Ukraińcy – towarzysze w niedoli czy śmiertelni wrogowie?

Wyobrażacie sobie Państwo, że pewnego dnia ktoś przychodzi do Was, zabiera Wam cały dorobek życia tym samym skazując Was na śmierć głodową, a kolejnego dnia każę Wam iść na wojnę i umierać w jego imieniu? Właśnie w takiej sytuacji byli wszyscy mieszkańcy ZSRS, w której skład wchodziła także Ukraina. W skutek tego dochodziło do niespotykanych sytuacji.

Jedną z nich opisuję Hans von Herwarth:

„Jednym z pierwszych przesłuchiwanych przeze mnie oficerów był młody kapitan artylerii, który koniecznie chciał poznać położenie naszych pozycji artyleryjskich. Oświadczyłem mu, że jako jeńca nie powinno go to obchodzić. Na to on:

– Chcę panu tylko wyjaśnić, jako powinna celować pańska artyleria, bo w tej chwili wasze działa przenoszą o jakieś kilkaset metrów.”

 >>> Czytaj także: Ukraińskie dążenie do niepodległości w XX leciu międzywojennym <<<

Ukraina podczas II wojny światowej

Ukraina w latach 1939-1941

1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow III Rzesza i ZSRR dokonały podziału II Rzeczpospolitej. Wszystkie tereny zamieszkane przez Ukraińców przypadły ZSRR, tym samym cały naród ukraiński znalazł się pod rządami Moskwy. Ogromne represję ze strony Stalina, które spotkały Ukraińców są nie do porównania ze stosunkowo łagodną polonizacją. Zdaniem Marka Sołonina działania polskich władz w celu polonizacji Ukraińców w porównaniu do metod stosowanych przez NKWD, które miały wyrównać poziom Ukrainy Zachodniej do poziomu życia w ZSRR mogły się wydać lekkim upomnieniem w przedszkolu.

Już 22 października 1939 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukrainy Zachodniej, który obradował we lwowskim Teatrze Wielkim. Należy zaznaczyć, że ów wybory były niezgodne z obowiązującym prawem międzynarodowym. Przegłosowano tam rezolucję w sprawie przyłączenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a tym samym przyłączenie do ZSRR. Rada Najwyższa ZSRR zaakceptowała tą rezolucję 1 listopada i cała Ukraina formalnie znalazła się w granicach ZSRR.

Ukraina w planach Stalina

Józef Stalin już w 1940 planował uderzenie na III Rzeszę właśnie m.in. poprzez terytorium Ukrainy. Mark Sołonin w książce „Nic dobrego na wojnie” przedstawia plany, w których ludowy komisarz obrony ZSRR Timoszenko i trzej kolejni szefowie Sztabu Generalnego – Szaposznikow, Mierieckow i Żukow planują atak na Froncie Południowo-Zachodnim w kierunku Krakowa i Katowic. Na początku stycznia 1941 roku główne rozwiązania planu wojny z Niemcami zostały przećwiczone podczas dwóch operacyjno-strategicznych gier na mapach przeprowadzonych przez Sztab Generalny Armii Czerwonej pod kierownictwem marszałka Timoszenki. Jedna z gier zakładała zatwierdzony już w październiku 1940r. jako podstawowy „wariant południowy”. Rozwijając główne siły na występie lwowskim, „wschodni” w ciągu pięciu tygodni powinni byli wyjść na linię Wisła, Kraków, Budapeszt, Temesvar, Krajowa, czyli podczas natarcia na głębokość do 250-300 km zająć południową Polskę, Słowację, większość terytorium Węgier i Rumunii.

