Upadek caratu w Rosji i podstawy ideologiczne komunizmu

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, był komunistycznym państwem obejmującym obszar wschodniej Europy oraz północnej i środkowej Azji. Zanim jednak doszło do jego utworzenia, w Rosji rozegrały się dramatyczne  i burzliwe wydarzenia. Upadek rządzącego od wieków caratu dał asumpt do rewolucji proletariatu, gnębionego od lat uciskiem burżuazji. Partia bolszewicka doprowadziła do rewolucji październikowej, która zapoczątkowała lata wojny domowej z opozycją oraz czerwony terror. Na tych podwalinach rozwijała się ideologia komunizmu, ideologia, która stała się podstawą funkcjonowania ZSRR i krwawą formą ucisku całych narodów. Niemniej jednak z perspektywy wielu obywateli Rosji Carskiej, bolszewicy byli postrzegani jako nadzieja na lepsze życie w zniszczonym wojną kraju. Wówczas mało kto zdawał sobie sprawę, że obietnice wyzwolenia spod ucisku Caratu i populistyczne hasła równości i sprawiedliwości społecznej staną się zarzewiem tragedii milionów ludzi na całym świecie.

Historia Związku Radzieckiego (Sowieckiego) jest niezwykle ?bogata w wydarzenia i zjawiska z życia politycznego oraz społeczno-gospodarczego i sięga 60 lat.[1] Aby zrozumieć wydarzenia, jakie sprowadziły do Rewolucji Październikowej będącej jednym z tych wydarzeń lezących u podstaw powstania ZSRR należy przedstawić zarys udziału Rosji w pierwszej wojnie światowej. W 1914 roku Rosja znalazła się w stanie wojny z Niemcami, a sojusznicze powiązania między państwami doprowadziły do eskalacji konfliktu na niespotykaną dotąd skalę.

Następstwem tych wydarzeń była zmiana uwarunkowań wewnętrznych państwa rosyjskiego. Z początku cały naród zjednoczony wokół wspólnego wroga popierał rządzący od wieków carat. Stanowisko antywojenne z kolei wyrażała partia bolszewików, w której jednak nie brakowało osób wahających się, co do swoich poglądów na temat hasła klęski swojego rządu w wojnie. Z czasem nasilały się niepokoje społeczne związane z wybuchem wojny i problemy ekonomiczne związane z jej prowadzeniem.[2] W wyniku przegranej wcześniej wojny z Japonią i przystąpienia do nowej rosło niezadowolenie mas chłopskich oraz problemy ekonomiczne kraju.

Rewolucyjne wrzenie w stolicy, niezadowolenia mas chłopskich, nieudolne rządy rodziny panującej, częste bunty w Rosyjskiej i podwładnych oraz namowy cara do abdykacji doprowadziły do upadku monarchii. W wyniku tych wydarzeń car wraz z jego bratem odmówili pełnienia roli decydentów w państwie Rosyjskim. Jerzy V, który zasiadał na tronie Wielkiej Brytanii odmówił przyjęcia do swojego kraju zdetronizowanych Romanowów. Istotnym wydarzeniem napędzającym przemiany rewolucyjne i upadek caratu w Rosji była rewolucja lutowa oraz powrót do kraju przywódcy Bolszewików ? Włodzimierza Lenina.[3] O przyszłych losach Rosji miały w coraz większym stopniu decydować masy robotnicze, chłopskie ł żołnierskie, które w głównej mierze dźwigały na swych barkach ciężar wojny. Za początek lutowej rewolucji uznaje się 22 lutego w kalendarzu gregoriańskim 8 marca, czyli międzynarodowy dzień kobiet. Komitet Petersburski bolszewików wykorzystując sytuację i poparł Inicjatywę kobiet – działaczek ruchu robotniczego, by uczcić ten dzień wystąpieniami pod nasłani: ?wojna, drożyzna i sytuacja kobiet?. W specjalnej ulotce wydanej z tej okazji wskazywano, że winę za to, Iż lud głoduje, że zmęczone kobiety muszą stać zmarznięte w długich kolejkach, ponosi rząd, gdyż to on rozpętał wojnę i nie może jej skończyć.[4]

