Zarys ewolucji systemu międzynarodowego po zimnej wojnie

Z perspektywy historycznej dynamika stosunków międzynarodowych i zachodzące zmiany w międzynarodowym środowisku bezpieczeństwa nabierają niesłychanego tempa i rodzą wiele pytań. Klarowny ład logiki zimnowojennego podziału świata jest stopniowo zastępowany przez trudny do jednoznacznego określenia i prognozowania system wielobiegunowy ze wschodzącymi potęgami na czele. Wiele wskazuje na to, iż słabnąca rola Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz ambicje państw takich, jak Chiny, Rosja, czy Indie będą czynnikami determinującymi przyszły ład międzynarodowy, w którym globalizacja przenika się z tradycyjną geopolityką.

Proces ten już się rozpoczął. Chiny i Indie nabierają coraz większego znaczenia w swym sąsiedztwie, a także poza nim. Rosja zakończyła etap poradzieckiej traumy, na nowo odzyskuje swą potęgę i staje się coraz bardziej agresywna. Japonia, choć nie zalicza się do sił wschodzących, obecnie śmielej artykułuje swoje poglądy i zapatrywania wobec sąsiadów. Europa podejmuje intensywne i ukierunkowane działania w dziedzinie wymiany handlowej oraz ekonomii. Brazylia i Meksyk coraz częściej zabierają głos w sprawach dotyczących całej Ameryki Łacińskiej. Republika Południowej Afryki wydźwignęła się na pozycję lidera kontynentu afrykańskiego. Wszystkie te kraje podporządkowują sobie coraz większą przestrzeń na arenie międzynarodowej, w stopniu większym niż dotychczas…

F. Zakaria, Koniec hegemonii Ameryki, NADIR Media Lazar, Warszawa 2009, s. 75.

Analizując współczesny kształt i charakter stosunków międzynarodowych należy wyjaśnić podstawowe pojęcia. Pojęciem wyjściowym dla dalszych rozważań jest pojęcie system międzynarodowy, gdyż to właśnie jego analizowany stan i charakter relacji między jego podmiotami będzie tworzyć określony ład, porządek stosunków międzynarodowych. Pojęcie systemu międzynarodowego cechuje się określonym stopniem ogólności o dużej liczbie desygnatów i pełni istotną rolę w nauce o stosunkach międzynarodowych (NSM), co stanowi o wartości i znaczeniu historycznym tej dyscypliny[1]. Pojęcie systemu międzynarodowego jest pojęciem wieloznacznym i złożonym, a problemy w jego definiowaniu badacze wskazywali już w latach 60. XX wieku[2].

Podając za J. Pietrasiem, system międzynarodowy będzie obejmował przede wszystkim określonych uczestników międzynarodowych, ich role w tym systemie, wyznaczniki zachowań międzynarodowych, określone zjawiska i procesy międzynarodowe oraz właściwości tych zjawisk[3]. W wielu definicjach podkreśla się, iż elementy składowe tego systemu stanowią podmioty stosunków międzynarodowych do których obecnie zalicza się:

  • Państwa narodowe;
  • Organizacje międzynarodowe;
    • Organizacje międzynarodowe rządowe;
    • Organizacje międzynarodowe pozarządowe;
  • Narody;
  • Korporacje transnarodowe (przez niektórych badaczy traktowane jako podkategoria organizacji pozarządowych)[4].

Międzynarodowy ład będzie zatem wynikiem ewolucji rzeczywistości międzynarodowej i określonym stanem stosunków politycznych, a zwłaszcza relacji między najważniejszymi podmiotami stosunków międzynarodowych, które są konieczne dla istnienia i koegzystencji podmiotów stosunków międzynarodowych. Budowa ładu międzynarodowego jest rozłożonym w czasie wielofazowym i złożonym procesem. Następuje od inicjacji w postaci postulatów i koncepcji, przez budowę struktur organizacyjnych funkcjonujących na ogólnie przyjętych zasadach, aż do jego kresu[5]. System międzynarodowy może przyjmować rożne formy ładu międzynarodowego, na co zasadniczy wpływ ma ilość biegunów, czyli głównych w danym okresie historycyzm mocarstw kształtujących stosunki międzynarodowe. Ład międzynarodowy może mieć zatem charakter:

  • Jednobiegunowy (w stosunkach globalnych dominuje jedno główne mocarstwo mające co przynajmniej dwukrotną przewagę jeśli chodzi o potęgę nad pozostałymi mocarstwami);
  • Dwubiegunowy ? bipolarny (dominacja i rywalizacja dwóch głównych mocarstw (supermocarstw) wyraźnie dominujących nad pozostałymi, przykład ładu międzynarodowego podczas tzw. ?zimnej wojny?;
  • Wielobiegunowy, gdzie świat staje się polem oddziaływania trzech lub większej liczby głównych mocarstw (ład międzynarodowy podlega oddziaływaniu trzech lub większej liczby głównych mocarstw, wielość wizji geopolitycznych)[6];
ewolucja ladu do 1980

Ewolucja ładu międzynarodowego wg. teorii Randalla L. Schwellera. Autor wyróżnił dwie kategorie mocarstw: bieguny (ang:poles) i mniejsze mocarstwa (ang: Lesser Great Powers). Na przestrzeni lat układ mocarstw ulegał zmianom / wikipedia.pl

Analizując współczesny kształt ładu międzynarodowego należy wskazać na jego ewolucję, jaka dokonała się na przełomie XX wieku. Upadek Związku Radzieckiego zakończył bipolarny podział świata i kształtował nowy ład międzynarodowy. Było to jedno z najbardziej doniosłych wydarzeń XX wieku. Rozpad ZSRR pod koniec 1991 r. stworzył całkowicie nową sytuację skali globalnej. Związek Radziecki pełnił rolę przywódczą jednego z dwóch głównych bloków polityczno?wojskowych, jakie ukształtowały się po drugiej wojnie światowej. Drugi blok polityczno-militarny stanowiły państwa zachodnie ze Stanami Zjednoczonymi, które po upadku ZSRR stały się jedynym supermocarstwem, co w zasadzie oznaczało ład jednobiegunowy.

Podczas, gdy jedni badacze twierdzili, że nowy ład stanie się epoką względnej stabilności i dobrobytu, inni z kolei uważali że społeczność międzynarodowa w zglobalizowanym świecie będzie musiała zmierzyć się z nowymi rodzajami wyzwań i zagrożeń. W tym miejscu wystarczy przytoczyć chociażby tezy przedstawione przez Francisa Fukuyamę (teoria końca historii, triumf liberalnej demokracji i kapitalizmu)[7] i Samuela Huntingtona (konflikt cywilizacji, czynnik kulturowy jako zasadniczy determinant stosunków międzynarodowych)[8]. Choć niewątpliwie przywołani badacze pozwalają lepiej rozumieć, a niekiedy przewidzieć zjawiska kształtujące współczesny ład międzynarodowy, to należy podkreślić, iż nie wyjaśnia to w pełni złożoności współczesnych stosunków międzynarodowych. Wydarzenia z 11 września 2001 roku, przez wielu uważane za burzliwy początek XXI wieku stały się niejako rewizją dotychczasowego porządku i zakończyły okres stabilnej hegemonii Stanów Zjednoczonych Ameryki[9].

world 1959

Świat w 1959. Wyraźnie widoczny geopolityczny obraz rywalizacji ideologicznej, politycznej i militarnej pomiędzy ZSRR i państwami satelitarnymi ZSRR / wikipedia.pl

Trafną konstatację na temat współczesnego ładu międzynarodowego i zjawisk go kształtujących przedstawia C. Jean: Wraz z końcem zimnej wojny znikła elegancka prostota świata dwubiegunowego. Z ładu jałtańskiego wynurzył się nieład narodów. Reguły i prawidłowości zanikły. Instytucje międzynarodowe dotknął kryzys i są zmuszone dostosować swoją rolę do nowej sytuacji. „Nowy ład światowy” zniknął jeszcze zanim zostało podjęte jego rzeczywiste tworzenie. Globalizacji i współzależności przeciwstawiła się fragmentacja państw i „bałkanizacja” świata. Historia rozpoczęła się na nowo wraz z odrodzeniem się potęg pokonanych w II wojnie światowej. Polityka międzynarodowa wydaje się zdominowana przeświadczeniem, że „stare demony zaczną na nowo tańczyć na swych grobach[10].

