Rozwój definicji ?państwa? możemy wywodzić już od czasów starożytnych. U Greków posługiwano się nazwą polis, oznaczającą miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem. Państwo w nazewnictwie rzymskim było określane jako wspólnota obywateli (res publica). To właśnie z terminu res publica (rzecz wspólna) powstał pierwszy człon oficjalnej nazwy naszego państwa.
W miarę upływu czasu, tj. w średniowieczu, zaczęto odchodzić od pojęć świata starożytnego, wprowadzając jednocześnie nazwę państwa jako kraj. Najbardziej wyeksponowanym elementem stał się tutaj czynnik terytorialny co odpowiadało dominującej wówczas doktrynie patrymonialnej. W naszym kraju używany jest termin ?państwo?, pochodzący od ?pan?, oznaczającego w języku potocznym możliwość panowania, czyli wykonywania władzy, czyli ?władzy? jako kolejny element niezbędny do funkcjonowania państwa.
W naukach politycznych i prawnych termin ?państwa? oznacza:
1) okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej (?państwo? jako kraj);
2) ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizowane w państwo);
3) organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej (państwo jako grupa społecznie zorganizowana);
4) tę część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności (państwo jako aparat państwowy);
5) podmiot własności państwowej (państwo jako fiskus, skarb państwa i podmiot prawa międzynarodowego ).
Większość definicji wzoruje się na sporządzonej przez Georga Jellinka (1851-1911) teorii trzech elementów. Jellinek, jeden z niemieckich badaczy nauki o państwie i prawie, zaproponował definicję państwa uwzględniającą trzy następujące elementy: ludność, terytorium i władzę zwierzchnią. Wielu innych badaczy zgodziło się z jego poglądem, przez co państwo, zaczęto oficjalnie nazywać związkiem ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.
Pierwszy z ważnych elementów, który należy poruszyć to terytorium. Budzi ono najmniej wątpliwości spośród wszystkich kryteriów przyjętych w definicji państwa. Sprawa terytorium jest bowiem gruntownie umocowana w prawie międzynarodowym publicznym. Dlatego też zmuszeni jesteśmy odnieść się do pracy Lecha Antonowicza zatytułowanej Podręcznik prawa międzynarodowego. Antonowicz stwierdza, że w sensie najbardziej ogólnym terytorium oznacza przestrzeń, w której działają państwa inne podmioty prawa międzynarodowego. Z punktu widzenia geofizycznego należy wyróżnić pięć kategorii terytoriów, tj.
1) lądowe;
2) wodne, na które składają się wody śródlądowe i wody morskie;
3) podziemne, które rozciąga się zarówno pod terytorium lądowym, jak i terytorium wodnym;
4) powietrzne;
5) kosmiczne wraz z ciałami niebieskimi.
Najważniejszą kategorię terytoriów stanowią terytoria podległe suwerenności poszczególnych państw. Państwo jest organizacją terytorialną, toteż terytorium jest jego koniecznym elementem. Państwa jednak bardzo różnią się pod względem wielkości swoich terytoriów. Pomijając państwo watykańskie z powodu jego wyjątkowego charakteru, najmniejszym państwem pod względem terytorialnym jest Monako (1,95 km2), natomiast największym jest Rosja (17,1 mln km2).
Główną częścią terytorialną państwa jest terytorium lądowe i często jest utożsamiane z całością terytorium. Do terytorium lądowego należą bowiem wody śródlądowe, a więc rzeki, jeziora i kanały. Stosunek państwa do jego terytorium określa się mianem suwerenności lub zwierzchnictwa terytorialnego. Treścią tego zwierzchnictwa jest podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa jego prawu i jurysdykcji. Jest to niezbędny element suwerenności państwa, bez którego nie mogłoby ono istnieć.
Z państwem jako organizacją terytorialną wiąże się także problematyka przynależności do państwa. Otóż kryterium rozstrzygającym o przynależności do państwa, o byciu jego obywatelem, nie są więzy narodowo-plemienne, lecz zamieszkiwanie w danym państwie odpowiednio długo oraz uznawanie władzy publicznej, sprawującej kontrolę nad danym terytorium. Podsumowując, należy podkreślić, iż związek z terytorium jest ważniejszy niż pokrewieństwo z przodkami, którzy przybyli z obcego państwa i na stałe osiedlili się w innym państwie.