25 lutego, 1917 roku w Piotrogrodzie strajki robotników nabrały charakteru powszechnego zaskakując skalą samych Bolszewików. 27 lutego marca tego samego roku po południu i wieczorem wokół Pałacu Taurydzkiego i wewnątrz niego znalazły się tysiące mieszkańców miasta i żołnierzy. Wieczorem 27 lutego (12 III) likwidowano ostatnie już punkty oporu władzy carskie a losy, morachii stały się przesądzone.  W nocy z 2 na 3 (15/16) marca utracił formalnie władzę Mikołaj II, który postanowił abdykować na rzecz brata Michała Aleksandrowicza. Przekazanie władzy jednak nie powiodło się, a monarchia została obalona bezpowrotnie. Między marcem a październikiem obalenie caratu zostało przyjęte przez zdecydowaną większość mieszkańców Rosji z radością.[5]

Rys. 1. Wiec robotników zorganizowany 4 (17) marca 1917 roku w Piotrogrodzie. / Źródło: www.lewicowo.pl, dostęp: 16.07.2014.

Ważną postacią w rewolucji lutowej był Lew Trocki, który powróciwszy ze Stanów Zjednoczonych do Rosji z krótkim przystankiem w obozie dla jeńców wojennych w Amherst w Kanadzie wspierał aktywnie rewolucję lutową i popierał późniejszą nową linie działania Lenina uważając ją za realną opozycję. Poglądy Lenina były bliskie jego kursowi politycznemu, podzielał on także jego postulat o niezbędności zbrojnego powstania i szybkim dojściu do władzy.[6] Lew Trocki przyczynił się również do tworzenia oddziałów Czerwonej Gwardii, na które składały się komunistyczne bojówki składające się głównie z robotników przemysłowych.  Jako jeden z czołowych rosyjskich rewolucjonistów stał się jednym z twórców i przywódców przyszłego ZSRR. [7] W wyniku rewolucji lutowej powstał Rząd Tymczasowy z z księciem Jerzym Lwowem na czele, który ogłosił powołanie republiki demokratycznej, gwarancje swobód obywatelskich, amnestię polityczną i zniesienie przywilejów stanowych i narodowościowych oraz zapowiedział reformy mające na celu zmniejszenie natężenia nastrojów rewolucyjnych.

Zapowiedziano zwołanie Konstytuanty mającej zadecydować o przyszłym ustroju Rosji i kontynuowanie walki z Niemcami i Austro-Węgrami aż do zwycięstwa. Do miana najważniejszego organu władzy w Rosji aspirowała też utworzona przez socjalistów mienszewików i eserowców Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich na czele z Mikołajem Czcheidzem. Z tego powodu miesiące po rewolucji lutowej są określane, jako ?okres dwuwładzy?.[8] Kolejnym istotnym wydarzeniem, które doprowadziło do przejęcia władzy przez bolszewików i rewolucyjny lud był powrót Lenina do Rosji.

Nie zagłębiając się w szczegóły historyczne upadku rewolucji z 1905 roku, w grudniu 1907 roku Lenin znalazł się na emigracji i przebywał poza Imperium Rosyjskim do 1917.[9] Już na początku zamieszek w Piotrogrodzie, Lenin rozwścieczony modus operandi bolszewików dążył do powrotu do kraju. Nie aprobował, bowiem tez zawartych w artykułach Stalina i Karmieniewa, którzy zajmowali się wówczas redagowaniem czasopisma ?Prawda ?.

W ich artykułach przemawiał ugodowy ton wobec Rządu Tymczasowego. Lenin w swoim ?Liście z daleka? postulowałby będąca tworem rewolucjonistów Rada Delegatów powstrzymała się od popierania rządu i stanowczo przejęła władzę. Z powodu przebywania za granicą i braku dokładnego rozeznania sytuacji w kraju jego możliwości wpływu na rozwój sytuacji pozostawały znikome.[10] Zasadniczym źródłem inspiracji Lenina, które legły u podstaw rewolucji bolszewickiej oraz stworzenia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich był dorobek intelektualny Karola Marksa.

Jak pisał Lenin: Marks kontynuował i genialnie doprowadził do końca trzy główne nurty ideowe XIX wieku, należące do trzech najbardziej przodujących krajów ludzkości: klasyczną filozofię niemiecką, klasyczną angielską ekonomię polityczną i francuski socjalizm wespół z francuskimi teoriami rewolucyjnymi w ogóle. Uznawana nawet przez przeciwników Marksa niezwykła konsekwencja i jednolitość jego poglądów, stanowiących razem współczesny materializm i współczesny socjalizm naukowy, jako teorię i program ruchu robotniczego wszystkich cywilizowanych krajów świata…[11].

