Nikła aktywność rosyjskiej Floty Bałtyckiej wiosną i latem 1917 r. nie została początkowo wykorzystana przez niemieckie siły morskie. Dowództwo Kaiserliche Marine zaabsorbowane rozpoczętą w dniu 1 lutego 1917 r. nieograniczoną wojną podwodną na wodach wokół Wysp Brytyjskich oraz na Morzu Śródziemnym nie przejawiało inicjatywy na Bałtyku. Aż do września 1917 r. duże okręty przebywały w bazach, a działania bojowe prowadziły jedynie nieliczne okręty podwodne oraz lotnictwo.
Część 1.
Podczas kampanii 1917 r. obie walczące strony wykorzystywały operacyjnie lotnictwo morskie. Wzmożoną aktywność przejawiały głównie niemieckie siły powietrzne, które wiosną 1917 r. dysponowały na Bałtyckim TDW 248 wodnosamolotami i łodziami latającymi oraz 5 sterowcami. Rosyjska Dywizja Lotnicza Floty Bałtyckiej była w stanie im przeciwstawić 106 wodnosamolotów i łodzi latających. Według ustaleń polskiego historyka Huberta Mordawskiego, pod koniec lata 1917 r. lotnictwo Floty Bałtyckiej dysponowało 70 wodnosamolotami i łodziami latającymi oraz 50 pilotami.
Wiosną i latem 1917 r. rosyjskie lotnictwo morskie ograniczało się do prowadzenia rozpoznania taktycznego na podejściach do Zatoki Fińskiej oraz Ryskiej. Jedyny nalot na bazę przeciwnika lotnictwo Floty Bałtyckiej przeprowadziło 1 maja 1917 r. 5 wodnosamolotów łodziowych typu M 9 zbombardowało niemieckie trałowce, baterie artylerii nadbrzeżnej oraz magazyny w Windawie (Ventspils.).
Spadek aktywności rosyjskich sił powietrznych, które nie podejmowały działań ofensywnych, jak to miało miejsce podczas kampanii 1916 r., był wynikiem chaosu organizacyjnego i ogólnej demoralizacji wśród personelu lotniczego jaki przyniosła rewolucja lutowa. W efekcie niemieckie siły powietrzne dysponujące przewagą liczebną i znakomicie wyszkolonymi pilotami zdobyły całkowite panowanie w powietrzu na Bałtyckim TDW. Przekonanie pilotów niemieckich o pełnym zwycięstwie wyraziście odzwierciedla przytoczony przez Huberta Mordawskiego fragment wspomnień pilota sterowca Oberleutenanta S.R. Lehmana, który w 1917 r. walczył nad Bałtykiem:
Był to inny rodzaj wojny niż nad Morzem Północnym, a naszym głównym wrogiem była nuda. Lotnictwo rosyjskie, zdemoralizowane rewolucją marcową, właściwie nie istniało, mogliśmy latać na każdej wysokości. Nasza praca polegała na obserwacji rosyjsko-angielskich baz łodzi [okrętów] podwodnych w Zatoce Fińskiej i ruchów statków handlowych wzdłuż brzegów Szwecji […]. Latem 1917 r. wykonywaliśmy wiele lotów, przeważnie przy pięknej pogodzie, co przy braku nieprzyjaciela stwarzało pozory pokojowych lotów turystycznych [!] […]. Na naszych sterowcach czuliśmy się jak w domu, a nie mając specjalnych ograniczeń wagowych staraliśmy się w przestronnych kabinach urządzić wygodnie; mieliśmy fotele, obrazy, obrusy na stołach i zawsze świeże kwiaty w wazonach.
? H. Mordawski – Siły powietrzne w I wojnie światowej, Wrocław 2008, s. 487.
Wiosną i latem 1917 r. niemieckie morskie siły powietrzne realizowały całe spektrum zadań: loty rozpoznawcze, bombardowania baz morskich i lotniczych przeciwnika w Zatoce Ryskiej oraz na Wyspach Moonsundzkich (Archipelag Zachodnioestoński), a nawet minowanie tamtejszych wód.
28 sierpnia wodnosamoloty niemieckie zaatakowały kontrtorpedowiec Strojnyj patrolujący wody w rejonie Cieśniny Irbeńskiej (Cieśnina Irbe.). Uchylając się przed bombami Strojnyj wszedł na mieliznę. Wodnosamoloty ponowiły atak trafiając kontrtorpedowiec kilkoma bombami, których eksplozje spowodowały poważne uszkodzenia. W efekcie, załoga została ewakuowana, a dowództwo Sił Morskich Zatoki Ryskiej zrezygnowało ze ściągnięcia wraku z mielizny. Strojnyj został skreślony ze spisów floty. Harald Graf (oficer torpedowy na kontrtorpedowcu Nowik) obciąża w swych memuarach winą za utratę kontrtorpedowca niekompetentnego dowódcę, który został wybrany przez marynarzy.
