Niemieckie wojska w ZSRR w 1941 roku/ Źródło: Wikimedia Commons
Niemieckie wojska w ZSRR w 1941 roku/ Źródło: Wikimedia Commons

Rola służb specjalnych w Związku Radzieckim w 1941 roku

22 czerwca 1941 roku doszło do inwazji Niemiec na Związek Radziecki.  Był to początek jednego z największych konfliktów w historii świata. Żadne inne działania wojenne nie pochłonęły tylu milionów ofiar, zarówno żołnierzy, jak i cywilów. Starły się ze sobą olbrzymie machiny wojskowe i przede wszystkim systemowe ? komunistyczny i nazistowski. Każdy z nich wsparty był służbami specjalnymi i wywiadowczymi. Jednak to tajne siły sowieckie należały w tamtym okresie do najlepszych na świecie. Także w czasie Zimnej Wojny nie miały sobie równych. Dlaczego zatem pomimo tak rozbudowanej siatki szpiegowskiej Stalin został zaskoczony atakiem Hitlera? Co spowodowało, że nie przygotował się do wojny z Niemcami? 

Siły specjalne ZSRR przed wybuchem wojny sowiecko ? niemieckiej

Feliks Dzierżyński twórca radzieckich organów bezpieczeństwa/ Źródło: Wikimedia Commons

Feliks Dzierżyński twórca radzieckich organów bezpieczeństwa/ Źródło: Wikimedia Commons

Wybuch rewolucji październikowej w Rosji w 1917 roku spowodował dojście do władzy komunistów z Włodzimierzem Leninem na czele. Początkowo uważano, że nie będą potrzebne żadne służby specjalne, ani nawet policja. Myślano, że ludzie ? robotnicy i chłopi sami będą strzec swojego, nowo powstałego państwa. Była to jednak utopia, gdyż bolszewicy nie mieli szerokiego poparcia społecznego w kraju. Nie mogli zdobyć władzy legalną drogą. 8 grudnia 1917 roku rozwiązano Konstytuantę, w której nie mieli większości. Niedługo potem, 20 grudnia została powołana Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem ? WczeKa, której szefem został Feliks Dzierżyński. Za jego władzy zapoczątkowano terror, który umożliwił utrzymanie rządów bolszewickich. W 1921 roku CzeKa liczyła już 31 tysięcy funkcjonariuszy. Aby mieć kontrolę nad całym państwem i móc likwidować ?wrogów rewolucji? powołano Tajny Departament Polityczny, który miał za zadanie nadzorować ludność oraz Specjalny Departament do kontroli wojska. Zaczęto stosować różne techniki prowokacji, służące do likwidowania opozycji. Przykładem tego, może być wprowadzenie agenta o nazwisku Gołubiew, do Związku Walki Przeciwko Bolszewikom. Zyskał on zaufanie jego przywódców, dzięki czemu mógł rozszyfrować sposób działania tej organizacji, co spowodowało aresztowanie i stracenie około 4000 członków związku w lutym 1918 roku. Po zwycięstwie bolszewików w wojnie domowej, kolejnym zadaniem CzeKi było wykrywanie i likwidacja zagranicznych ośrodków anty – bolszewickich. Dotyczyło to głównie emigrantów rosyjskich i Białych, którzy uciekli z Rosji.

W kolejnych latach doszło do normalizacji stosunków w kraju. CzeKa rozwiązano i na jej miejsce powołano nową służbę, GPU ? Państwowy Zarząd Polityczny, którą przekształcono później w OGPU ? Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny. Po dojściu do władzy Józefa Stalina zwiększyła się rola NKWD ? Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR. Była ona jedną z najważniejszych instytucji w Związku Radzieckim. Od 1936 roku zaczęła skupiać cały aparat represji, w tym tajną policję, wywiad, kontrwywiad, nadzór na wojskami ochrony pogranicza, doraźne sądownictwo administracyjne oraz tworzenie obozów koncentracyjnych i całego systemu pracy przymusowej. Celem tej organizacji było wyeliminowanie leninowskich komunistów oraz potencjalnych rywali Stalina. Doszło do masowej czystki, która pochłonęła kilka milionów ofiar, w tym wielu dowódców wojskowych, znacznie osłabiając siłę i potencjał Armii Czerwonej.

Tuż przed inwazją

Podział Europy Wschodniej według Paktu Ribbentrop - Mołotow/ Źródło: Wikimedia Commons

Podział Europy Wschodniej według Paktu Ribbentrop – Mołotow/ Źródło: Wikimedia Commons

Trzecia Rzesza i Związek Radziecki były przeciwnikami politycznymi i ideologicznymi. Celem politycznym Niemiec zawartym w ?Mein Kampf?, było rozszerzenie przestrzeni życiowej na wschodzie. Dopiero Pakt Ribbentrop ? Mołotow zawarty 23 sierpnia 1939 roku zmienił te relacje i obydwa państwa zaczęły ze sobą współpracować. Dla Stalina priorytetem były dobre relacje ZSRR z Niemcami, gdyż nie chciał doprowadzić do wojny na dwa fronty, z udziałem Japonii na wschodzie. Dodatkowo obawiał się możliwości wojny z państwami zachodnioeuropejskimi. Uważał, że w interesie Anglii będzie leżało doprowadzenie do konfliktu radziecko ? niemieckiego. Ignorował wszelkie informacje donoszące o możliwym ataku Niemiec na ZSRR. Teorię te potwierdzała informacja Churchilla przesłana Stalinowi 3 kwietnia 1941 roku, ostrzegająca o zbliżającej się inwazji Niemiec.