Rys. 2. Karol Marks ? filozof, ekonomista, działacz rewolucyjny. Twórca marksizmu, jeden z najbardziej wpływowych socjalistów i komunistów. Współzałożyciel Pierwszej Międzynarodówki. / Źródło: http://bibliotekarewolucyjna.wordpress.com/2012/03/02/karol-marks-praca-najemna-i-kapital/ , dostęp: 16.07.2014.

Karol Marks przeszedł do historii, jako wybitny teoretyk i autor ?Kapitału? oraz ?ojciec? rosyjskich socjalistów. Jak twierdzi M. Nowicki: Gdyby nie jego działalność naukowa, to z nikt by nie pamiętał o członku Rady Generalnej Pierwszej Międzynarodówki, która nic nie osiągnęła i szybko się rozpadła. Efemerycznych organizacji stawiających sobie za cel wyzwolenie ludzkości było wiele, ale nazwiska ich przywódców są znane jedynie specjalistom. Z Marksem jest inaczej, gdyż nawet rozpad organizacji, do której założenia się przyczynił i którą kierował, nie zmniejszył jego autorytetu na polu naukowym.

Lenin po długiej podróży statkiem do wybrzeża Bałtyckiego, a następnie pociągiem przez Finlandię wysiadł z pociągu 16 kwietnia na dworcu Finlandzkim w Piotrogrodzie. Co ciekawe jego powrót do kraju wraz z 20 towarzyszami inicjowany był działalnością Niemców, którym na rękę było pogłębianie chaosu panującego w stolicy Rosji. Sfinansowali oni powrót w eksterytorialnym wagonie ?delegacji Rosyjskiej? sprawnie i szybko. Pierwsze kontakty z bolszewikami rząd niemiecki nawiązał już wiosną 1915 roku za pośrednictwem Aleksandra Helphanda vel ?Parvus?.[12] Wszyscy z entuzjazmem wraz z orkiestrą przywitali zahartowanego w bojach przywódcę socjalistycznego. Choć do zakończenia rewolucji było jeszcze daleko, już wtedy przewidywał kolejną jej fazy polegającą na przejęciu władzy przez proletariat[13].

Rys. 3. Włodzimierz Lenin (ros. ???????? ?????), polityk, organizator i przywódca rewolucji październikowej, a następnie pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej. Współzałożyciel i lider partii bolszewickiej. Teoretyk ideologii komunizmu. / Źródło: www.dic.academic.ru, dostęp:16.07.2014.

Wielu historyków spiera się co do potencjalnej agentury Lenina na rzecz Niemiec. Momentem przełomowym dla zamiarów niemieckiego wywiadu wobec rosyjskiego emigranta był wybuch rewolucji lutowej. Lenin wiedział, że nadarzyła się szansa na spełnienie jego marzenia ? wzniecenia w Rosji socjalistycznej rewolucji. Rząd niemiecki mógł być (i w rzeczywistości był) bardzo pomocny w urzeczywistnieniu jego planów, jednak pierwszym etapem był bezpieczny powrót do Rosji. Wszystko jednak wskazuję na to, że Lenin miał początkowo odmienne plany niż niemiecki wywiad, lecz nie mogąc powrócić do Rosji przez terytoria państw ententy, obrał drogę przez Niemcy ? i tu nadarzyła się okazja dla niemieckiego wywiadu.[14]

Niemiecki agent o kryptonimie ?Parvus?, który wcześniej Leninowi proponował bez skutecznie współpracę doskonale zdawał sobie sprawę z jego determinacji. Informował Berlin, że powrót Uljanowa do Rosji wywoła pożądane przez niemieckie władze skutki, wobec czego przystąpiono do rozmów z Leninem, których owocem było porozumienie zawarte na początku kwietnia 1917 roku: Lenin miał powrócić do Rosji wraz z grupą 32 rosyjskich emigrantów pod postawionym przez Lenina warunkiem, że pociąg będzie traktowany, jako eksterytorialny i nikt nie będzie mógł do niego wsiąść. Wyznaczone przez niemieckie ministerstwo spraw zagranicznych pięć milionów marek miało pomóc Leninowi wrócić do Rosji, by spełnić swoje dziejowe zadanie.[15]