Rozłam w Ukraińskim ruchu narodowym

W maju 1938 roku w Rotterdamie agent NKWD Paweł Sudopłatow zamordował dotychczasowego szefa OUN Jewhena Konowalca. Po jego śmieci w ukraińskim ruchu oporu zaczął się konflikt. Nowym „wodzem” został Andrij Melnyk – bliski przyjaciel Konowalca. Melnyk nie został zaakceptowany przez „młodych działaczy”, ponieważ uważali, że osoba przebywająca na bezpiecznej emigracji nie powinna stać na czele ruchu. W skutek tego niezadowolenia Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów podzieliła się na (banderowców) OUN-B i   OUN-M (melnykowców). Na początku 1941 roku obie frakcje istniały jako dwie rywalizujące i wrogie sobie organizację. Pod koniec 1942 roku OUN-B utworzyła zbrojne ramię organizacji – Ukraińską Armię Powstańczą(UPA). UPA działała głównie na Wołyniu w Galicji Wschodniej, a jej celem było powstanie niepodległego państwa ukraińskiego. Członkowie tej organizacji walczyli przeciwko armii niemieckiej oraz partyzantom polskim i radzieckim.

Źródło: Wikimedia Commons / Andryj Melnyk

Ukraina pod okupacją niemiecką

Adolf Hitler już w „Mein Kampf” opisał swoje plany wobec ziem wschodnich: „Gdy mówimy dzisiaj o nowych ziemiach, myślimy przede wszystkim o Rosji i podległych jej państwach ościennych. Sam los wydaje się wskazywać nam na to palcem.” Jego zdaniem szerokie rosyjskie i ukraińskie stepy byłyby idealnym miejscem dla ogromnej niemieckiej populacji potrzebującej coraz to „większej przestrzeni życiowej”. Należy pamiętać, że kontakty Ukraińców ze służbami specjalnymi Niemiec zaczęły się już w 1923 roku. Istnieje możliwość, że to właśnie Ukraińscy agenci szkoleni w Niemczech zamordowali polskiego ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Zdaniem Marka Sołonina wsparcie finansowe Niemiec wobec Ukraińców w latach 1923-1938 wyniosło ok. 5 milionów marek. Nic więc dziwnego, że gdy w 1941 roku armia niemiecka wkroczyła na tereny ukraińskie była witana niczym armia wyzwoleńcza. Ze sterroryzowanej ludności, zastraszonej zamordyzmem sowieckiego aparatu państwowego Wermacht zdjąć jarzmo stalinowskiej represji i dał nadzieję na stworzenie niepodległego państwa Ukraińskiego. Na tej fali kolejno w sierpniu 1941 i lutym 1942 powołano kolaboracyjną Ukraińską Policję Pomocniczą i Ukraińskie Bataliony Schutzmannschaft. Ukraina ogłosiła niepodległość 30 czerwca 1941 roku, jednak rząd Jarosława Stećki działał tylko 12 dni, po czym został aresztowany. Zaraz po tym wydarzeniu Niemcy zaczęli represję wobec działaczy OUN-B aresztując około 80% jej działaczy na czele z Jarosławem Stećkim i Stephanem Banderą. Dowodem na ogromną wiarę Ukraińców w zwycięstwo nazistów jest utworzenie Ukraińskiej dywizji SS – 14 Dywizja Grenadierów SS (SS-Galizien). W większości niemieckie dowództwo i zakaz używania języka ukraińskiego świadczy o faktycznych planach dla tej jednostki. Mimo to dywizja cieszyła się ogromną popularnością wśród Ukraińców (zwłaszcza tych z zachodnich terenów Ukrainy).

