Łotwa podobnie jak Estonia posiada bardzo trudną sytuację demograficzną. Szacuje się, że ? społeczeństwa to Rosjanie. Co więcej tragiczna i skomplikowana historia Łotyszy oraz bliskość dawnego okupanta Rosji, pokazuje liczne problemy, jakie występowały w przeszłości i jakie mogą się zdarzyć w najbliższym czasie na Łotwie. Warto tutaj podkreślić, że ostatnie wydarzenia na Ukrainie, postawa Rosji i aneksja Krymu każe się zastanowić, z jakimi problemami może borykać się Łotwa. Interwencja wojskowa Rosji na Ukrainie jest odbierana na Łotwie, podobnie jak w pozostałych państwach bałtyckich, jako poważny precedens, który powoduje wiele obaw o niepodległość i jedność terytorialną.
Historia Łotwy do końca I Wojny Światowej
Ludy bałtyckie około 1200 roku n.e./Źródło: Wikimedia Commons
Ziemie współczesnej Łotwy były podzielone pomiędzy ludy prałotewskie czyli: Zelów, Zemgalów i największe Łatgalów, a także pochodzenia ugrofińskiego, czyli: Liwów i Kurów. Mieszkańcy tych terenów w epoce żelaza tworzyli luźne organizacje polityczne, które na przemian handlowały i walczyły z mieszkańcami Skandynawii i Rusi. Na początku XIII i do połowy XVI wieku na terenach krajów bałtyckich władzę przejęły zakony niemieckie. Wojska rycerskie, ale także kupcy i misjonarze podporządkowywali sobie ten region. Niemiecki biskup Albert Buxhovden założył Rygę, do której się przeniósł i tam powołał Zakon Braci Chrystusa w Inflantach. Z ich pomocą doszło do podboju ziemi Liwów i Łatgalów. Wkrótce także część miast bałtyckich zaczęła przystępować do Hanzy np. Ryga i Dorpat. W tym samym wieku Niemcy opanowali tereny Kurlandii i Semigalii, a Krzyżacy zaczęli uzależniać od siebie zakon inflancki. Od 1466 roku coraz większe znaczenie na tych terenach zaczęła mieć Polska, ponieważ Krzyżacy stali się jej lennikami. Od 1523 roku wpływy zaczęli wywierać także luteranie. Mieszkańcy tych ziem, którzy często byli w konflikcie z biskupami katolickimi, przyjęli protestantyzm. W kolejnych latach wiarę zmieniała także szlachta.
Liwonia w XVI wieku/ Źródło: Wikimedia Commons
Okrucieństwa Rosjan w czasie wojny o Inflanty/ Źródło: Wikimedia Commons
Od XVI, aż do XVIII wieku wiele państw rywalizowało o dostęp do terenów dzisiejszych państw bałtyckich, co miało im pomóc w budowie ich potęgi. Wojny o te tereny zwane też wojnami o ?dominium maris Baltici? przypadały na okres rozkwitu państw zainteresowanych ich zdobyciem. Rywalizowały o te tereny Rzeczypospolita, Rosja i Szwecja. Dlatego w tamtym okresie dochodziło często do wojen między tymi państwami. Tereny te umożliwiały szerszy dostęp do Bałtyku i dawały możliwość rozwinięcia handlu z Europą Zachodnią. Jednym z poważniejszych skutków tych konfliktów było niszczenie terenów dzisiejszej Łotwy i straty ludzkie wynikające z wojny, głodu i zarazy. Dodatkowo następowały przepływy ludności na tych terenach. Przykładem może być rok 1571, kiedy to doszło do zesłania mieszczaństwa niemieckiego z Dorpatu w głąb Rusi i zastąpienie ich mieszkańcami rosyjskimi. Wtedy też do Estonii przybyli kupcy, mieszczanie i rybacy rosyjscy.
