Wybrane uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski

Bezpieczeństwo energetyczne państwa jest determinowane przez wiele różnorodnych czynników. Na przykładzie Polski można wskazać pewne uwarunkowania, które w zasadniczy sposób wpływają na poziom bezpieczeństwa energetycznej i charakter polityki energetycznej. Jedne wynikają z bazy surowcowej państwa i ze stanu jego energetyki, inne zaś są wynikiem sytuacji politycznej i gospodarczej w regionie i na świecie. Geopolityczne problemy importu surowców, niespójna polityka energetyczna Unii Europejskiej, czy niezadowalająca efektywność energetyczna, to tylko niektóre czynniki wywierające wpływ na bezpieczeństwo energetyczne Polski.

WPROWADZENIE

Od wielu lat temat związany z przyszłością energetyki stanowi jeden z głównych problemów zarówno w polityce bezpieczeństwa Polski, jak i na szczeblu międzynarodowym. Jest to związane z odpowiedzialnością sektora energetycznego za zmiany klimatyczne na Ziemi, lecz przede wszystkim również z troską o zapewnienie wystarczających ilości energii w najbliższych latach. Prognozy długoterminowe wskazuje, że w 2050 r. ludzkość będzie zużywała 2,5?3 razy więcej energii niż w 2010 r. W XX wieku zapotrzebowanie na energie
w głównej mierze pokrywały paliwa kopalne. Jednak ze względu na wyczerpywanie się ich złóż znaczenie paliw kopalnych będzie coraz mniejsze[1].

Globalne trendy oddziaływają również na rodzimy wymiar bezpieczeństwa energetycznego. W przypadku Polski wykorzystanie postulowanych przez organa unijne odnawialnych źródeł energii (OZE) w bilansie energetycznym stanowi jednak poważne wyzwanie. Wynika to z faktu uzależnienia energetyki polski od węgla oraz znacznych złóż tego surowca. Pomimo lobby instytucji unijnych odejście Polski od energetyki opartej na węglu jest w ujęciu pragmatycznym nierealna. Można natomiast spodziewać się podejmowania prób wdrażania technologii efektywnego i czystego wykorzystania tego surowca.

W myśl definicji amerykańskiego analityka gospodarczego D. Yergina, celem bezpieczeństwa energetycznego jest zapewnienie odpowiedniego i pewnego poziomu dostaw energii po rozsądnych cenach, w sposób który nie zagraża podstawowym wartościom i celom państwowym[2]Na poziom bezpieczeństwa energetycznego danego państwa wpływa wiele współzależnych od siebie czynników. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego stanowi obecnie zasadniczy determinant bezpieczeństwa narodowego rozumianego jako pewność egzystencji i rozwoju państwa w turbulentnym środowisku międzynarodowym.

SUROWCOWE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO POLSKI

Baza surowcowa w Polsce rozmieszczona jest nierównomiernie. Szacunkowo największe w Polsce są pokłady węgla kamiennego i węgla brunatnego. Obecny stan bezpieczeństwa energetycznego w poszczególnych sektorach polskiej energetyki jest mocno zróżnicowany. W elektroenergetyce oraz ciepłownictwie, które oparte są na własnych zasobach węgla kamiennego i brunatnego, Polska jest samowystarczalna, gdyż bilans energetyczny w tym przypadku jest korzystny[3].

W sektorze gazu oraz paliw płynnych, w znacznej mierze uzależniona jest od importu, głównie z Rosji. Polska posiada spore zasoby energii odnawialnych, lecz ich wykorzystanie jak dotąd jest niewielkie. Na podstawie bilansów paliwowo-energetycznych konieczne jest wypracowanie wieloletniej strategii energetycznej dla Polski, która uwzględni rosnące potrzeby odbiorców indywidualnych oraz przemysłowych, a jednoczenie zapewni bezpieczeństwo energetyczne.

Złoża surowców mineralnych w Polsce. / Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/Polska_bogactwa.jpg, dostęp: 01.12.2016.

