Kontakty afgańsko-rosyjskie sięgają lat 30. XVIII w. ? do okresu Imperialnej Rosji. Wtedy to oczy rosyjskich polityków i elit rządzących zwróciły uwagę na tereny Azji Środkowej. Rosja podjęła się stopniowego podboju tych terenów, który to był częścią rosyjskiej ekspansji terytorialnej w Azji. W końcu jej granice sięgnęły aż po Ocean Spokojny.
Pod koniec lat 30. XIX w. Rosjanie rozpoczęli akcentować swoje interesy w Afganistanie. Niedługo po zakończeniu zwycięskiej dla siebie wojny z Persją (1826-1828) Petersburg otrzymał skromne wpływy w niektórych kołach rządzących w Teheranie. Kiedy perskie wojska w roku 1837 próbowały zająć Herat w zachodnim Afganistanie, Rosjanie wykorzystali okazję na powiększenie swoich wpływów na tym terenie. Rosyjscy doradcy i najemnicy dołączyli do ich wyprawy. Tymczasem do Kalkuty, stolicy Indii Brytyjskich i siedziby Indyjskiej Kompanii Wschodniej zaczęły dochodzić wieści o rosnących wpływach rosyjskich na terenie Afganistanu. Kraj ten Brytyjczycy traktowali jako bufor pomiędzy Indiami a państwem rosyjskim. Londyn zagroził interwencją wojskową w Afganistanie, żądając od Persów wycofania się z okolic Heratu. Lądowanie wojsk brytyjskich w Zatoce Perskiej zmusiło rząd w Teheranie do odpuszczenia i powrotu na teren Iranu. Od tego momentu stosunki brytyjsko-rosyjskie uległy pogorszeniu.
Okres ten zapoczątkował wieloletnią rywalizację brytyjsko-rosyjską o wpływy w Azji Środkowej, szczególnie na terenach Afganistanu. Kiedy rosyjskie panowanie zaczęło sięgać nieubłaganie na tereny Kaukazu, Gruzji i Kirgizji, a także w kierunku chanatów Samarkandy, Buchary i Khivy, Brytyjczycy przewidzieli, że niedługo ich pozycja w Indiach może zostać zachwiana. Bufor, jakim do tej pory był Afganistan przechylał się w stronę Romanowów. Brytyjskie podejrzenia odnośnie rosyjskich zamiarów potwierdziły się w 1839 r. W odpowiedzi na dostrzeżone przez nich rosyjskie oddziaływanie na władze w Kabulu wojska angielskie dokonały inwazji na Afganistan. W rzeczywistości wpływy rosyjskie w Kabulu nie wzrastały, a spadały jeszcze zanim angielsko-hinduska armia wkroczyła do Kabulu. W trakcie trzyletniej wojny reputacja Wielkiej Brytanii została poważnie nadszarpnięta. Podejrzenia co do rosyjskich zamiarów wobec Afganistanu utrzymywały się przez kolejne lata. Po cięgach jakie zostały zadane carskiej Rosji podczas wojny krymskiej (1854-56) moskiewskie koła rządzące zwróciły swój wzrok ponownie w kierunku Centralnej Azji. W 1869 r. granica rosyjska sięgnęła po rzekę Amu-Daria. Dziewięć lat później w centrum wojny rosyjsko-tureckiej, gdy politycy w Sankt Petersburgu planowali objąć kontrolę nad cieśninami na Morzu Czarnym, car wysłał do Kabulu misję dyplomatyczną, która sprowokowała Brytyjczyków i rozpoczęła II wojnę afgańsko-brytyjską. Po osiągnięciu o wiele lepszych militarnych jak i politycznych rezultatów niż ich pierwsza kampania w Afganistanie Brytyjczycy osiągnęli swoje cele, łącznie z prawem do decydowaniu o polityce zagranicznej Afgańczyków.
Brytyjczycy podczas bitwy pod Maiwand (II wojna afgańsko-brytyjska)/ Źródło: Wikimedia Commons
Po porażce w wojnie z Japonią (1904-05) i traktacie z Wielką Brytanią (1907) Rosjanie zobowiązali się, że Afganistan leży poza strefą ich wpływów i obiecali konsultować z Wielką Brytanią wszystkie interesy, które miały być w przyszłości prowadzone pomiędzy tymi dwoma państwami. Aby zachować status ?quid pro quo? Londyn zobowiązał się do nieanektowania lub okupowania żadnych afgańskich terytoriów oraz nie wtrącać się w wewnętrzne sprawy Afganistanu. Brytyjczycy mieli jednak kontrolę nad polityką zagraniczną Kabulu. Warunki tego porozumienia przetrwały 12 lat. W 1919 r. wojska afgańskie przekroczyły granicę z Indiami, próbując wzniecić powstanie wzdłuż całej granicy. Wydarzenie to stało się powodem trzeciej już wojny afgańsko-brytyjskiej (maj-sierpień 1919), której rezultatem było zrzucenie brytyjskiej kontroli nad afgańską polityką zagraniczną. Dwa lata po zakończonym konflikcie, w 1921 r. Afganistan i nowo tworząca się Rosja Sowiecka podpisały układ (pierwsze zagraniczne porozumienie w historii rządu w Moskwie) mówiący o militarnym i ekonomicznym wsparciu strony radzieckiej dla Afganistanu. Jednak pomimo tego porozumienia jeszcze w latach 20. ubiegłego wieku bolszewicy dwukrotnie interweniowali na terenie Afganistanu. Pierwszy raz w 1925 r. kiedy to zajęli sporną wyspę na Amu-Darii i cztery lata później, po obaleniu króla Amanullaha, gdy sowieccy żołnierzy próbowali wesprzeć obalonego władcę. Międzynarodowe naciski spowodowały wycofanie czerwonoarmistów, ale już w 1930 r. kolejny raz wojska ZSRR przekroczyły granicę w pościgu za dysydentami, którzy szukali azylu na terenie neutralnego Afganistanu. W latach 20. i 30. XX wieku komuniści byli skoncentrowani na skutecznym tłumieniu wszelkich ruchów partyzanckich dążących do zerwania z wpływami Moskwy na terenie Azji Centralnej.