To właśnie poglądy Lenina wsparte ideologią marksistowską legły u podstaw przyszłego rządu proletariatu i powstania ZSRR. Tuż po przyjeździe wygłosił Tezy kwietniowe, będące zbiorem sloganów opublikowanych później w artykule O zadaniach proletariatu w bieżącej rewolucji. Atakował on Rząd Tymczasowy za kontynuowanie wojny oraz podtrzymywał swoje poglądy dotyczące konieczności zmiany rządu z burżuazyjnego na rząd robotników i przedstawicieli najuboższych warstw społeczeństwa. Głównym postulatem przez niego formułowanym miało być przejęcie władzy przez Rady Delegatów.[16]

Jego tezy zostały jednak odrzucone przez Komitet Centralny bolszewików stosunkiem głosów 13 do 2. W wyniku tego Lenin pozostawał izolowany we własnej partii, bowiem jej działacze byli przekonani, iż źle ocenia sytuację. Pomimo z początku sceptycznej oceny jego wizji przyszłości Rosji, z czasem dzięki swojej osobowości i silnego charakteru udało mu się przekonać większość działaczy do słuszności swoich tez. Na VII Wszechrosyjskim Zjeździe, który miał miejsce między 7 a 12 maja jego poglądy zyskały już powszechną akceptację. Wówczas sprowadzały się do trzech podstawowych słów, a mianowicie ?Pokoju, chleba i ziemi?.[17]

Na początku lipca 1917 roku liczne demonstracje z początku lipca stały się pretekstem do podjęcia przez Rząd Tymczasowy zabiegów mających na celu zduszenia rewolucji. Burżuazja decydowała się na to przy poparciu prawicy socjalistycznej, która oskarżała bolszewików o przygotowywanie spisku przeciwko rządowi. Wprowadzono ponownie karę śmierci na froncie oraz wydano nakaz stawienia się przed sąd: Lenina i innych bolszewików, których aresztowano bez śledztwa. Zdemolowano również lokal redakcyjny i drukarnie ?Prawdy?. Wystosowano również oskarżenia skierowanym przeciwko Leninowi o jego rzekomej działalności na rzecz Niemiec.[18]

W obliczu tych wydarzeń Włodzimierz Lenin zbiegł do Finlandii, a partia bolszewicka została zdelegalizowana i musiała przejść do konspiracji. Pomimo poskromienia bolszewików, Rząd Tymczasowy nie był w stanie poradzić sobie z kryzysem gospodarczym i postępującym paraliżem aparatu państwowego. Z tego powodu, 24 lipca (6 sierpnia) 1917 roku książę Grigorij Lwow ustąpił ze stanowiska szefa Rządu Tymczasowego, a jego miejsce zajął Aleksander Kiereński.[19]

Po klęsce ?dni lipcowych? bolszewicy postanowili zmienić swoją taktykę działania. Podczas VI Zjazdu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, który odbywał się między 8 a 16 sierpnia zatwierdzono plan powstania zbrojnego, które przy wsparciu mas mieli przejąć Rady Delegatów. Nie dało się już, bowiem głosić hasła ?cała władza w ręce rad?, ponieważ większość w nich stanowili już mienszewicy i eserowcy uważani za siły kontrrewolucyjne. Powołano także komitet centralny w skład, którego weszli: Lenin, Trocki, Kamieniew, Zinowiew i Stalin. Wpływy bolszewików w sierpniu 1917 zwiększyły się, a liczba członków wzrosła trzykrotnie w stosunku do kwietnia.[20]

Kluczowym wydarzeniem poprzedzającym rewolucje październikową w wyniku, której do władzy doszli bolszewicy był pucz (a raczej jego nieudana próba) Korniłowa. W lipcu roku 1917 został on głównodowodzącym generałem armii Rosyjskiej zastępując tym samym generała Brusiłowa. Brusiłow należał do ludzi, którzy tolerancyjnie odnosili się do haseł rewolucyjnych, natomiast Korniłow był zadeklarowanym przeciwnikiem bolszewików. Był również weteranem walk na Dalekim Wschodzie o silnym charakterze pragnącym przywrócić porządek w Rosji.[21] Planował wprowadzenie oddziałów wojskowych do Piotrogrodu, likwidację rad i ośrodków partyjnych oraz ogłoszenie się dyktatorem.