Ukraina w latach 1943-1950

Przywódcy OUN – UPA prawdopodobnie uważali, że wojna II wojna światowa zakończy się podobnie jak I wojna światowa, czyli klęską ZSRR i Niemiec, a Ukraińcy ponownie stoczą walkę z Polakami o Lwów. W tej sytuacji na przełomie 1942 i 1943r. podjęli decyzję o usunięciu wszystkich Polaków zamieszkujących sporne tereny. Ta antypolska akcja zaczęła się w marcu/kwietniu 1943 roku, natomiast swój zenit osiągnęła 11 lipca 1943roku, kiedy to jednocześnie zaatakowano 167 miejscowości. Ukraińcy postępowali bardzo okrutnie, często mordując całą ludność, nie szczędząc kobiet i dzieci. Do czerwca 1944 roku czysta etniczna ogarnęła całą Galicję Wschodnią. Nie ma wątpliwości, że ataki na polskie wsie były ludobójstwem. Bandy ukraińskich partyzantów mordowały Polaków np. przez rozcinanie brzucha i wlewanie do wnętrza wrzątku – kipiącej wody czy przybijanie małych dzieci dookoła grubego rosnącego drzewa przydrożnego, tworząc w ten sposób tzw. „wianuszki”. Polacy nierzadko przeprowadzali akcję odwetowe. Na przykład w marcu 1944r. w Saharyniu czy w marcu 1945 roku w Pawłokomie, w których również ginęły ukraińskie kobiety i dzieci. Natomiast skala tych zabójstw jest zdecydowanie mniejsza – po stronie Ukraińskiej zginęło 15 tysięcy osób, a po stronie Polskie aż 100 tysięcy ludzi. Krwawe walki zakończyło wkroczenie Armii Czerwonej na sporne tereny i włączenie ich w swoje granice. Dotychczasowych przeciwników pogodził wspólny wróg – Związek Radziecki.

Po zajęciu Zachodniej Ukrainy w 1944 r. przez Armię Czerwoną OUN – UPA, w której szeregach partyzanckich było około 30 tysięcy ludzi, przystąpiła do bezwzględnej walki z komunistami, starając się nie dopuścić do stworzenie radzieckiej administracji cywilnej. Zorganizowana walka ukraińskiego podziemia trwała aż do 1954 roku, a ostatni oddział UPA został zniszczony przez KGB w 1956r. na Polesiu.

Źródło: Wikimedia Commons / Zbrodnia w Lipnikach – zamordowani Polacy

Akcja „Wisła”

Akcja „Wisła” to operacja obywateli polskich narodowości ukraińskiej z południowo-wschodniej Polski na ziemie zachodnie i północne (tzw. ziemie odzyskane) przeprowadzona pomiędzy 28 kwietnia, a 31 lipca 1947r. W jej trakcie wysiedlono 150 tysięcy osób. Ocena akcji „Wisła” wywołuje wiele kontrowersji. Po pierwsze cel tej operacji.

Zdaniem polskiego historyka Grzegorza Motyka celem nie było rozbicie UPA, lecz pozbycie się problemów z mniejszością ukraińską. Jego zdaniem tylko tak można wytłumaczyć wysiedlenia ludności z Beskidu Niskiego czy Podlasia, gdzie UPA miała niewielkie poparcie. Nierzadko dochodziło do tak absurdalnych sytuacji, że w jednym transporcie jechały rodziny ukraińskie, którzy członkowie byli w UPA, i rodziny polskie które straciły swych najbliższy w wyniku działać ukraińskiego faszyzmu. Między wydarzeniami na Wołyniu, a akcją „Wisła” zachodzi ścisły związek przyczynowo-skutkowy, jednak zdaniem G. Motyka nie jest on prawdziwy. Historyk uważa, że rzezie Polaków na Wołyniu nie skłoniły polskich władz do przeprowadzania wysiedleń, lecz zostały znakomicie wykorzystane propagandowo do usprawiedliwienia akcji „Wisła”. Dzięki temu uzyskano dla niej akceptację społeczną.

Ukraina po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej Ukraina funkcjonowała jako jedno z państw wchodzących w skład ZSRR jako Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka. Jej polityka wewnętrzna, gospodarka i handel była w pełni kontrolowana przez Kreml. W 1954 roku Nikita Chruszczow w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej doprowadził do przeniesienia Krymu pod jurysdykcję Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W latach 50 XX wieku przynależność Krymu do jednego z tych państw nie miała znaczenia. Sytuacja diametralnie zmieniła się po 1991 roku.

Ukraina jako jeden z członków pierwotnych, obok Rosji i Białorusi, była jedną z trzech republik związkowych ZSRR posiadających prawo głosu w ONZ.