Złoża surowców mineralnych w Polsce. / Źródło: http://www.wiking.edu.pl/

Analizując podstawowe uwarunkowanie bezpieczeństwa energetycznego Polski jakim jest zasobność kopalnych surowców energetycznych, należy zaznaczyć, że Polska ma znaczne udokumentowane zasoby węgla kamiennego i brunatnego, które przy racjonalnym gospodarowaniu wystarczą na szereg lat. Niemniej poważny problem stanowi dla Polski fakt, iż w porównaniu do węgla stwierdzone obecnie zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego nie zabezpieczają potrzeb bieżących. Należy również brać pod uwagę w perspektywie strategicznej, że zasoby kopalnych surowców energetycznych w skali światowej i narodowej będą się zmniejszać. Stwarza to wymóg zwiększenia wykorzystania energii odnawialnej i równocześnie oszczędnego gospodarowania energią[4].

Tabela 1. Zestawienie geologicznych zasobów surowców energetycznych w Polsce za 2014 rok (w mln ton). / Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2014 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2015.

W raporcie opublikowanym przez Grren Peace  podkreśla się, że polityka energetyczna Polski staje się coraz bardziej anachroniczna i nie odpowiada obecnym wyzwaniom. Oddala się coraz bardziej zarówno od polityki klimatycznej i celów Strategii rozwoju energetyki odnawialnej przyjętych przez polski rząd, jak również od zasadniczych kierunków polityki w ramach Unii Europejskiej.

Tabela 1. Zestawienie geologicznych zasobów surowców energetycznych w Polsce za 2014 rok (w mln ton). / Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2014 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2015.

Tabela 1. Zestawienie geologicznych zasobów surowców energetycznych w Polsce za 2014 rok (w mln ton). / Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2014 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2015.

Polityka energetyczna Polski skupia się bowiem na utrzymaniu status quo w energetyce ? dominacji węgla i paliw kopalnych w strukturze produkcji energii, dąży do jej dalszej centralizacji poprzez kojarzenie energetyki węglowej z jądrową, a marginalizuje rolę odnawialnych źródeł energii[5]. O ile w kontekście strategicznym trudno nie zgodzić się
pewnymi tezami raportu, to należy mieć na uwadze, iż realne scenariusze zakładają wciąż dominującą rolę węgla oraz wzrost znaczenia gazu ziemnego, przy powolnym zwiększaniu udziału OZE i włączeniu energetyki jądrowej[6].

Pewnym novum w polityce energetycznej Polski może okazać się eksploatacja złóż gazu łupkowego. Największe złoża tego surowca rozciągają się pomiędzy Pomorzem a Lubelszczyzną. Za realny przedział wielkości zasobów tego surowca w Polsce uznaje się 346 -768 mld m3[7]. Część wydobycia rzędu ok. 30-40 mld m3 rocznie pozwoliłoby zarówno na wykorzystanie w kraju, jak i eksport nadwyżek tego surowca[8].

Obszar występowania łupków potencjalnie zawierających gaz ziemny. / Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny, http://www.pgi.gov.pl

Obszar występowania łupków potencjalnie zawierających gaz ziemny. / Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny, http://www.pgi.gov.pl

Dużym problemem w rozpoczęciu eksploatacji gazu łupkowe w Polsce stanowią koszty potencjalnych inwestycji, braki w infrastrukturze energetycznej (głównie przesyłowej) oraz brak kompleksowych rozwiązań prawnych w tym zakresie.

UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE

Uwarunkowania energetyki Polski znajdują swój wyraz także w aspekcie geopolitycznym. Polska, ma korzystne położenie w stosunku do obszarów znacznego występowania ropy naftowej i gazu ziemnego. Należy wymienić tu takie obszary jak: Bliski Wschód, Północna Afryka, Basen Morza Północnego, Basen Morza Kaspijskiego oraz Rosja ? jej część lądowa jak i szczególnie perspektywiczne obszary przybrzeżne morza Arktycznego.  Obszary te różnią się potencjałem zasobów, lecz także sytuacją polityczną. Bliski Wschód ma największe na świecie zasoby ropy naftowej w ilości 96 mld ton, co stanowi 60% zasobów światowych tego surowca oraz także największe na świecie zasoby gazu ziemnego w ilości 68 bln m3, co stanowi 40% zasobów światowych[9].

