Wielka rodzina ludów indoeuropejskich, która w okresie Wędrówek Ludów (375-679), zajęła znaczny obszar Europy po Peloponez na południu, po Łabę i Soławę na zachodzie i po dorzecze Dniepru oraz Wołgi na wschodzie. Ostatecznie podzieliła się na trzy grupy językowe: Słowian wschodnich (Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Łemkowie), Słowian zachodnich (Polacy, Czesi, Słowacy, Serbołużyczanie, dawniej jeszcze grupa Słowian połabskich) i Słowian południowych (Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bułgarzy, Macedończycy, Bośniacy, Czarnogórcy). Problemy dotyczące przeszłości Słowian budzą do dziś wiele sporów w świecie nauki.
Do dnia dzisiejszego istnieje rozbieżność opinii pociągająca za sobą dyskusje i spory dotyczące etnogenezy i topogenezy.
Hipotetyczna etnogeneza Słowian ok. 1000 p.n.e. wg teorii autochtonicznej
Etnogeneza to problem pochodzenia narodowego określonej grupy etnicznej a także proces kształtowania się grup etnicznych. Większość uczonych przyjmuje istnienie w III/II tysiącleciu p.n.e. wspólnoty etnicznej Słowian i Bałtów. Ustalono, że Bałtosłowianie należą do grupy północnej ludów indoeuropejskich (inaczej niż np. Germanie, Celtowie, ludy helleńskie i italskie, zaliczane do grupy południowej). Za pierwszy lud, który bierze się pod uwagę jako przodków Słowian (czyli Prasłowian), uchodzą ? wymienieni przez Herodota z Halikarnasu (V w. p.n.e.) ? Neurowie, mieszkający na południowy-zachód od Scytów, przypuszczalnie nad Bohem i Dniestrem. Możliwe, że ludem słowiańskim byli ? wzmiankowani przez historyków rzymskich ? Wenedowie (inaczej w źródłach: Wenetowie). W VI w. w źródłach historycznych pisanych wystąpił podział ludów słowiańskich na odłam zachodni ? Sklawinów i odłam wschodni ? Antów.
Topogeneza to problem pochodzenia terytorialnego określonej grupy etnicznej a także proces zasiedlania danego terytorium przez określoną grupę etniczną. Jakkolwiek obecnie w nauce przeważa teza, że praojczyzna Słowian znajdowała się na podmokłych terenach Polesia, w dorzeczu górnego i środkowego Dniepru (teoria allochtoniczna z punktu widzenia badaczy polskich), to jednak część badaczy lokuje ją na ziemiach położonych między Odrą i Bugiem (teoria autochtoniczna z punktu widzenia badaczy polskich). To drugie stanowisko skutkuje uznaniem za wytwór Prasłowian już kultury łużyckiej (ok. 1300 r. ? ok. 400 r. p.n.e.), której kontynuację stanowić miałaby kultura przeworska (III/II w. p.n.e. ? ok. 450 r. n.e.). Natomiast konsekwencją przyjęcia pierwszego stanowiska jest uznanie za dzieło Słowian dopiero kultury praskiej (u Sklawinów na terenach wzdłuż łuku Karpat; V-VII w.) oraz kultury pieńkowskiej (u Antów na obszarach dzisiejszej Ukrainy i Mołdawii; V-VIII w.).
Tak jak w przypadku etnogenezy i topogenezy również istnieje rozbieżność dotycząca pochodzenia nazwy Słowianie. Chociaż przeważa pogląd o słowiańskim rodowodzie nazwy Słowianie, badacze wywodzą ją z różnych (głównie językowych) przesłanek. I tak istnieje pogląd, iż pierwotnie nazwa Słowianie określała lud używający wspólnego języka, czyli ?słowa?. Wyprowadza się też etymologię tej nazwy od ?slovy?, to jest błota (lokalizowanego przez badaczy na Polesiu). Nazwę Słowianie próbuje się wyprowadzić również z języka celtyckiego lub germańskiego. Uważa się wreszcie, że została urobiona od greckich (u historyków bizantyjskich) wyrażeń: ?Sklaboi, Sklabenoi, Sklabinoi? i łacińskiego (u starożytnych Rzymian) ?Sclavus?.