Linia Stalina/ Źródło: Wikimedia Commons

Linia Stalina/ Źródło: Wikimedia Commons

Początkowo Hitler planował pokonanie państw zachodnich. Nie udało mu się jednak doprowadzić do kapitulacji Anglii w 1940 roku. Wtedy zwrócił swoją uwagę na Rosję. Na granicy niemiecko ? radzieckiej zaczęła się koncentracja wojsk Trzeciej Rzeszy. Stalin zdawał sobie sprawę z możliwości wybuchu wojny między Niemcami. W tym celu rozpoczął przygotowania do prewencyjnej ofensywy. Uważał jednak, że Trzecia Rzesza będzie zdolna do ataku dopiero w 1942 roku. Niezakończona wojna z Wielką Brytanią oraz działania w Afryce północnej i na Bałkanach wydawały się potwierdzać tezę o braku możliwości inwazji Wermachtu na Związek Radziecki w najbliższym czasie. Niestety Rosjanie nie mieli przygotowanego planu obrony na wypadek ataku Trzeciej Rzeszy. Stalin kazał także przerwać budowę ?linii Stalina? budowanej w latach trzydziestych, jesienią 1939 roku. To w znaczący sposób osłabiło potencjał obronny kraju.

Wrak samolotu Rudolfa Hessa w Szkocji/ Źródło: Wikimedia Commons

Wrak samolotu Rudolfa Hessa w Szkocji/ Źródło: Wikimedia Commons

Pierwsze depesze o dacie napadu Niemiec na ZSRR zaczęły napływać do Moskwy już w 1940 roku. Stalin jednak sceptycznie odnosił się do tych informacji, ponieważ nie ufał szpiegom. Nieufność ta mogła wydawać się uzasadniona, zważywszy na fakt, iż wiele informacji o możliwym ataku już napływało i się nie sprawdzało. Przykładem może być meldunek z 23 lipca 1940 roku o możliwym ataku w ciągu najbliższych kilku dni. Co więcej szpiedzy w Londynie donosili Kremlowi o możliwym zawieszeniu broni Anglii z Niemcami i ich wspólnej inwazji na ZSRR. Potwierdzała to akcja Hessa, który kierował w Niemczech partią nazistowską i na własną rękę wylądował w Szkocji. Ambasador radziecki Ivan Majski miał kłopoty z uzyskaniem wiadomości na temat celu misji Hessa. To powiększyło niepokój Stalina, który po tym fakcie zaczął brać pod uwagę możliwość sojuszu antyradzieckiego.

Richard Sorge radziecki agent/ Źródło: Wikimedia Commons

Richard Sorge radziecki agent/ Źródło: Wikimedia Commons

Przez całą wiosnę 1941 roku wielu szpiegów radzieckich donosiło o możliwym konflikcie.  Jednym z najskuteczniejszych agentów był Dr Richard Sorge, komunista pracujący w Tokio, jako korespondent dziennika niemieckiego. To on poinformował Kreml 20 maja 1941 roku o planowanym ataku Niemiec na ZSRR, w okolicach 20 czerwca. W późniejszym okresie doniósł także o tym, że Japończycy nie mają w planach ataku na ZSRR, co miało kluczowe znaczenie w czasie późniejszych walk pod Moskwą. Dzięki temu dywizje syberyjskie mogły brać udział w walkach z Niemcami. Kolejnym agentem, który 14 maja zameldował o koncentracji sił Wermachtu przy zachodniej granicy Związku Radzieckiego był ?Zeus?, który działał w Sofii. Następnie 19 maja zadepeszowała ze Szwajcarii ?Dora? z informacją, że plany ataku na ZSRR zostały sfinalizowane. Zostało to potwierdzone następnego dnia z Helsinek, przez agenta o pseudonimie ?Ekstern?. Stalin nie chciał tego słuchać i większość informacji zatrzymywał dla siebie, nie przekazując ich dowództwu wojska. W konsekwencji ten fakt doprowadził do paraliżu armii.

Oprócz meldunków szpiegowskich, codziennie napływały także informacje pochodzące od żołnierzy stacjonujących na zachodniej granicy państwa, którzy donosili o podejrzanym zachowaniu Niemców. Coraz częściej dochodziło do naruszania przestrzeni powietrznej Związku Radzieckiego przez Luftwaffe, w celach rozpoznawczych. Tylko od 10 do 19 czerwca doszło do osiemdziesięciu sześciu przypadków przekraczania granicy. Coraz częściej zatrzymywano sabotażystów, którzy chcieli przeniknąć w głąb radzieckiego terytorium.  Pomimo tych faktów, Stalin nie reagował. Wykazywał niezdecydowanie oraz brak racjonalnego wyczucia sytuacji.