Dnia 26 września flota rosyjska poniosła kolejną stratę. Kontrtorpedowiec Ochotnik pełniący służbę dozorową w Cieśninie Irbeńskiej wszedł na minę postawioną przez wodnosamoloty niemieckie i w efekcie doznanych uszkodzeń zatonął. Śmierć poniosło 6 oficerów, w tym dowódca okrętu starszyj lejtienant Władimir Fok oraz lekarz okrętowy Siergiej Smirnow.
Niemieckie lotnictwo morskie ściśle współdziałało z lotnictwem wojsk lądowych. Jesienią 1917 r. Oddział Samolotów Olbrzymów (Rfa 500) z Korpusu Lotniczego Wojsk Lądowych kilkakrotnie bombardował rosyjskie umocnienia na wyspie Ösel (Saaremaa.). Samoloty niemieckie atakowały m.in. stanowiska baterii artylerii nadbrzeżnej na przylądku Cerel. Podczas nalotu przeprowadzonego w nocy z 30 września na 1 października 1917 r. bomba trafiła w magazyn amunicji, w którym składowano pociski do dział kal. 305 mm. W wyniku wybuchu zginęło 4 oficerów (w tym płk. Korpusu Hydrografów Konstantin Łoman) oraz 70 marynarzy różnych specjalności; 3 oficerowie oraz 44 marynarzy zostało rannych, W swej relacji poświęconej walkom w Zatoce Ryskiej i Archipelagu Moonsundzkim wiceadm. Michaił Bachiriew, który jesienią 1917 r. był dowódcą Sił Morskich Zatoki Ryskiej, odnotował, iż na jego liczne prośby część utraconych specjalistów spośród podoficerów i marynarzy została później zastąpiona, jednakże nie było kim zastąpić poległych i rannych oficerów.
Naloty kontynuowano w pierwszej dekadzie października, przy czym głównym obiektem ataku pozostawała bateria dział kal. 305 mm na przylądku Cerel. Podczas nalotu przeprowadzonego w dniu 9 października 8 niemieckich bombowców zrzuciło 20 bomb na Baterię Cerelską. Nalot nie wyrządził jednak poważniejszych szkód. Jeden z samolotów zaatakował ponadto kotwiczący w pobliżu Cerel transportowiec Gienierał Zimmermann uzyskując bezpośrednie trafienie jedną z bomb. Kilku członków załogi zginęło, a dalszych kilku zostało rannych.
Pasywność rosyjskiej Floty Bałtyckiej nie została początkowo wykorzystana przez niemieckie sił morskie, gdyż dowództwo Kaiserliche Marine zaabsorbowane były rozpoczętą w dniu 1 lutego 1917 r. nieograniczoną wojną podwodną na wodach wokół Wielkiej Brytanii oraz na Morzu Śródziemnym. Sytuacja uległa zmianie latem 1917 r., gdy niemieckie naczelne dowództwo zdecydowało o przeprowadzeniu ofensywy na północnym odcinku frontu wschodniego nad Dźwiną. Pierwsze sukcesy w postaci zajęcia portu w Rydze oraz uchwycenia przyczółków mostowych na Dźwinie stanowiły dla dowództwa niemieckiego zachętę do kontynuowania ofensywy. Niemiecka Kwatera Główna liczyła, iż zadanie kilku dotkliwych klęsk militarnych wyczerpanej przez wojnę Rosji skłoni Rząd Tymczasowy do zawarcia separatystycznego pokoju z Państwami Centralnymi. Na przełomie września i października 1917 r. w sztabach niemieckich opracowano plan operacji pod kryptonimem „Albion”, której celem było opanowanie Wysp Moonsundzkich na drodze operacji desantowych.
Główne dane taktyczno-techniczne okrętów i jednostek pomocniczych rosyjskiej Floty Bałtyckiej, utraconych na Bałtyku w 1917 r. na minach postawionych przez nieprzyjacielskie okręty podwodne oraz wskutek działalności niemieckiego lotnictwa morskiego.
KONTRTORPEDOWCE
Bditielnyj (Schichau – Elbląg, 1906): wyporność (normalna) 450 t; prędkość (maksymalna) – 22,8 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt. 457 mm. Uwagi: Typ Inżenier-Miechanik Zwieriew (liczący 7 jednostek); zmodernizowany w latach 1910-1911 w stoczni Crichton & Co. w Petersburgu; zatonął 27 listopada 1917 r. w rejonie Raumo na minach postawionych przez niemiecki UC 58.