Inflanty w XVII wieku/ Źródło: Wikimedia Commons
W 1582r. wprowadzono polską administrację, ale pozwolono mieszkańcom na pozostanie przy luteranizmie. Powstawały jednak kolegia jezuickie w Inflantach np. w Rydze czy Dorpacie. Nie spowodowało to jednak zagrożenia dla kościoła luterańskiego, ale zwiększyło niechęć mieszkańców wobec tych władz. Szlachta i mieszczaństwo w Inflantach przychylniej postrzegało Szwedów, szczególnie przez sytuację ich rodaków w Estlandii, gdzie Szwecja utrzymywała ich przywileje i także była protestancka, podczas gdy w Polsce następowała kontrreformacja. Dodatkowo w zbiorowej pamięci współczesnych Łotyszy okres panowania Szwecji na tych terenach zapisał się pozytywnie, głównie dlatego, że przeprowadzone zostały reformy poprawiające sytuację chłopów i następował rozwój edukacji. Wojny między Polską, a Szwecją w XVII wieku były bardzo kosztowne dla obu stron. W ich wyniku duża część Łotwy, w tym Ryga dostała się pod panowanie Szwecji. W Polsce pozostała Łatgalia( Inflanty Polskie) i Kurlandia. W czasie tzw. ?potopu szwedzkiego? liczba ludności Inflant w wyniku działań wojennych, zarazy i głodu zmniejszyła się z 4,5 mln w 1650 do 2,3 mln w 1670. Na początku XVIII wieku wykorzystując sytuację dynastyczną w Szwecji, Rosja oraz Dania i Saksonia zaatakowały tereny Estonii i Rygi. Kolejny raz ziemie te zostały spustoszone. Rosji udało się pokonać Szwecję i przejąć tereny Inflant. Utrzymano dominację luteranizmu i zachowano urzędowy język niemiecki. W I rozbiorze Polski Rosja zajęła tzw. ?Inflanty Polskie?, a w III rozbiorze Kurlandię.
Bitwa pod Narwą w 1700 roku/ Źródło: Wikimedia Commons
Panowanie rosyjskie na Łotwie dawało możliwość awansu, szczególnie Niemcom. Znacząco zwiększyli oni swoje wpływy w imperium np. w armii, na dworze i w dyplomacji. Świadomość narodowa Łotyszy była w opozycji do germanizacji, a późniejszym czasie także do rusyfikacji. Elity zaczęły dzielić się na proniemieckie, prorosyjskie i głoszące odrębność wobec obu stron. Symbolicznym końcem dominacji Niemców były wybory lokalne w mieście Wałk, gdzie koalicja Estończyków i Łotyszy pokonała Niemców. Jednak stowarzyszenia te, chciały głównie poszerzenia autonomii, a nie niepodległości. Warto w tym miejscu powiedzieć, że liczba ludności na Łotwie według spisu z 1897 roku wynosiła: 68,3% to Łotysze, 8% Rosjanie, 7,1% Niemcy, a pozostałe grupy stanowiły 16,6%.
Sytuacja Łotwy w XX wieku
W czasie I Wojny Światowej na ziemiach Łotwy toczyły się walki między Rosją, a Niemcami. Do marca 1918 r. Niemcy zajęły całą Estonię i Łotwę. Następnie doszło do walk na tych terenach z bolszewikami. 11 sierpnia 1920 r. w Rydze zawarto układ łotewsko ? rosyjski, a 19 października traktat graniczny estońsko ? łotewski. Lata wojenne spowodowały zmniejszenie się liczby ludności Łotwy o 40% czyli z 2,55 mln w 1914 do 1,6 mln w 1920. Jednym z podstawowych zadań nowego państwa łotewskiego była integracja mieszkańców, często rozproszonych w różnych miejscach w wyniku działań wojennych. Traktaty z Sowietami umożliwiały Łotyszom powrót do kraju, ale także emigrowało wielu Rosjan na Łotwę, uciekając przed terrorem w ZSRR. Według spisu powszechnego z 1925 roku Łotyszy było 1,95 mln. Niemcy, pomimo dużej emigracji byli jednak nadal wpływową i najzamożniejszą częścią społeczeństwa. Natomiast Rosjanie wykazywali najmniejszą aktywność polityczną. Niemal połowa Żydów na Łotwie mieszkała w Rydze. Ich liczba wynosiła około, 44 tys., co było ich największym skupiskiem w regionie. Podejście do mniejszości zmieniało się w zależności od systemu rządów, jaki aktualnie panował i obowiązujących traktatów bilateralnych. Dlatego w okresie autorytarnym, czyli po 1936 roku Łotwa ograniczyła prawa tych grup. Językiem państwowym był język łotewski, chociaż początkowo w administracji lokalnej dopuszczano inne języki. Wkrótce wprowadzono wymóg znajomości języka łotewskiego, jako warunku uzyskania obywatelstwa. W tamtym okresie nie występowały jednak żadne poważniejsze konflikty na tle narodowościowym.