Najstarszy znany ustrój panujący wśród Słowian to demokracja wojenna. Był to ustrój społeczno-polityczny występujący w okresie od schyłku epoki wspólnoty pierwotnej do początków organizacji państwowych. Demokracja wojenna powstała w wyniku tworzenia się wspólnot terytorialnych i majątkowych, co spowodowało pojawienie się grup wpływowej arystokracji plemiennej. Decyzje podejmowało zgromadzenie wolnych mężczyzn ? wiec ? zdolnych do noszenia broni, na którym dokonywano wyboru dowódcy (u Słowian: księcia, starosty, wojewody, knezia lub księdza). Do elity plemiennej należała tzw. starszyzna ? właściciele wielkich majątków ziemskich (żupani, władykowie), oraz wojownicy posiadający konie ? przygotowujący decyzje do zatwierdzenia na ogólnym zebraniu. Siłę zbrojną stanowiło pospolite ruszenie. Demokracja wojenna przerodziła się w społeczeństwo klasowe i (w omawianym kontekście dziejowym) ? państwo wczesnofeudalne.
Na całym rozległym obszarze Słowiańszczyzny panował ustrój plemienny. Plemię stanowiło związek kilkunastu lub kilkudziesięciu opoli, oparty na wspólnym pochodzeniu, wspólnym terytorium i wspólnych interesach wobec plemion sąsiedzkich. Było podstawową jednostką polityczną. Istniały dwa rodzaje plemion: wielkie jednostki (organizacja wielkoplemienna), jak Sklawinowie czy Antowie, którym były podporządkowane mniejsze (organizacja małoplemienna). Decyzje o polityce plemienia zapadały na wiecu. Wiec wybierał też władze plemienne, a zwłaszcza księcia ? wodza, sędziego i kapłana w jednej osobie. Z czasem daje się zaobserwować u Słowian proces powstawania ponadplemiennej organizacji państwowej (szczególnie od VII w.).
Kilka spokrewnionych wielopokoleniowych rodzin, przeważnie monogamicznych, tworzyło ród ? wspólnotę opartą na związkach krwi. Z czasem organizację rodową (zwłaszcza w okresie Wędrówek Ludów) zaczęła zastępować terytorialna organizacja sąsiedzka, zwana na ziemiach polskich opolem (a gdzie indziej wśród Słowian: okoliną, żupą, mirem lub občiną). Organizacja ta skupiała całe życie społeczne swych członków: dzieliła ziemię, sprawowała nadzór nad jej uprawą, rozwiązywała spory, organizowała obronę przed wrogiem, reprezentowała wspólne interesy na zewnątrz przez swych przedstawicieli.
W strukturze społecznej, obok ludzi wolnych, występowali też niewolnicy. Ci ostatni rekrutowali się spośród jeńców wojennych oraz zubożałych członków rodów, zadłużonych a niewypłacalnych wobec swych bogatych sąsiadów.
Plemiona zachodniosłowiańskie w IX-X w
Pierwsze Państwa słowiańskie.
Państwo Samona kupca frankijskiego ( 622-625). Stanął on na czele powstania Słowian przeciw Awarom. Po ich pokonaniu obrany na księcia. Władca nie przyjął chrztu. Państwo to zajmowało terytorium Czech i Moraw, ziemia Serbów łużyckich, część ziem Słoweńców i Chorwatów. Zapewne państwo rozpadło się wraz ze śmiercią Samona ok. 658 r. lub że jego kontynuacją były Wielkie Morawy.
Bułgaria powstała w latach 679-681. Założona przez Asparucha ponownie w 803 przez Kruma. Zajmowała tereny między dolnym Dunajem i Bałkanami (dawna Mezja), później ?Serbia, Macedonia, Epiru i część Tracji. Powstała w trakcie podbojów przez turskich Protobułgarów ziem zamieszkiwanych przez Słowian Wschodnich (tzw. Antów) ? za zgodą Bizancjum do X w. najeźdźcy ulegli slawizacji. Chrzest przyjęła w 864 i 869 r. w obrządku greckim a w 866 r. w obrządku łacińskim z inicjatywy Borysa. Od 913 r. cesarstwo, a od 919 r. odrębny patriarchat; ok. 967 r. podzielone na Cesarstwo Presławskie (upadło w 972 r.) i Ochrydzkie (upadło w 1018 r.)