Strojnyj (Stocznia Newska – Petersburg, 1906-1907): wyporność (normalna) 382 t; prędkość (maksymalna) – 23,5 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt. 457 mm, 18 min. Uwagi: Typ Diejatielnyj (liczący 8 jednostek); zmodernizowany w 1914 r. w stoczni Zakładów Mechanicznych i Silników Parowych w Helsingforsie; 28 sierpnia 1917 r. uszkodzony niemieckimi bombami lotniczymi wszedł na mieliznę w Cieśninie Irbeńskiej – dowództwo Floty Bałtyckiej nie podjęło próby ściągnięcia okrętu.
Ochotnik (Crichton & Co. – ?bo, 1906): wyporność (normalna) 750 t; prędkość (maksymalna) – 25 w; uzbrojenie – 2 x 102 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 x 47 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt. 457 mm, 24 miny. Uwagi: Typ Ochotnik (liczący 4 jednostki); w 1916 r. przezbrojony: zdjęto 1 x 47 mm, zainstalowano 1 x 102 mm; zatonął 26 września 1917 r. w CieśninieIrbeńskiej w wyniku wejścia na minę.
OKRĘTY ŁĄCZNIKOWE
Lejtienant Burakow (Forges et Chantiers de la Méditerranée – Hawr, 1905): wyporność (normalna) 402 t; prędkość (maksymalna) – 21 w (1911 r.); uzbrojenie – 2 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt. 457 mm, 10 min. Uwagi: Eks-kontrtorpedowiec; 7 marca 1912 r. przeklasyfikowany na okręt łącznikowy; podczas wojny w dyspozycji Służby Łączności Floty Bałtyckiej; zatonął 12 sierpnia 1917 r. na południe od Mariehamnu na minach postawionych przez niemiecki UC 78.
STAWIACZE SIECI
MT 11 (Stocznia Botnia – ?bo, 1916): wyporność (normalna) 29 t; prędkość (maksymalna) – 12,5 w; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 ckm. Uwagi: Wszedł do służby w lipcu 1917 r.; zatonął 7 lipca 1917 r. w rejonie Raumo na minach postawionych przez niemiecki UC 58.
MT 14 (Stocznia Botnia – ?bo, 1916): wyporność (normalna) 29 t; prędkość (maksymalna) – 12,5 w; uzbrojenie – 1 x 47 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 ckm. Uwagi: Wszedł do służby w lipcu 1917 r.; zatonął zatonął 30 listopada 1917 r. w rejonie Refse na minach postawionych przez niemiecki UC 27.
TRANSPORTOWCE
Jest’ (? 1912): pojemność – 849 NRT; prędkość (maksymalna) – 7 w. Uwagi: Eks-niemiecki frachtowiec Johann Oelsner zajęty przez rząd rosyjski 9 sierpnia 1914 r. w porcie petersburskim; 26 sierpnia t.r. przemianowany na Jest’ i wcielony do służby we flocie Bałtyckiej; zatopiony 16 października 1917 r. na wschód od wyspy Jüssaro (Zatoka Fińska) przez niemiecki UC 60.
Bibliografia
– J.W. Apalkow – Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914 – 10.1917 gg. Sprawocznik, red. W.A. Korniuszko, St. Pietierburg 1996. – B. Gomm – Die russische Kriegsschiffe 1856-1917, Bd. V, Wiesbaden 1992. – R. Greger – Die russische Flotte im ersten Weltkrieg 1914-1917, München 1970. – A.Ju. Jemielin, A.N. Dienisow – Russkije morskije oficery i czinowniki, pawszyje wo wriemia pierwoj mirowoj wojny, cz. II, „Kortik” 2007, nr. 5. – E.A. Kowalow – Rycari głubin. Chronika zari rossijskogo podpława, Moskwa – St. Pietierburg 2005. – H. Mordawski – Siły powietrzne w I wojnie światowej, Wrocław 2008. – W.Ł. Gierasimow – Otieczestwiennaja morskaja awiacyja 1910-2005 gg. Istorija i simwolika. Smoleńsk 2006. – Awiacyja rossijskogo fłota, pod red. W.G. Diejnieki, St. Pietierburg 1996. – A.M. Kosinski – Moonzundskaja opieracyja Bałtijskogo Fłota 1917 goda, Leningrad 1928. – M.K. Bachiriew – Otczot o diejstwijach Morskich Sił Riżskogo Zaliwa 29 sientiabria – 7 oktiabria 1917 goda, [w:] Morskaja Istoriczeskaja Komissija, t. I, red. Ł.I. Amirchanow, St. Pietierburg 1998. – G.K. Graf – Na „Nowikie.” Bałtijskij fłot w wojnu i riewolucyju, St. Pietierburg 1997. – S.P. Moisiejew – Spisek korablej russkogo parowogo i bronienosnogo fłota (s 1861 po 1917 g.), Moskwa 1948.