Stalin i Ribbentrop/ Źródło: Wikimedia Commons
Armia Czerwona w Rydze w 1940 roku/ Źródła: Wikimedia Commons
Dojście do władzy Stalina i Hitlera oznaczało koniec niepodległości Łotwy. Państwa bałtyckie ogłosiły neutralność, jednak nie miało to znaczenia wobec paktu Ribbentrop ? Mołotow z 22 sierpnia 1939, który dzielił Europę wschodnią między ZSRR, a Niemcy. Hitler zaapelował o wyjazd Niemców z Łotwy, co uczyniło 52,5 tys. łotewskich Niemców. W 1940 Łotwa, tak jak pozostałe państwa bałtyckie otrzymała ultimatum od ZSRR, którego skutkiem było wcielenie tych państw do Związku Radzieckiego. Wprowadzono na tych terenach terror. Kulminacyjnym momentem represji było wywiezienie na Syberię 15 tys. Łotyszy w nocy z 13 na 14 czerwca 1941 roku. W tamtym okresie Rosjanie zabili lub wywieźli ponad 34 tys. mieszkańców. Gdy na te tereny wkroczyli Niemcy to główny atak został wymierzony w ludność żydowską. Einsatzgruppe A do października 1941 roku wymordowała około 125 tys. Żydów, w tym przywiezionych np. z Niemiec czy z Austrii. W 1943 roku zlikwidowano getta, a ludność wywieziono do obozów koncentracyjnych. Wielu mieszkańców Łotwy kolaborowało z Niemcami i brało udział w pogromach Żydów. Wielu Łotyszy przystąpiło do oddziałów Waffen SS. Po wkroczeniu ZSRR dochodziło do walk partyzanckich z oddziałami ? tzw. ?leśnych braci?. Oddziały te na terenie wszystkich państw bałtyckich opierały się radzieckiemu okupantowi do 1953 roku.
Flaga Łotewskiej Republiki Radzieckiej/ Źródło: Wikimedia Commons
II wojna Światowa spowodowała utratę około 1/6 liczby ludności, czyli 250 tys. Zniknęły mniejszości niemieckie i żydowskie. Władze radzieckie w ciągu następnych 45 lat osiedliły na tych terenach 1,67 mln osób rosyjskojęzycznych. Doszło także do wywiezienia Łotyszy w głąb ZSRR w latach 1940 ? 1952 3,6% – ok. 50 tys. W okresie 1935 ? 1959 liczba ludności na Łotwie zwiększyła się o 7% podczas gdy odsetek Łotyszy zmalał o 12%. W tym czasie proporcje między tymi grupami wynosiły 62% Łotyszy, a Rosjan 26,6%. W kolejnych latach dochodziło do dalszych osiedleń nowych fal osadników z ZSRR. W miastach takich jak Ryga większość posiadali Rosjanie nad Łotyszami. Dochodziło także do rusyfikacji. Rosjanie mieli pierwszeństwo w kształceniu i zdobywaniu pracy. Spis powszechny z 1989r. pokazywał, że Łotysze stanowili tylko 52% ludności. W wielu miastach przewagę mieli Rosjanie jak: w Rydze i Dyneburgu. W siedmiu głównych miastach Łotwy w 1990 znajomość języka rosyjskiego wynosiła 85-98%, a łotewskiego 18-62%.