Współcześnie ład jednobiegunowy z dominacją USA wyraźnie zmierza w kierunku ładu wielobiegunowego, co związane jest ze wzrostem lub odradzaniem się potęgi kilku mocarstw: Chin, Rosji, Unii Europejskiej, Japonii i Indii. Pax Americana  i rola Stanów Zjednoczonych jako ?światowego żandarma? powoli odchodzi w niepamięć, a wiele państw świata nie godzi się na amerykanizm i model kultury kosmopolitycznej. Wbrew ambicjom USA rzeczywistość końca XX wieku pokazała, iż pomimo istotnej przewagi w pewnych dziedzinach należy liczyć się ze zdaniem innych państw.

Już bowiem w 1999 roku sekretarza Stanu USA Madeleine K. Albright zaznaczała, iż świat dzisiejszy jest zbyt złożony, by patrzeć na niego w kategoriach jednego mocarstwa, cy też światowego stróża porządku. Stany Zjednoczone są mocarstwem światowym. Nie możemy jednak i nie powinniśmy działać w pojedynkę. Żaden kraj nie może i nie powinien działać w pojedynkę Żaden kraj nie może i nie powinien brać na siebie takiej odpowiedzialności. Każdy kraj ma obowiązek uczestnictwa w zapewnieniu stabilizacji. Powtarzam: Stany Zjednoczone nie mogą i nie powinny odgrywać roli światowego policjanta[11].

Potwierdzenie zmiany ładu międzynarodowego z jednobiegunowego w wielobiegunowy odnajdujemy również w teorii cyklów hegemonicznych G. Modelskiego. Zgodnie z nią obecnie świat znajduje się w kolejnym cyklu, który charakteryzuje się fazie delegitymizacją pozycji Stanów Zjednoczonych. Obecna paradygmatu światowego ? z jednobiegunowego na wielobiegunowy ? nie toczy się jednak jawnie, a potencjalni rywale dotychczasowego hegemona, w tym przede wszystkim mocarstwa wschodzące na czele z ChRL starają się z jednej strony czerpać korzyści z istniejącego wciąż układu sił, zaś z drugie podważać go[12].

Wiele państw dokonuje tego w sposób pokojowy i zakamuflowany, pod takimi hasłami jak: harmonijny rozwój, pokojowa współpraca i globalne bezpieczeństwo, a w rzeczywistości dążą do podważenia układu międzynarodowego i powrotu do świata wielobiegunowego, działając przy tym wielu płaszczyznach: politycznej, gospodarczej, finansowej, kulturowej, a nawet wojskowej. Istnieją także państwa, które w sposób jawny i konfrontacyjny wykorzystują słabnącą pozycją USA, a obecnie jaskrawym przykładem takiej polityki są poczynania Federacji Rosyjskiej.

denews-mapa-swiata-1200x795

Mapa polityczna współczesnego świata/ mapy.bialystok.pl

Rosja już od wielu lat próbuje wykorzystać osłabienie hegemonii Stanów Zjednoczonych w celu umocnienia własnej pozycji geostrategicznej w nowym ładzie międzynarodowym. Jej działania ukierunkowane są na odpychanie Stanów Zjednoczonych i NATO od granic rosyjskich i obszaru poradzieckiego. [13]Obecnie w działaniach Federacji Rosyjskiej widoczna jest tendencja powrotu do stanowczej globalnej polityki mocarstwowej. Przejawem tego stała się wojna w Gruzji[14], zajęcie Krymu (więcej: D. ZielińskiUkraina podzielona), a obecnie jest nim zaangażowanie militarne tego państwa w Syrii (więcej: R. Muczyński, Rosyjskie bombowce znów nad Syrią).