Wydarzenia związane z tzw. Arabską Wiosną oraz ekspansją Państwa Islamskiego wskazują na konieczność liczenia się z perturbacjami cen surowców energetycznych co może odbić się również na energetyce Polski. Warto zaznaczyć, iż pewne obszary, zwłaszcza Basen Morza Kaspijskiego, są obiektem zainteresowania Federacji Rosyjskiej. Już od dłuższego czasu Rosja dąży do przejęcia gazociągów, którymi przesyłany jest gaz z basenu Morza Kaspijskiego do Europy. Należy zatem przyjąć, iż imperialny wymiar polityki Moskwy w kontekście geopolitycznym stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego Polski i innych państw w regionie[10].

UWARUNKOWANIA POLITYCZNE

Znacznym utrudnieniem w rozwiązywaniu poszczególnych problemów bezpieczeństwa energetycznego Polski jest brak spójnej i kompleksowej polityki energetycznej Unii Europejskiej. W polityce energetycznej Unii Europejskiej brakuje kompleksowych rozwiązań, co dotyczy zwłaszcza zaopatrzenia w surowce energetyczne, a zwłaszcza gazu ziemnego. Polska jako kraj tranzytowy dla dostawy surowców ze Wschodu jest żywotnie zainteresowana wypracowaniem kompleksowych polityk energetycznych na szczeblu regionalnym[11].

W dokumencie Polityka energetyczna Polski do 2030 roku podkreśla się, że Polski sektor energetyczny stoi obecnie przed poważnymi wyzwaniami. Wysokie zapotrzebowanie na energię, nieadekwatny poziom rozwoju infrastruktury wytwórczej i transportowej paliw i energii, znaczne uzależnienie od zewnętrznych dostaw gazu ziemnego i niemal pełne od zewnętrznych dostaw ropy naftowej oraz zobowiązania w zakresie ochrony środowiska, w tym dotyczące klimatu, powodują konieczność podjęcia zdecydowanych działań zapobiegających pogorszeniu się sytuacji odbiorców paliw i energii[12].

W dokumencie sformułowano trzy zasadnicze cele strategiczne polskiej polityki energetycznej:

1) zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego rozumianego jako bezpieczeństwo dostaw paliw pierwotnych oraz gwarantowanie inwestycji w zdolności wytwórcze i przesyłowe energetyki,

2) tworzenie warunków umożliwiających wzrost konkurencyjności gospodarki poprzez przeciwdziałanie nadmiernemu wzrostowi cen energii elektrycznej i gazu oraz poprawę efektywności energetycznej,

3) ograniczenie negatywnego wpływu działalności energetycznej i przemysłowej na środowisko naturalne poprzez włączenie się Polski w realizację przyjętych przez UE celów (3×20), których realizacja ma nastąpić do 2020 r[13].

Należy podkreślić, iż założenia scenariuszy energetycznych dla Polski uległy modyfikacji i uaktualnieniu w świetle założeń projektu Polityki energetycznej Polski do 2050 roku[14].

Tabela 2. Prognoza produkcji energii elektrycznej wg paliwa (TWh) w Polsce do 2050 roku. / Źródło: Załącznik 2. do Polityki energetycznej Polski do 2050 roku (projekt)

Tabela 2. Prognoza produkcji energii elektrycznej wg paliwa (TWh) w Polsce do 2050 roku. / Źródło: Załącznik 2. do Polityki energetycznej Polski do 2050 roku (projekt)

Scenariusz zawarty w dokumencie, uzupełniony prognozami Międzynarodowej Agencji Energi urealnia prognozy cen paliw kopalnych i energii. Przedstawiona w dokumencie wizja bezpieczeństwa energetycznego Polski zakłada utrzymanie istniejącej obecnie w Polsce tendencji w energetyce polegającej na scentralizowaniu produkcji opartej na węglu oraz marginalnym udziale odnawialnych źródeł energii.