Wielke Morawy powstały w wyniku zjednoczenia przez Mojmira plemion zamieszkałych w dorzeczu Dyi i Morawy, pod zwierzchnictwem królów frankijskich (do 855 r.) Twórcą był (ok. 830 r.) Mojmir. Zajmowały tereny tereny Moraw, zachodniej Słowacji, z czasem ? Czechy, Śląsk, ziemia Wiślan, Panonia, Grody Czerwieńskie. Chrzest przyjęli w 831 r. w obrządku łacińskim z inicjatywy Mojmira a w 863 r. w obrządku słowiańskim z inicjatywy Rościsława. Około roku 870 w okresie rządów Świętopełka (870-894) państwo uzyskało odrębną metropolię kościelną a w 874 r. ? niepodległość. W 906 r. państwo upadło, rozbite przez najazd Węgrów.
Czechy obejmowały tereny Kotliny Czeskiej, później (po 955 r.) ? Morawy, Słowacja, Śląsk, ziemia Wiślan, Grody Czerwieńskie. Założone przed 891 r. prawdopodobnie przez Borzywoja I. Powstały podczas uniezależniania się plemion czeskich od rozpadających się Wielkich Moraw. Wpływ miała również rywalizacja rodów Przemyślidów (Hradczany) i Sławnikowiców (Libice) o hegemonię wśród plemion czeskich, rozstrzygnięta pod koniec X w. na korzyść tych pierwszych. Chrzest przyjęli w 845 r. w obrządku łacińskim. W II poł. IX w. w obrządku słowiańskim z inicjatywyBorzywoja. Natomiast w 929 r. nastąpiło zwycięstwo orientacji łacińskiej. Po uznaniu w 929 r. zwierzchnictwa króla niemieckiego Henryka I, Czechy stały się krajem lennym Rzeszy, zachowując jednak samodzielność wewnętrzną Największy rozrost terytorialny Czechy uzyskały pod rządami Bolesława I Srogiego (935-967).
Ruś Kijowska której założycielem był Oleg (882r.) obejmowała tereny od J. Ilmeń, poprzez dorzecze Dniepru, Dźwiny, Niemna, Prypeci, Desny, Soży, Oki, Bugu, Styru, Dniestru i Bohu, do Morza Czarnego. Swój początek miała w dwu większych ośrodkach politycznych wśród plemion wschodniosłowiańskich: Kujawii wokół Kijowa (Polanie) i Slawii wokół Nowogrodu Wielkiego (Słowenowie). Plemiona wschodnio słowiańskie uległy infiltracji przez wyprawy Waregów. Chrzest przyjęto na przełomie988/989 w obrządku greckim z inicjatywy Włodzimierza Wielkiego. Wyprawy zbrojne na Konstantynopol (w l. 862, 907, 944, 1043) zapewniły kupcom ruskim korzystne warunki w handlu bizantyjskim. Światosław rozbił w 965 r. Państwo Chazarów, ugruntował panowanie ruskie nad Morzem Czarnym. Włodzimierz Wielki sięgnął na zachodzie po Przemyśl i Czerwień kosztem Czech w 981 r.
Kabłączek skroniowy ? kobieca ozdoba słowiańska
Religia Słowian.
Słowianie czcili bogów utożsamianych z siłami natury ( Słońce, Ziemię, Księżyc) A także liczne duchy dobre i złe według wierzeń zamieszkujące pola, lasy, drzewa, strumienie. Duże znaczenie w wierzeniach miał kult przodków. Wśród panteonu słowiańskiego wyliczani byli: Perun ( bóg nie biosów i piorunów), Weles ( bóg magii oraz zaświatów). Swaróg ( bóg słońca i ognia). Bogowie słowiańscy u różnych szczepów słowiańskich kryli się pod różnymi nazwami. Miejscami w których Słowianie oddawali cześć bóstwom były : zagrody, rozstaje dróg, źródła czy święte drzewa. Często najważniejszym elementem takiego miejsca był kamień ofiarny. Za święte drzewa uważane najczęściej były lipa, dąb, klon, wiąż i jesion. Do praktyki Słowian należało otaczanie świętych miejsc kamiennym wałem. Wśród uczonych istnieje rozbieżność poglądów na temat tego kiedy Słowianie zaczęli budować świątynie dla swych bóstw. Niektórzy datują ten proces na VIII i IX w. Inni zaś twierdzą, iż budowa świątyń przez Słowian była wynikiem ich kontaktu z religią chrześcijańską i nastąpiła później.
Słowiański posąg, tak zwany „Światowid ze Zbrucza”.
Dawne miejsce obrzędowe w świętym gaju na Litwie
Źródło fot.: Wikimedia Commons