Według raportu Global Governance w 2025 USA, Chiny i Indie będą stanowić trójkąt wiodący w polityce globalne, wywierając zasadniczy wpływ na kształt ładu międzynarodowego w XXI wieku[15]. Wiele wskazuje jednak na to, iż przyszły ład międzynarodowy będzie należał do państw BRICS (Brazylią, Rosją, Indiami, Chinami oraz Republiką Południowej Afryki), z mocno osłabionym udziałem Stanów Zjednoczonych[16]. Inni wskazują, że na znaczeniu zyskają również państwa zaliczane do dużych państw peryferyjnych, jak na przykład Turcja[17]. Współczesny ład międzynarodowy prócz polityki mocarstw kształtują również zjawiska takie jak globalizacja, rosnące współzależności pomiędzy państwami, informatyzacja, umiędzynarodowienie kapitału i postępująca polaryzacja świata na tzw. bogatą północ i biedne południe[18].

Należy zakładać że, świat w kolejnych dekadach będzie polem geopolitycznych rozgrywek państw posiadających potencjał zdolny kreować obecny ład międzynarodowy. Najpewniej będzie to ład wielobiegunowy, bez jednego wyraźnie dominującego nad pozostałymi supermocarstwa.  Nowy ład międzynarodowy będzie wymagał również tworzenia nowej architektury globalnego systemu bezpieczeństwa, która pozwoli społeczności międzynarodowej uporać się z nowymi jakościowo wyzwaniami i zagrożeniami.

PRZYPISY

[1] John Baylis (red.) Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 3.

[2] B. Buzan i R. Little, Systemy międzynarodowej w historii świata, tłum. E. Brzozowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 42-51.

[3] Z. J. Pietraś, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1986, s.114-116.

[4] Podając za: T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe: teorie ? systemy – uczestnicy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000 (wyd. 2, 2006).

[5] W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wrocław 2004, s. 546.

[6] J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003, s. 31-35.

[7] Podając za: F. Fukuyama, The End of History and the Last Man, Penguin 1992.

[8] Podając za: S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2005.

[9] S. Koziej, Między Piekłem a Rajem, Szare Bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Toruń 2008, s. 178.

[10] C. Jean, Geopolityka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich ? Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 24.

[11] Podając za: W. Malendowski, Nowy ład międzynarodowy, [w:] W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Alta 2, Wrocław 2006, s. 598.

[12][12] G. Modelski, The Long Cycle of Globar politics and the Nation-State, ?Comparative Studies in Society and History?, vol. 20, No. 2, April 1978, s. 213?236

[13] J. M. Fiszer (red.), System euroatlantycki przed i po zakończeniu zimnej wojny. Istota, cele i zadania oraz rola w budowie nowego ładu globalnego

[14] Więcej: R.D. Asmus, Mała wojna, która wstrząsnęła światem. Gruzja, Rosja i przyszłość Zachodu, Fundacja Res Publica im. Henryka Rzeczkowskiego, Warszawa 2010.

[15] http://www.2point6billion.com/news/2010/09/23/u-s-china-and-india-to-be-three-most-powerful-countries-in-2025-report-7320.html U.S., China, and India to be Three Most Powerful Countries in 2025: Report, dostęp: 28.01.2016.

[16] Podając za: L.E. Armijo, C. Roberts, The emerging powers and global governance: Why BRICS matter,

[w:] R. Looney (red.), Handbook of emerging economies, Routledge, 2014.

[17] Z. Öniş, M. Kutlay, Rising powers in a changing global order: The political economy of Turkey in the

age of BRICs, ?Third World Quarterly? 2013, tom 34, nr 8, s. 1408?1425

[18] B. Balcerowicz, Pokój i ?nie-pokój? na progu XXI wieku, Bellona, Warszawa 2002, s. 88-95.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.