Alternatywny z punktu widzenia realiów raczej utopijny scenariusz dla bezpieczeństwa energetycznego Polski zakłada znacznie bardziej aktywną politykę klimatyczną i uwzględnia decyzje polityczne, które powinny być podjęte w celu zmniejszenia emisji CO2 oraz wsparcia rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce. Scenariusz ten zakłada również szybszy spadek energochłonności[15] gospodarki, aniżeli w scenariuszu rządowym[16].

UWARUNKOWANIA PRAWNE

Mająca na uwadze uwarunkowania bezpieczeństwa energetyczne Polski, należy również omówić aspekty prawne. Podstawę prawną kształtowania i realizacji polityki energetycznej Polski stanowi Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 ? Prawo energetyczne. W ustawie zawarto regulacje dotyczące: bezpieczeństwa energetycznego kraju, bezpieczeństwa dostaw energii oraz bezpieczeństwa funkcjonowania systemu przesyłowego i systemów dystrybucyjnych.

W świetle obowiązujących przepisów prawa, naczelnym organem administracji rządowej w sprawach energetyki państwa jest Minister Gospodarki. W jego kompetencjach leży między innymi przygotowanie projektu polityki energetycznej państwa (co 4 lata) i koordynowanie jej realizacji. Z kolei odpowiedzialność za bezpieczeństwo energetyczne na szczeblu lokalnym spoczywa rękach gminnej administracji samorządowej i wynika z konieczności wykorzystania lokalnego potencjału energetycznego[17].

Ustawa reguluje także kwestie funkcjonowania przedsiębiorstw energetycznych prowadzących koncesjonowaną działalność w zakresie: wytwarzania energii elektrycznej, operatora systemu przesyłowego, operatora systemu dystrybucyjnego, obrotu energią elektryczną oraz użytkowników systemu[18].

Oczywiście prócz przytoczonej ustawy w rodzimym systemie prawnym funkcjonuje także wiele innych aktów prawnych odnoszących się do bezpieczeństwa energetycznego. Wśród nich wyróżnić można między innymi:

  • Ustawę z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (wraz
    z późniejszymi nowelizacjami);
  • Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 4 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego;
  • Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 maja 2008 r. w sprawie przetargu na budowę nowych mocy wytwórczych energii elektrycznej lub na realizację przedsięwzięć zmniejszających zapotrzebowanie na energię elektryczną;
  • Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 lutego 2003 r. w sprawie zapasów paliw w przedsiębiorstwach energetycznych;

Biorąc pod uwagę kontekst prawa unijnego należy zauważyć, iż w ciągu ostatnich sześciu lat zostały uchwalone dwie istotne dyrektywy w tym zakresie[19]. Szczególnie istotna była dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, która uchyliła dyrektywę z 1996 roku. Dyrektywa ta ma szczególne znaczenie, gdyż ustanawia wspólne reguły dotyczące wytwarzania, przesyłania, dystrybucji i dostaw energii elektrycznej. Ponadto ustala reguły odnoszące się m.in. do organizacji i funkcjonowania sektora energetycznego oraz dostępu do rynku. Regulacje w niej zawarte odnoszą się również do funkcjonowania systemów elektroenergetycznych.

WNIOSKI

Już pobieżna analiza wybranych uwarunkowań bezpieczeństwa energetycznego Polski pozwala na wyciągnięcie kilku istotnych wniosków. Po pierwsze obecnie zasadniczym wzywaniem dla Polski, jako członka Unii Europejskiej pozostaje włączenie się do unijnego systemu redukcji gazów cieplarnianych, przy jak najmniejszych kosztach, co związane jest z dominującą rolą produkcji energii w Polsce opartej o paliwa kopalne. Po drugie, o ile zasoby węgla pozwalają na pewien wymiar autonomii, to w przypadku gazu i ropy naftowej należy poczynić wszelkie możliwe kroki w kierunku dywersyfikacji dostaw.  Nie chodzi w tym przypadku wyłącznie o aspekty ekonomiczne, lecz również o minimalizację ryzyka związanego z szantażem energetycznym.