Po wycofaniu się Brytyjczyków z Indii (1947) i utworzeniu dwóch nowych państw na mapie świata (Indie i Pakistan) Rosjanie nie mieli na tym terenie poważnego rywala, który mógłby rywalizować z nimi o wpływy w Afganistanie. Zwłaszcza po śmierci Stalina kontakty afgańsko-rosyjskie wzrosły. Było to związane z dużymi pakietami pomocy finansowej oraz zwiększeniu się poziomu handlu między oboma krajami. Przykładowo w 1954 r. afgański premier Mohammed Daud Chan otrzymał od Moskwy pożyczkę w wysokości 3,5 mln dolarów na budowę dwóch silosów i szeregu piekarni. Niedługo potem oba państwa odnowiły traktat handlowy, który gwarantował sowietom import paliwa, materiałów budowlanych i metali w zamian za afgańską wełnę, surową bawełnę i zwierzęce skóry. W grudniu 1955 r. ZSRR przyznał Afganistanowi długoterminową pożyczkę w wysokości 100 mln dolarów na rozwój projektów uzgodnionych przez specjalistów z obu państw. Od tego czasu rozpoczął się w Afganistanie masowy napływ sowieckich inwestycji ? budowa dróg, rzecznych portów, elektrowni, mostów, szpitali, lotnisk czy sieci telekomunikacyjnej. Jednym z symboli współpracy między oboma krajami było wybudowanie drogi Salang łączącej tereny Północnego Afganistanu z Prowincją Parwan. W marcu 1956 r. Afgańczycy po konsultacji ze swoimi sowieckimi towarzyszami rozpoczęli pierwszy Plan Pięcioletni. Oficjalnie Afganistan był państwem neutralnym, niestojącym po żadnej ze stron podczas Zimnej Wojny. Jednak ze względu na swoje mocne stosunki z ZSRR w Europie premier Mohammed Daud Chan miał przydomek ?Czerwonego Premiera?. Kraj jednak bardziej przechylał się w ?lewą? stronę, nie ze względu na przesłanki ideologiczne, ale coraz większe uzależnienie do swojego potężnego wtedy sąsiada. Choć formalnie Afganistan miał większą autonomię niż kraje, które znajdowały się pod kontrolą sowietów także on był miejscem rywalizacji bloku komunistycznego z państwami kapitalistycznymi. We wczesnych latach 60. na półkach w afgańskich sklepach można było znaleźć szereg produktów z ?krajów demokracji ludowej?, szczególnie z Czechosłowacji i Polski.
Premier Mohammed Daud Chan/ Źródło: Wikimedia Commons
Kiedy Amerykanie odmówili Kabulowi wsparcia w rozwoju armii, rząd w Kabulu zwrócił się o pomoc do Moskwy. W sierpniu 1956 r. 25 milionów dolarów pożyczki miało zostać przeznaczone na doposażenie afgańskiej armii (czołgi, samoloty i śmigłowce). Do armii afgańskiej skierowano szereg sowieckich ?doradców?, którzy zajęli się szkoleniem. W sowieckich szkołach wojskowych studiowało blisko 4000 afgańskich oficerów, którzy byli także obiektem komunistycznej indoktrynacji.
W drugiej połowie lat 70. premier Daud zaczął jednak prowadzić bardziej niezależną politykę co nie spodobało się władzom w Moskwie. W 1978 r. doszło do przewrotu, w którym to Mohammed Daud Chan (od 1973 r. prezydent) został zamordowany. Razem z nim zginęli jego najbliżsi współpracownicy. Władzę w państwie objęła Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu. Jej przywódca Nur Mohammad Taraki powziął decyzję o zorganizowaniu życia społeczeństwa afgańskiego w model, który obowiązywał w państwach komunistycznych. Jego reformy napotkały na opór ogromnej ilości muzułmańskiego społeczeństwa, dla których pomysły nowego rządu były kompletną paranoją. Rosjanie zdawali sobie sprawę, że nie można od razu przeprowadzić gwałtownych przemian i nakłaniali Tarakiego do spowolnienia kursu. Ten jednak nie posłuchał. Poglądy, które głosiła jego partia (jej członkowie wywodzili się z kręgów wojskowych i inteligenckich) nijak miały się do tego jak przez wieki żyli koczowniczy mieszkańcy Afganistanu. Czarę goryczy przelał pomysł rządu co do edukacji kobiet ? chodziło o naukę pisania i czytania. W marcu 1979 r. w Heracie wybuchło powstanie islamskich fundamentalistów. W jego trakcie stacjonujący na miejscu ?doradcy? sowieccy zostali wymordowani. Oddziałom rządowym udało się stłumić rozruchy kosztem blisko 5000 ofiar. Taraki został odsunięty od władzy i zamordowany. Na jego miejsce powołano Hafizullaha Amina, który jednak nie był lepszy od poprzednika. Nie mogąc sobie poradzić z ogromnym napięciem w kraju, Amin oficjalnie poprosił stronę sowiecką o pomoc. Zdając sobie sprawę, że zwycięstwo fundamentalistów w Afganistanie może negatywnie wpłynąć na sytuację w radzieckich republikach, których mieszkańcy również wyznawali islam, Moskwa podjęła decyzję o interwencji zbrojnej. Ale to już temat na kolejny artykuł.