26 kwietnia 1986 r. w ukraińskiej elektrowni atomowej w Czarnobylu doszło do jednej z największych na świecie katastrof atomowych. W wyniku awarii skażeniu promieniotwórczemu uległ obszar od 125000 do 146000 km?, a wyemitowana z uszkodzonego reaktora chmura radioaktywna rozprzestrzeniła się po całej Europie. W efekcie skażenia władze radzieckie ewakuowały lub przesiedliły ponad 350 000 osób.

Niepodległa Ukraina

W wyniku fatalnej sytuacji gospodarczej w Związku Sowiecku spowodowanej przedłużającą się „zimną wojną” z USA państwa podporządkowane Moskwie takie jak (Polska, NRD) i państwa wchodzące w skład ZSRR (Ukraina, Litwa) starały się o uniezależnienie i uzyskanie niepodległości. Wynikiem tego na Ukrainie odbyły się częściowo wolne wybory parlamentarne w marcu 1990 roku do Rady Najwyższej. Pierwsze posiedzenie „nowego” parlamentu odbyło się 15 maja 1990. Komuniści uzyskali 331 mandatów w Radzie Najwyższej. „Blok Demokratyczny” uzyskał 111 mandatów na 442 Po wyborach Komunistyczna Partia Ukrainy gwałtownie zaczęła tracić na popularności. Do lipca 1990 komunistów reprezentowało już tylko 239 deputowanych. 16 lipca 1990 Parlament Europejski przyjął deklarację o uznaniu suwerenności Ukrainy. Deklarację poparło 355 deputowanych Zgromadzenie Narodowe, zwołane po wyborach z 1990 uznało niepodległość na Ukrainy od Związku Radzieckiego 24 sierpnia 1991. Uzyskując niepodległość, Ukraina weszła w posiadanie znacznej części poradzieckiej broni atomowej. Arsenał, jakim dysponowało to młode państwo, był wówczas trzecim co do wielkości na świecie (stanowił 12% radzieckich zasobów nuklearnych). Natomiast już w deklaracji niezależności państwowej z 16 lipca 1990 r. zawarto zapis o dążeniu do osiągnięcia w przyszłości statusu państwa bezatomowego. Ukraina zadeklarowała posłuszeństwo wobec 3 zasad stanowiących sedno drugiego artykułu NPT (Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej), to jest że nie będzie starać się zakupić, produkować, ani w żaden inny sposób wejść w posiadanie broni atomowej. 13 stycznia to początek przekazywania taktycznej broni nuklearnej Rosji i do 6 maja 1992 roku cała ukraińska broń taktyczna znalazła się w Rosji. Jednocześnie strona ukraińska podejmowała próby przejęcia faktycznej kontroli nad bronią strategiczną, co mogło zapowiadać chęć utrzymania i ogłoszenia oficjalnie statusu państwa atomowego. 14 stycznia 1994 r. w Moskwie prezydenci Rosji, Ukrainy i USA podpisali Deklarację Trójstronną, podczas której ów prezydenci zagwarantowali integralność i bezpieczeństwo Ukrainy w zamian za likwidację ukraińskiej broni atomowej. Do 2002 roku wszystkie głowice atomowe zostały przewiezione do Rosji, a silosy zniszczone. Tym samym Ukraina została zdenuklearyzowana.

Podsumowanie

W dzisiejszej Ukrainie funkcjonuje wyraźny podział kraju na wschód i zachód. Taki podział jest bardzo szkodliwy ze względu na trudność w wyznaczeniu dalszego kierunku rozwoju państwa. Zdestabilizowana Ukraina powoli zmierza w kierunku zachodniej Europy i Unii Europejskiej. Nie ma wątpliwości, że jesteśmy świadkami kolejnej bardzo trudnej karty w historii Ukrainy.

Bibliografia:

Stosunki Polsko-Ukraińskie w latach 1939-1947 – Teki edukacyjne IPN (Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu)

Grzegorz Motyka,Od rzezi Wołyńskiej do Akcji Wisła.Konflikt Polsko-Ukraiński 1943-1947, Kraków 2011

Mark Sołonin, Nic dobrego na wojnie, Poznań 2011

Andrzej Leon Sowa, Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947, Kraków 1997