Punktem odniesienia do dla planów Unii stał się Raport Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu z 2007 roku, w którym pół tysiąca naukowców reprezentujących różne dziedziny uznało, iż czynniki antropogenne[20] są przyczyną gwałtowanie następujących zmian klimatycznych ostatnich dekad. W obliczu tego wyzwania Wspólnota zdecydowała się podjąć korki ukierunkowane na minimalizację negatywnych skutków oddziaływania sektora energetycznego na środowisko[21]. Plany te nie powinny być jednak realizowane kosztem bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych państw członkowskich.

PRZYPISY

[1] R. Szczerobowski, Bezpieczeństwo energetyczne Polski ? mix energetyczny i efektywność energetyczna, „Polityka Energetyczna” Tom 16 G Zeszyt 4 G, Warszawa 2013, s. 35.

[2] D. Yergin, Energy security In the 1990s, Foreign Affairs 1988, No 1.

[3] Bilans zasobów kopalin wg stanu na 31 XII 2013, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 2013.

[4] R. Ney, Niektóre uwarunkowania polskiej polityki energetycznej, ?Polityka energetyczna? Tom 12 Zeszyt 2/1 2009, Warszawa 2009, s. 9.

[5] Raport: [R]ewolucja energetyczna dla Polski Scenariusz zaopatrzenia Polski w czyste nośniki energii w perspektywie długookresowej, Greenpeace Polska, Warszawa 2011, s. 9  .

[6] Projekt Polityki Energetycznej Polski do 2050 roku, http://bip.me.gov.pl/node/24670, dostęp: 01.03.2016.

[7] Ocena przedstawiona przez Państwowy Instytut Geologiczny.

[8] P. Turowski, Gaz łupkowy w Polsce ? szanse, wyzwania i zagrożenia, ?Bezpieczeństwo Narodowe? 2012, nr. 21, BBN, Warszawa 2012, s. 122-123.

[9] World Energy Council. Latest WEC Studies and Reports. http://www.worldenergy.org/publications/, dostęp: 01.03.2016.

[10] Ibidem, s. 11.

[11] R. Ney, Niektóre uwarunkowania polskiej?op. cit., s. 12.

[12] Polityka energetyczna Polski do roku 2030. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku. Załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów Z dnia 10 listopada 2009 r.

[13] Ibidem.

[14] Projekt Polityki energetycznej Polski do 2050 roku, http://bip.me.gov.pl/node/24670, dostęp: 01.03.2016.

[15] Energochłonność, dotyczy głównie produkcji przemysłowej. Ujmuje się ją jako relację wielkości zużycia energii w procesie produkcyjnym w przedsiębiorstwie, w przemyśle czy gospodarce w odniesieniu do odpowiedniej wielkości produkcji, w której uczestniczy ta energia, czyli inaczej jako relację nakładów do efektów.

[16] Raport: [R]ewolucja energetyczna? op. cit., s. 12.

[17] J. Różak, Polityczno-prawne aspekty polityki energetycznej, [w:] P. Mickiewicz, P. Sokołowska, Bezpieczeństwo energetyczne? op. cit., s. 197.

[18] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 – prawo energetyczne, Dz.U. z 2012 poz. 1059.

[19] Dyrektywa 2003/54/WE dotyczącej wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylającej dyrektywę 98/30/WE (Dz.Urz. WE L 176 z 15.07.2003), Dyrektywa 2005/89/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. dotycząca działań na rzecz zagwarantowania bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej i instytucji infrastrukturalnych (Dz. U. UE z 4.2.2006, L 33/22).

[20] Spowodowane działalnością człowieka.

[21] J. Różak, Polityczno-prawne aspekty polityki energetycznej?, op. cit., s. 201.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.