Historia Łotwy od odzyskania niepodległości aż po czasy współczesne
Bałtycki Łańcuch/ Źródło: Wikimedia Commons
Lata 80 te i 90 te na Łotwie były to czasy zarówno odrodzenia się świadomości narodowej, jak i dążenia do niepodległości. Ważną datą okazała się 50 rocznica paktu Ribbentrop ? Mołotow, kiedy to organizacje pochodzące z trzech republik bałtyckich zorganizowały milczącą manifestację. Wzięło w niej udział dwa miliony ludzi i utworzono łańcuch z ludzi wynoszący 600 km. 27 lipca 1989 Rada Narodowa podjęła uchwałę o samodzielności gospodarczej Łotwy, a 28 lipca ogłosiła deklarację o suwerenności państwowej. 21 sierpnia 1991 proklamowano niepodległość. Łotwa podobnie jak pozostałe państwa bałtyckie nie przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw. Zamiast tego zapowiedziano nawiązanie i kontynuację państwowości z czasów międzywojennych.
Rozpoczął się wtedy okres spadku liczby ludności szczególnie rosyjskojęzycznej, która zaczęła wyjeżdżać do Rosji. Przykładem mogą być dane w roku 1992, które pokazują, że do Łotwy przyjechało z Rosji 4,1 tys. osób, natomiast opuściło 27,5 tys. W latach 1989 ? 1996 udział Łotyszy wzrósł z wcześniejszych 52% do 56,5% a Rosjan spadł do 30,4 % z wcześniejszych 34%. Skład etniczny przyniósł wiele problemów dot. obywatelstwa. Na początku lat 90 tych wszyscy nie-obywatele musieli występować o legalizację pobytu poprzez rejestrację. Miano wprowadzić paszporty dla nie-obywateli, które miały zaświadczać, że posiadacz tego dokumentu jest bezpaństwowcem. Co więcej w pewnym okresie pojawiły się limity na przyznawanie obywatelstwa i paszportów. Jednak przed wejściem do UE złagodzono te przepisy. Teraz osoby z nieokreślonym obywatelstwem dostają dokument podróżny, tzw. Alien?s passport czyli paszport obcego. Obecnie około 38% Rosjan to obywatele Łotwy, a pozostałe 62% to ci, co albo mają obywatelstwo rosyjskie albo nie mają żadnego. Dochodzi także do coraz większych napięć między tymi grupami. Przykładem może być większe preferowanie do pracy Łotyszy, zamiast Rosjan. 25% Rosjan, w badaniach Europejskiej Agencji Praw Podstawowych powiedziało, że dyskryminacja na tle narodowym jest powszechna. Wybory parlamentarne wykazują także nadreprezentację Łotyszy. Jednak pomimo rozdrobnienia politycznego i organizacyjnego Rosjanie są nadal silną grupą nacisku, którą wspiera Moskwa. Organizacje, partie polityczne i media rosyjskojęzyczne koncentrują się na problemie obywatelstwa i statusie języka rosyjskiego.
Wielkość populacji Łotwy w roku 2004 wynosiła 2,31mln osób. Warto tutaj podkreślić, że liczba samych Łotyszy stanowiła 1,35mln. Rosjanie tak jak już wcześniej napisałem byli najliczniejszą mniejszością liczącą blisko 670 tys. Warto także wskazać na inne mniejszości rosyjsko języczne. Byli to Ukraińcy ? blisko 60 tys. i Białorusini około 90 tys. Innymi dość licznymi grupami na Łotwie byli także Polacy, których było 57tys. i Litwini liczący 32 tys.. Co ciekawe liczba mieszkańców Łotwy, którzy posiadali wtedy obywatelstwo wynosiła 1.8 mln, co pokazuje, że duża część populacji nie posiadała paszportów łotewskich.