Ludność jest drugim ważnym elementem składowym państwa. Nawet najbardziej nietypowe państwo na świecie tj. Watykan, ma swoją ludność (około 1000). Państwa różnią się jednak znacznie pod względem liczby ludności. Od wspomnianego tysiąca do ponad miliarda trzystu milionów w Chinach. Państwo jako suweren danego terytorium sprawuje zwierzchnictwo nad ludźmi znajdującymi się na danym terytorium. Określa się to mianem zwierzchnictwa osobowego. Zwierzchnictwu temu w pełnym zakresie podlegają wszystkie osoby przebywające na terytorium państwa, z wyjątkiem osób sprawujących funkcje organów innych państw lub organizacji międzynarodowych.
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego ludność państwa dzieli się na dwie kategorie; obywateli tego państwa i cudzoziemców. Cała ludność państwa-zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy podlegają prawu tego państwa. Regulowanie sytuacji prawnej osób podlegających jurysdykcji państwa należy do jego kompetencji wewnętrznej. Nabycia obywatelstwa z mocy prawa może nastąpić przede wszystkim przez urodzenie, ale także poprzez zamążpójście, a także i adopcja. Czymś innym jest nadanie obywatelstwa cudzoziemcowi, a więc obywatelowi innego państwa, względnie bezpaństwowcami. Instytucja obywatelstwa-zarówno, dla państw, jak i jednostek- ma bardzo duże znaczenie, dlatego państwa powinny starać się uczynić zadość postulatowi, aby człowiek był obywatelem jakiegoś państwa, ale tylko jednego.
Trzeci nieodłączny element składowy państwa stanowi władza. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego może realizować swoje uprawnienia i obowiązki wyłącznie przez organy, czyli ludzi sprawujących funkcje państwowe. Badając jakiekolwiek postępowanie jakiegoś państwa, zawsze chodzi o kontener działania czy zaniechania organów władnych wyrażać wolę swojego państwa. Organy państw można klasyfikować według różnych kryteriów. Z punktu widzenia miejsca w hierarchii państwowej należy wyróżnić z jednej strony organy kierownicze, z drugiej zaś- organy zajmujące pozycję podporządkowaną. Organy kierownicze (wewnętrzne) państwa są elementami władzy najwyższej, która stanowi?obok terytorium i ludności- trzeci składnik państwa. Wśród najwyższych organów państwa znajduje się parlament. Jego pozycja konstytucyjna jako, najwyższego organu przedstawicielskiego państwa, jest z reguły bardzo wysoka, choć faktyczna rola polityczna może być bardzo różna. Pierwszoplanową pozycję wśród organów państwa w zakresie stosunków międzynarodowych zajmuje szef państwa. Prawo konstytucyjne rozstrzyga kwestię, który organ państwa jest jego szefem i jakie są jego kompetencje zagraniczne.
Ważnym czynnikiem, idącym niejako w parze z władzą, jest suwerenność. Z punktu widzenia teorii państwa i prawa suwerenność należy traktować jako historycznie wytworzoną na pewnym szczeblu rozwoju cechę władzy państwowej. Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza. Jeśli zatem władza państwowa jest faktycznie suwerenna, to od niej i tylko do niej należeć będzie moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem posiada wyłączność stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności. Podsumowując, można stwierdzić, iż za suwerenne należy uznać takie państwo, które w odpowiednio wysokim stopniu:
1) posiada zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością,
2) może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych,
3) może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa.
Przejawem suwerenności zewnętrznej państwa jest uznanie go za podmiot stosunków międzynarodowych przez inne państwa oraz utrzymanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i kulturalnych.
Na zakończenie należy zaznaczyć, że państwo składa się z kilkunastu, kilkudziesięciu, a może nawet i więcej elementów. Powinno się jednak pamiętać, że terytorium, ludność i władza zwierzchnia są elementami nieodłącznymi to zaistnienia instytucji ?państwa?.
Wykaz literatury:
L. Antonowicz ., Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 1994.
B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin 2010.
E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce. Warszawa 2006.