Nieudana próba puczu miała miejsce 25 sierpnia (7 września, kalendarza gregoriańskiego) 1917 roku. Ławr Korniłow w obawie przed rzekomej rewolcie bolszewickiej w Piotrogrodzie, wysłał w kierunku stolicy oddziały kawalerii pod dowództwem Aleksandra Krymowa. Aleksander Kiereński stojący w tym okresie na czele rządu tymczasowego, uznał sytuację za próbę zbrojnego przejęcia władzy i w konsekwencji zwrócił się do działających w konspiracji bolszewików z prośbą o wsparcie.

Gdy w sierpniu wojska niemieckie zajęły Rygę, Korniłow zażądał od Kiereńskiego, aby oddziały wchodzące w skład garnizonu piotrogrodzkiego objęto jego wyłącznym dowództwem. Kiereński bez entuzjazmu odniósł się do propozycji, a Korniłow w zamian za spełnienie jego warunków obiecał, że przyśle mu w zamian III Korpus Kawalerii do obrony rządu przed spodziewanym atakiem bolszewików. Prawdopodobnie Korniłow przypuszczał, że Kiereński zgodzi się na to rozwiązanie, które w zamyśle miało być zbrojnym zamachem stanu. Wielu historyków me pewność co do tego, ze gdyby pucz odniósł sukces, skończył by się dyktaturą wojskową z Korniłowem na czele. Gdy Kiereński dowiedział się o przemarszu wojska Korniłowa rozkazał natychmiast stawić mu się w stolicy. Korniłow nie zgodził się i ruszył w stronę stolicy.[22]

Na wieść o nadchodzących wojskach Korniłowa rozpoczęto przygotowania proletariatu do obrony Piotrogrodu, a Rada Piotrogrodzka zorganizowała Komitet do Walki z Kontrrewolucją. [23] W przygotowaniach tych przewodzili głównie bolszewicy, którzy mogli zgromadzić nawet do 25 tys. uzbrojonych ochotników do Czerwonej Gwardii.  Sprzeciw wobec działań Korniłowa wyraziła także flota Bałtycka oraz garnizon w Piotrogrodzie. Przewagą Bolszewików był również fakt posiadania wielu agitatorów wśród wojsk Korniłowa, którzy skutecznie utrudniali jego plany. Rewolucjoniści przejęli również istotne z punktu widzenia przemarszu wojsk Korniłowa szlaki kolejowe co efekcie poskutkowało za

blokowaniem drogi do Piotrogrodu. [24]

Do 30 sierpnia (12 września) wojska Korniłowa nie osiągnąwszy Piotrogrodu rozpłynęły się jak widmo pod wpływem propagandy bolszewickiej. Próba zamachu została udaremniona, a bolszewicy oczyszczeni z wcześniejszych zarzutów zyskali w powszechnej opinii społecznej duże uznanie za ?rewolucyjność i oddanie sprawie wolności?.[25] Pucz poniósł całkowitą klęskę, a wykorzystanie przez Aleksandra Kiereńskiego bolszewików przeciwko armii spowodowało gwałtowny spadek poparcia dla kierowanego przez niego rządu. Wzrósł natomiast prestiż bolszewików, którzy stopniowo zdobyli przewagę w Radzie Piotrogrodzkiej.[26]

Korniłow nie zdobył władzy.: 30 VIII (13 IX) korpus Krymowa przesłał telegram do Rządu Tymczasowego i Rady Piotrogrodzkiej, że uznaje ich władzę. Krymow popełnił w tym dniu samobójstwo, zaś Korniłow został aresztowany wraz z innymi generałami 1 (14 IX). Udaremnienie puczu Korniłowa wzmocniło w bardzo poważnym stopniu autorytet partii bolszewików, głównie w radach. Proletariat dokonał widocznego zwrotu na lewo. Rozgromienie Korniłowa wykazało, że rady wyzbywszy się polityki ugodowej, stają się potężną siłą rewolucyjną.[27]

Ciekawym podsumowaniem powyższych rozważań są słowa Johna Reeda, naocznego świadka rewolucji październikowej, która była następstwem wydarzeń, jakie zaszły po nieudanym puczu Korniłowa, bolszewicy nie byli siłą destrukcyjną, odwrotnie… partia bolszewicka była jedyną partią w Rosji posiadającą pozytywny program i siłę niezbędną dla przeprowadzenia go w kraju…[…]W Rosji, podczas wojny prowadzonej z zewnętrznym nieprzyjacielem, rozwijała się na tle rewolucji politycznej rewolucja socjalna, zakończona triumfem bolszewizmu…[28].