Stalinowi wystarczały wyjaśnienia władz niemieckich, które uzasadniały koncentrację wojsk ćwiczeniami przed wielkimi operacjami na zachodzie. Tuż przed inwazją przywódca ZSRR ukrywał się i unikał spotkań z zaniepokojonymi dowódcami wojskowymi. Nie pozwalał na jakiekolwiek zmiany w rejonach nadgranicznych. Nie chciał prowokować wojny i do samego końca wierzył Hitlerowi.

Skutki działań Stalina

Niemieckie wojska przekraczające granicę ze Związkiem Radzieckim 22 czerwca 1941 roku/ Źródło: Wikimedia Commons

Niemieckie wojska przekraczające granicę ze Związkiem Radzieckim 22 czerwca 1941 roku/ Źródło: Wikimedia Commons

Atak Niemiec był totalnym zaskoczeniem dla wojska radzieckiego. Tylko nieliczne odziały stawiały opór, lecz większość wycofywała się. Informacje przekazywane z Moskwy w pierwszych chwilach od ataku wskazywały, że jest to prowokacja kilku generałów niemieckich, co potęgowało zamieszanie i nieład w siłach Armii Czerwonej. Pierwsze dyrektywy Stalina były sprzeczne i nieadekwatne do sytuacji. Wciąż myślał o tym, że da się powstrzymać wojnę. To potęgowało rozmiar klęski rosyjskiej armii. W dowództwie panował chaos i nie można było się zorientować w rozmiarach katastrofy. Lotnictwo radzieckie na zachodzie kraju zostało z łatwością zniszczone przez Luftwaffe. Utracono 1200 samolotów w tym aż 800 na ziemi. Dodatkowo większość lotnisk była zatłoczona i mieściła się blisko granicy, stając się łatwym celem dla niemieckich pilotów. Oddziały Wermachtu z łatwością przełamały radziecką obronę i rozpoczął się Blitzkrieg przeprowadzony na niespotykaną dotąd skalę. Armie radzieckie traciły setki tysięcy żołnierzy? zabitych bądź wziętych do niewoli oraz wiele sprzętu wojskowego. Dopiero jesienne błoto, rosyjska zima i pierwsza skuteczna kontrofensywa w grudniu 1941 roku zatrzymały niemiecką machinę wojenną przed Moskwą.

Radzieccy jeńcy wojenni/ Źródło: Wikimedia Commons

Radzieccy jeńcy wojenni/ Źródło: Wikimedia Commons

Służby specjalne ZSRR miały długą historię. Zwalczały opozycję i wrogów ludu. Szpiedzy radzieccy byli jednymi z najlepszych na świecie. Nieważne były dla nich pieniądze tylko ideologia i sprawa, w którą wierzyli i której byli bezgranicznie oddani. Dowiedzieli się z wielkim wyprzedzeniem o możliwej inwazji Niemiec na Rosję. Różne źródła z wielu krajów potwierdzały tę tezę. Pomimo tego Stalin w swoim szaleństwie i podejrzliwości nie brał pod uwagę możliwości wojny w tamtym okresie. Do samego końca wierzył w zapewnienia Hitlera i nie zwracał uwagi na twarde fakty. Nawet w czasie ataku nadal myślał, że jest to prowokacja. Wniosek, jaki się nasuwa wskazuje, że pomimo posiadania jednych z najlepszych służb specjalnych na świecie nie można było ocalić państwa przed katastrofą. Ważna jest władza i ośrodek decyzyjny, który zrobi użytek z informacji. Niekompetencja Stalina doprowadziła do wielomilionowych ofiar, których chociaż częściowo można było uniknąć i spowolnić ofensywę niemiecką poprzez postawienie sił w stan gotowości oraz przygotowując plany defensywne. Znaczenie służb specjalnych jest ogromne. Czasami informacje pochodzące od jednego człowieka, należycie wykorzystane, mogą uratować miliony istnień ludzkich, a nawet zmienić bieg historii.

Bibliografia:

  • Bullock Alan, Hitler i Stalin tom 1. Warszawa 1994.
  • Bullock Alan, Hitler i Stalin tom 2. Warszawa 1994.
  • Kershaw Ian, Punkty Zwrotne. Decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej. Kraków 2009.
  • Macdonald John, Wielkie Bitwy II Wojny Światowej. Warszawa 1994.
  • Pleshakow Constantine, Szaleństwo Stalina. Pierwsze 10 dni wojny na froncie wschodnim. Warszawa 2005.
  • Suworow Wiktor, Lodołamacz. Poznań 2008.
  • Tyszkiewicz Jakub, Historia Powszechna. Wiek XX. Wydawnictwo naukowe PWN. Warszawa 2010.
  • Wołoszański Bogusław, Ten okrutny wiek. Sensacje XX wieku. Warszawa 2004.

 

 

Absolwent Stosunków Międzynarodowych Collegium Civitas. Zainteresowania: kolonializm w XIX i XX wieku, Bliski Wschód z szczególnym uwzględnieniem Turcji i Izraela.