Łotwa w Unii Europejskiej/ Źródło: Wikimedia Commons
Na zakończenie warto przedstawić postawę Rosji wobec Łotwy i ich wzajemne relacje. Podstawą polityki Łotwy było oddzielenie się od Rosji i integracja z Zachodem. W 1993 doszło do wycofania się wojsk rosyjskich z Łotwy. Pomimo tego stosunki między tymi państwami były i są nadal chłodne. Rosja krytykowała sytuację etnicznych Rosjan w tym kraju i także jej dążenia do członkostwa w NATO. Niepokojące były stwierdzenia Rosjan o tzw. ?bliskiej zagranicy?. Jednym z ważnych problemów były negocjacje graniczne. Pod koniec lat 90tych ze wszystkimi krajami osiągnięto porozumienie dotyczące granic, jednak Rosja celowo przedłużała ratyfikacje tych traktatów z Łotwą. Jednym z celów tej polityki było odwlekanie członkostwa tego państwa w NATO i UE. Ostatecznie traktat graniczny został podpisany i ratyfikowany w 2007roku. Warto także podkreślić, że Rosja bardzo żywo reaguje na sytuacje i próby ograniczenia praw mniejszości rosyjskiej na Łotwie. Przykładem mogą być reformy edukacyjne na Łotwie w 2004 roku. Rosja uważała, że jest to łamanie praw mniejszości. Moskwa obawiała się, że próba większej asymilacji tej grupy na Łotwie może spowodować mniejsze znaczenie i wpływy Rosji w tym kraju.
Od lat 2000 Rosja coraz agresywniej zaczęła prowadzić politykę w strefie postsowieckiej. Szczególnie wielką obawą dla Łotwy była wojna gruzińska w 2008 roku, a także cyber atak na Estonię w 2007roku. Coraz większe zaniepokojenie krajów bałtyckich budziło całkowite uzależnienie się od rosyjskiego gazu. Moskwa wykorzystuje tę przewagę do zwiększenia swoich wpływów i statusu w regionie. Jest to szczególnie skuteczny instrument nacisku politycznego. Kryzys na Ukrainie odbierany był przez Łotwę, jako poważny precedens, który wzbudza obawy o to, czy w przyszłości suwerenność terytorialna państw bałtyckich nie będzie zagrożona. Ćwiczenia rosyjskiej Floty Bałtyckiej uważano za próbę wywarcia presji na państwa regionu. Nastroje na Łotwie, ale też w pozostałych państwach bałtyckich przypominają te z okresu rosyjskiej agresji na Gruzję. Panuje przekonanie, że Rosja wciąż dąży do odtworzenia imperium.
Historia regionu bałtyckiego pokazuje jak ważny był to teren dla wielu państw i jak dużo występowało tam różnych narodów i mniejszości na przestrzeni lat. Niepodległość Łotwy pomimo wielu trudności, w tym wobec dużej ilości mniejszości rosyjskiej, została proklamowana bez wojen etnicznych. Rosjanie, którzy zostali na Łotwie po latach 90tych prawdopodobnie już tam zostaną. Przyczynami takiego stanu rzeczy mogą być zarówno kwestie ekonomiczne ? dobra sytuacja gospodarcza państwa i przystąpienie do Unii Europejskiej oraz polityczna, gdzie pomimo pewnych ograniczeń Rosjanie mają więcej praw niż analogicznie mieliby w Rosji. Jednak postawa Moskwy w ostatnich kilku latach, w tym ostatnie wydarzenia na Ukrainie pokazują, że kraje dawnego Związku Radzieckiego, w których przebywają Rosjanie mogą czuć się zagrożone. Dodatkowo Rosja podsyca także konflikty etniczne i traktuje Łotwę tak jak i pozostałe państwa bałtyckie, jako strefę swoich wpływów. Tego typu działania Rosji mogą spowodować, że Łotwa może zacząć traktować swoją mniejszość rosyjską, jako potencjalny wrogi element i zagrożenie dla swojej państwowości. Dlatego można powiedzieć, że rozwój sytuacji na Łotwie będzie zależał z jednej strony od polityki tego państwa wobec mniejszości, jak i działalności polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej.
Bibliografia:
