwa. Po drugie, siły zbrojne charakteryzują się solidarnością zespołową i odrębnym zestawem wartości opartym na patriotyzmie, honorze i miłości do ojczyzny. Po trzecie, słowo armia może uchodzić za synonim określeń ?ścisła organizacja? i ?bezwzględna dyscyplina?. Jest to jedyna instytucja państwa, która charakteryzuje się tak różnorodną hierarchią stopni i kulturą bezwarunkowego podporządkowania się poleceniom i rozkazom. Po czwarte, co również zaznacza Konstytucja RP, wojsko znajduje się ponad polityką i wszelkimi sporami wewnątrz państwa, ponieważ zapewnia jego bezpieczeństwo i broni interesu narodowego. Szczególnie ta ostatnia cecha sprawia, że armia zwykle jest obdarzana przez obywateli ogromnym szacunkiem.
Defilada Batalionu Reprezentacyjnego z okazji Święta Wojska Polskiego w 2015 roku / Fot. B. Zychowicz
Do połowy XX wieku sens istnienia wojska w państwie rozumiano jedynie w kategorii wojny. Stan pokoju traktowano jako przerwę pomiędzy dwoma konfliktami zbrojnymi, czas na doszkalanie żołnierzy oraz ulepszanie ich wyposażenia i sprzętu bojowego. Wiązało się to z postrzeganiem sił zbrojnych jako instytucji odstraszającej, prewencyjnej, zdolnej do prowadzenia walki. Można stwierdzić, że wtedy armię traktowano jako ?narzędzie wojny?, wykorzystywane wyłącznie do celów obronnych i ofensywnych, którego funkcjonowanie w czasie pokoju było zdominowane przygotowaniami na wypadek nowej międzynarodowej konfrontacji.
Od połowy XX wieku (niektóre źródła za cezurę przyjmują również moment zakończenia zimnej wojny) to konflikt zbrojny zaczęto traktować jako stan zakłócający pokój, który z kolei stał się sytuacją normalną.
Współcześnie najogólniejszym podziałem funkcji sił zbrojnych jest rozróżnienie ich na funkcję zewnętrzną i wewnętrzną. Zewnętrzna klasyfikuje wojsko jako instrument polityki obronnej oraz zagranicznej państwa. Za jego cele można uznać: zapobieganie powstawaniu zagrożeń i ich ograniczanie, zapewnienie nienaruszalności granic kraju, ochronę bytu narodowego i państwowego w warunkach wystąpienia niebezpieczeństwa, udział w misjach humanitarnych, wspieranie polityki państwa i obronę jego interesów na arenie międzynarodowej, a także wypełnianie wojskowych zobowiązań sojuszniczych. Ich realizacja wymaga wykorzystania armii w dwóch różnych formach ? pośredniej i bezpośredniej. Bezpośrednie użycie wojska polega na jego zaangażowaniu w konflikt zbrojny. Obejmuje działania mające na celu okupację, inwazję, naloty, ostrzał strefy przygranicznej lub ataki punktowe oraz udział w misjach niewojennych (wiążących się na przykład z rozgraniczeniem walczących stron) oraz w misjach pokojowych. Działania pośrednie są również nazywane wymuszającymi. Mogą być to na przykład: manewry wojskowe ? często wykorzystywane jako okazja do demonstracji potęgi armii, dyslokacja sił zbrojnych, blokada jakiegoś obiektu lub miejsca, obecność fachowych doradców i pomoc wojskowa (przez zaopatrywanie którejś ze stron walczących w środki walki).
Funkcję wewnętrzną wojska definiuje się za pomocą trzech kategorii: środka przemocy, środka pomocy i instytucji służącej integracji społeczeństwa. Siły zbrojne traktowane jako środek przemocy mają prawo zatrzymać podejrzaną osobę, przeszukać ją, użyć broni palnej oraz przymusu bezpośredniego. Ta sytuacja dotyczy poważnych zagrożeń (np. terrorystycznych), stanu wyjątkowego oraz wojennego, o których będzie mowa później. Użycie armii jako środka pomocy oznacza wsparcie grup ratowniczych w przypadku klęsk żywiołowych ? są to przede wszystkim wojska inżynieryjne, które dysponują specjalistycznym sprzętem. Siły zbrojne mają na celu zintegrowanie społeczeństwa. Jest to związane ze sposobem postrzegania wojska przez naród, traktowaniem go jako symbolu państwa i organizacji stojącej ponad podziałami politycznymi. Armia odgrywa bardzo ważną rolę w procesie kształtowania świadomości narodowej, wzorców patriotycznych oraz poczucia tożsamości. Najtrafniej ten aspekt określił Andrew Cottey, który nazwał siły zbrojne ?szkołą narodu?.
W artykule 18 ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. zaznaczono, że jeżeli użycie oddziałów i pododdziałów Policji okaże się niewystarczające, to pomóc im mogą oddziały i pododdziały Sił Zbrojnych RP. Dotyczy to w szczególności wystąpienia bezpośredniego zagrożenia, które dotyczy życia, zdrowia, wolności obywateli, mienia w znacznych rozmiarach, obiektów oraz urządzeń ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, siedzib naczelnych organów władzy, administracji państwowej i wymiaru sprawiedliwości, obiektów gospodarki i kultury narodowej oraz przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych lub organizacji międzynarodowych. Siły zbrojne mogą wesprzeć policję także w przypadku wystąpienia zagrożenia terrorystycznego. Ich użycie wymaga zgody Prezydenta RP po uprzednim złożeniu wniosku przez premiera. W razie sytuacji nagłych, decyzję wydaje Minister Obrony Narodowej na wniosek Ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Decyzja musi zawierać precyzyjnie określony zakres i formę pomocy wojskowej, a szef resortu obrony narodowej ma obowiązek niezwłocznego powiadomienia o jej podjęciu Prezesa Rady Ministrów i Prezydenta RP, który ją zatwierdza lub uchyla. Szczegółowe warunki i sposób użycia oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 lipca 2005 roku.
Wspólne patrole ŻW i policji / Fot. KRP IV, KPP Mińsk Maz
Siły zbrojne mogą brać udział w zwalczaniu sytuacji nietypowych, które zagrażają znacznej liczbie ludności i destabilizują poczucie bezpieczeństwa. Wśród nich wymienia się: klęski żywiołowe, ataki terrorystyczne, akcje poszukiwawcze i akcje mające na celu ratowanie życia i zdrowia ludzkiego oraz oczyszczanie terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego.
Jeżeli okaże się, że dostępne siły i środki nie są w stanie przeciwdziałać zagrożeniu, minister obrony narodowej na wniosek wojewody może skierować do jego dyspozycji oddziały lub pododdziały Sił Zbrojnych RP, z zastrzeżeniem zadania wykonania czynności z zakresu zarządzania kryzysowego. Należą do nich m.in.: współudział w monitorowaniu zagrożeń, czynności poszukiwawczo ? ratownicze, prace zabezpieczające i ewakuacyjne, pomoc w ochronie mienia pozostawionego w obszarze występowania zagrożeń, ocena skutków zjawisk zaistniałych na danym terenie, przygotowanie warunków do czasowego przebywania ewakuowanej ludności w miejscach do tego przeznaczonych, przeprowadzanie operacji wymagających użycia specjalistycznego sprzętu lub materiałów wybuchowych, usuwanie skażeń chemicznych, biologicznych i promieniotwórczych, udzielanie pomocy medycznej oraz podejmowanie działań określonych w wojewódzkim planie reagowania kryzysowego.
Pomoc ludności cywilnej w usuwaniu skutków powodzi z maja 2010 r. / Fot. MON
W przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego wojsko może zostać użyte do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli zastosowane wcześniej siły i środki okazały się niewystarczające. W razie wystąpienia poważnego zagrożenia bezpieczeństwa, zamieszek politycznych, konfliktów na tle etnicznym lub narodowościowym na szeroką skalę, z reguły tylko armia jest w stanie zagwarantować porządek i stabilizację sytuacji w kraju. W czasie stanu wyjątkowego żołnierz ma prawo przeszukiwać podejrzane osoby i użyć wobec nich broni palnej.
Stan wojenny wprowadza się w państwie w momencie, gdy istnieje możliwość agresji zbrojnej ze strony innego państwa. Wojsko również wtedy może przeszukiwać, używać broni palnej, a dodatkowo zyskuje możliwość przejęcia władzy i wyburzania budynków.
Z całą pewnością można stwierdzić, że najlepiej przygotowane na przeciwdziałanie zagrożeniom asymetrycznym są wojska specjalne. Przede wszystkim mają one zdolność do podejmowania działań niekonwencjonalnych. Przygotowuje się je do przeprowadzania (samodzielnie lub w porozumieniu z innymi podmiotami) operacji specjalnych w okresie pokoju, w sytuacjach kryzysowych i stanach nadzwyczajnych. Polskie Siły Zbrojne posiadają kilka jednostek specjalnych. Są to: Sekcja Działań Specjalnych Marynarki Wojennej RP ?Formoza? powstała w 1974 roku, 1 Pułk Specjalny Komandosów funkcjonujący w obecnej strukturze od 1994 roku, Wojskowa Formacja Specjalna GROM (Grupa Reagowania Operacyjno ? Manewrowego) im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej sformowana w 1990 roku i Centralna Grupa Działań Psychologicznych utworzona w 2002 roku, która zajmuje się zabezpieczeniem psychologicznym działań w sytuacjach kryzysowych.
Ćwiczenia antyterrorystyczne w warszawskim metrze. Współpraca wojska z jednostkami podległymi pod MSW / Fot. Sylwia Guzowska
Chociaż sytuacja międzynarodowa uległa diametralnej zmianie, to nie można powiedzieć, że w czasie pokoju armie są państwom niepotrzebne. Obecne wykorzystywanie wojska jako siły, która wspomaga służby ratownicze i porządkowe jest bardzo dobrym rozwiązaniem, zwłaszcza że jest ono instytucją, do której społeczeństwo ma największy szacunek i zaufanie. Poza tym przy okazji świąt narodowych używa się wojska jako asysty. Podczas najważniejszej dla polskiej armii uroczystości ? Święta Wojska Polskiego ? jesteśmy świadkami defilady naszych Sił Zbrojnych. Niektórzy twierdzą, że jest mało imponująca, ale wtedy zawsze należy sobie przypomnieć ważniejsze wydarzenia z historii Polski i uświadomić, jak wielka w naszych dziejach była rola wojska. Za dwa lata świętujemy stulecie niepodległości, a przecież sami byśmy jej nie wywalczyli.
Abstrahując już od tego, jaki kto ma stosunek do armii i jakie poglądy wyznaje, należy zwrócić uwagę na fakt, iż nie można powiedzieć, że pokój jest dany raz na zawsze. Nawet jeśli teoretycznie nie ma żadnego zagrożenia, to wojsko sprawia, że społeczeństwo czuje się w państwie bezpiecznej. Jakiekolwiek informacje o konflikcie lub buncie w armii na pewno wywołałyby zaniepokojenie. Jak duże znaczenie mają siły zbrojne w państwie pokazały ostatnie zamachy terrorystyczne w listopadzie 2015 r. we Francji. Wprowadzono tam stan wyjątkowy, a wojsko okazało się jedyną instytucją, która była w stanie przywrócić w tym kraju względną stabilizację.
Podsumowując, siły zbrojne są bardzo ważnym elementem państwa, zarówno w przypadku wystąpienia jakiegoś zagrożenia, wojny, jak i pokoju. Im liczniejsze jest wojsko i im lepiej wyszkolone, tym bardziej uważa się dany kraj za potęgę militarną, a co za tym idzie środowisko międzynarodowe darzy je większym szacunkiem. Gdyby nie armia, skutki wielu klęsk żywiołowych i innych sytuacji kryzysowych byłyby tragiczniejsze, a zaprowadzenie porządku w państwie, w którym społeczeństwo przeraziło wystąpienie jakiegoś zagrożenia, o wiele trudniejsze, żeby nie powiedzieć niemożliwe.
BIBLIOGRAFIA:
Akty prawne:
Opracowania zwarte:
