Źródło: blog.livedoor.jp

Zbiorowe harakiri w Sasebo 11 września 1905 r.

Ostatnim ważnym wydarzeniem wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) stało się zatonięcie w porcie Sasebo flagowego pancernika Mikasa (??) w nocy 10/11 września 1905 r.

Legendarny predrednot

Ten jeden z najsławniejszych okrętów japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej (???? Nippon Kaigun), wybudowany w 1902 r. w angielskiej stoczni koncernu Vickersa w Barrow-in-Furness, był jednym z głównych koni roboczych japońskiej Połączonej Floty (???? Reng? Kantai) – głównego związku operacyjnego Cesarskiej Marynarki, grupującego gros najwartościowszych jej okrętów. Pełnił przy tym reprezentacyjną funkcję okrętu flagowego floty japońskiej w konflikcie rosyjsko – japońskim, na którym swą flagę podnosił wiceadmirał* (???? Kaigun Ch?j?)Heihachir? T?g? (1848-1934.). Nazywany Nelsonem Wschodu, adm. T?g?, który swym zdecydowaniem oraz żelazną konsekwencją podczas wojny z Rosją, zdołał rozbić więcej niż dwukrotnie silniejszego nieprzyjaciela, nie dopuściwszy do połączenia się rosyjskich eskadr portarturskiej i bałtyckich (detaszowanych na Daleki Wschód), i tym samym zdołał zapewnić sobie trwałe i poczesne mu miejsce w historii świata, obok najwybitniejszych admirałów wszystkich czasów.

Predrednot Mikasa w zjawiskowym koloryzowanym ujęciu. Warto zwrócić uwagę na malowanie pokojowe / reprezentacyjne. Nieco odmienne od powszechnie przyjętego wariantu malowania "wiktoriańskiego", obowiązującego w większości ówczesnych marynarek wojennych świata. Źródło: livedoor.blogimg.jp

Predrednot Mikasa w zjawiskowym koloryzowanym ujęciu.
Warto zwrócić uwagę na malowanie pokojowe/reprezentacyjne. Nieco odmienne od powszechnie przyjętego wariantu malowania „wiktoriańskiego”, obowiązującego w większości ówczesnych marynarek wojennych świata.
Źródło: livedoor.blogimg.jp

* Z dniem 6 czerwca 1904 r. został awansowany do stopnia pełnego admirała (???? Kaigun Taish?.).

Port Artur i Morze Żółte

Już w pierwszym starciu japońskiej Połączonej Floty z rosyjską Eskadrą Oceanu Spokojnego (bazującą we Port Arturze, ob. Lüshunkou) w dniu 9 lutego 1904 r. na wodach bezpośrednio okalających rosyjską twierdzę dalekowschodnią, Mikasa otrzymał kilka trafień wielkiego kalibru (254-305 mm), mając uszkodzony pomost bojowy (7 rannych), nie doznając przy tym jednakże znaczniejszych uszkodzeń.

Mikasa po bitwie na Morzu Żółtym 10 sierpnia 1904 r. Zdjęcie przedstawia zniszczoną armatę rufowej wieży 305 mm. Źródło: gspo.ru

Mikasa po bitwie na Morzu Żółtym (10 sierpnia 1904 r.).
Zdjęcie przedstawia zniszczoną armatę rufowej wieży 305 mm.
Źródło: gspo.ru

W trakcie próby przebicia się rosyjskiej Eskadry Oceanu Spokojnego z Port Artura do Władywostoku przez blokadę japońską, oraz wynikłej z tego zdarzenia bitwy na Morzu Żółtym 10 sierpnia 1904 r. pomiędzy obydwu flotami, Mikasa (która według naocznych świadków wyglądała z zewnątrz jak ruina) tylko dzięki dobremu opancerzeniu zachował jaką taką gotowość bojową, znajdując się kilkakrotnie (w tym raz nawet przez kwadrans) pod skoncentrowanym ogniem kilku rosyjskich pancerników oraz istnym gradem pocisków. Ciężko postrzelany japoński okręt flagowy otrzymał 22 trafienia pociskami dużego kalibru (uszkodzone m.in. dwie armaty 305 mm, a zatem 50% artylerii głównej, zwalony fok- i grotmaszt, zniszczony tylny komin, rozbity pomost bojowy, zburzone nadbudówki, rozbita radiostacja, ciężko postrzelane burty i wypalony rufowy pokład bateryjny), 31 zabitych i 94 rannych.

Cuszima

Na wodach Cuszimy w trakcie decydującej  bitwy dziennej w dniu 27 maja 1905 r. zakończonej całkowitym rozbiciem rosyjskiej Drugiej i Trzeciej Eskadry Oceanu Spokojnego, sam pancernik na którym był jak zwykle zaokrętowany adm. T?g? wraz ze swym sztabem, odnosi  ciężkie  uszkodzenia (rozbity pomost nawigacyjny, liczne przebicia burt, częściowo zwalony maszt oraz zniszczone szalupy znajdujące się na górnym pokładzie, ponadto zniszczeniu uległa radiostacja) trafiony 10 pociskami 305 mm i 22 – 120-152 mm (8 zabitych i 105 rannych.). W trakcie szalejącej bitwy jeden z rosyjskich pocisków rozerwał się na dziobowym pomoście nawigacyjnym flagowego pancernika, tuż obok pancernego silosu wieży dowodzenia. Podmuch przewrócił znajdujących się w niej oficerów i marynarzy, ale  adm. T?g? wyszedł bez szwanku. Jeden z pocisków, wystrzelonych przez rosyjskich kanonierów Drugiej Eskadry ściął stengę fokmasztu z flagą adm.  T?g? (podniesiono ją znów na rei fokmasztu.). Nadmierna szybkostrzelność  artylerzystów Połączonej Floty przy znacznej czułości zapalników dała się we znaki również artylerii japońskiej, powodując awarie kilkunastu dział na poszczególnych okrętach. Jedno z najpoważniejszych wydarzyło się na flagowcu – pancerniku Mikasa, gdzie uległo zniszczeniu prawe działo wieży dziobowej 305 mm, kiedy w jego lufie przedwcześnie zdetonował własny pocisk. Okręt zmuszony  był  udać się do remontu, mimo iż formalnie był po bitwie sprawny i w dalszym ciągu gotowy do walki.

Sasebo

Po przerwaniu działań zbrojnych Mikasa wszedł do Sasebo. Flota japońska miała dość silne zaplecze stoczniowe, ponadto efektywnemu wykorzystaniu floty sprzyjał dogodny system bazowania, związany ściśle z morskim teatrem działań wojennych – Morzami Żółtym i Japońskim oraz łączącą je Cieśniną Koreańską. Główne stocznie rządowe znajdowały się w bazach morskich (porty wojenno-morskie) w Yokosuce, Kure i Sasebo. Baza morska w Sasebo dysponowała dwiema dużymi pochylniami stoczniowymi oraz jedną małą, a także miała trzy suche doki – w tym jeden mogący przyjmować pancerniki – oraz znakomicie wyposażone zaplecze stoczniowe.

Hańba Traktatu w Portsmouth

Cuszima stanowiła szczyt możliwości militarnych Cesarstwa, które odczuwało już wyraźnie wyczerpanie ekonomiczne przedłużającą się wojną. Niepokoje wewnętrzne, niewesoła sytuacja militarna w Mandżurii oraz obawy cara Mikołaja II przed możliwą inwazją na Sachalin (do której faktycznie doszło), sprawiły, że Rosjanie byli skłonni przystąpić do negocjacji.

Mikasa odniósł wiele powierzchniowych uszkodzeń w bitwie pod Cuszimą (27 - 28 maj 1905 r.). Zdjęcie przedstawia japoński okręt liniowy po wpłynięciu do Sasebo w okresie pobitewnym. Źródło: gspo.ru

Mikasa odniósł wiele powierzchniowych uszkodzeń w bitwie pod Cuszimą (27-28 maj 1905 r.). Zdjęcie przedstawia japoński okręt liniowy po wpłynięciu do Sasebo w okresie pobitewnym.
Źródło: gspo.ru

Przywódcy Japonii, świadomi, że ich armie i zasoby są na wyczerpaniu, również byli gotowi do rozmów i potajemnie zwrócili się do prezydenta USA Theodora Roosevelta z prośbą o mediację. Po trwających miesiąc rokowaniach w Portsmouth w stanie New Hampshire, dotyczących głównie odmowy wypłacenia odszkodowań wojennych lub poczynienia znaczących ustępstw terytorialnych ze strony Rosjan, w dniu 5 września Rosja niechętnie zgodziła się przekazać Japonii południową część wyspy Sachalin. Dodatkowo Japończycy otrzymali prawo wyłączności, jeśli chodzi o wpływy w Korei, i przejęli kontrolę nad rosyjskimi liniami kolejowymi w południowej Mandżurii. Wypłaty odszkodowań jednak nie było. Japończycy byli oburzeni, że traktat pokojowy nie wspominał nawet o odszkodowaniach, a jedynie rzucał im bezwartościowe i nic nieznaczące (w mniemaniu rzesz japońskiego społeczeństwa) nabytki terytorialne w zamian za tak wielkie poświęcenia (zaiste, wojna z Rosją spowodowała drastyczne zubożenie japońskiego społeczeństwa, sama Japonia zaś, była niemal bankrutem wychodząc z niej zwycięsko.).

Zamieszki uliczne w Tokio i wprowadzenie stanu wojennego

Te dogodne dla Japonii warunki pokojowe zostały przyjęte z oburzeniem przez szowinistyczne kręgi społeczeństwa. Już na następny dzień doszło w Tokio do poważnych rozruchów, zwanych od nazwy parku w centrum miasta, gdzie zebrał się  niezadowolony z wynegocjowanych warunków pokojowych tłum, rozruchami Hibiya. W wyniku trwających dwa dni demonstracji, które później rozszerzyły się także, choć w mniejszej skali, na Jokohamę i Kobe, spalono około 350 budynków, w tym budynek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W zamieszkach zginęło 17 osób, a ponad 1000 odniosło rany (w tym około 450 policjantów), aresztowano zaś w sumie ponad 2 tys. demonstrantów. Skala rozruchów zmusiła rząd do ogłoszenia 6 września stanu wyjątkowego, który odwołano dopiero 29 listopada. Wywołane postanowieniami traktatu niezadowolenie stało się też ostatecznie przyczyną upadku rządu Katsury Tar?, który musiał podać się do dymisji 7 stycznia 1906 r. Bulwarowa prasa światowa nawet przypadkowy wybuch komory amunicyjnej w dniu 11 września na stojącym w Sasebo pancerniku Mikasa przypisała rzekomemu protestowi jego załogi, która chciała niejako przez zbiorowe harakiri (zabitych i rannych było 599 ludzi, czyli o 486 więcej niż w bitwie pod Cuszimą), zmyć hańbę traktatu w Portsmouth.

Ponownie Sasebo

Ostatnim ważnym wydarzeniem wojny rosyjsko – japońskiej (1904 – 1905 r.) stało się zatonięcie w porcie Sasebo flagowego pancernika Mikasa w nocy 10/11 września 1905 r. Najpierw dostrzeżono około północy dym wydobywający się z przewodów wentylacyjnych komór amunicyjnych w okolicy tylnego masztu. Około 30 minut po północy w części rufowej japońskiego okrętu, na wysokości tylnego pomostu, wybuchł pożar. Ogień tlił się wyraźnie w rufowej komorze amunicyjnej armat 152 mm. Czarno-żółty dym wskazywał wyraźnie samozapłon ładunków miotających. Na Mikasę natychmiast skierowano dodatkowe ekipy ratownicze z sąsiednich okrętów i z lądu, co początkowo przyniosło pewien efekt, pożar bowiem wyraźnie przygasł.

Podniesiony z dna Mikasa, którego kadłub dnia 8 sierpnia 1906 r. ponownie pojawił się na powierzchni basenu portowego, co umożliwiło odholowanie okrętu do stoczni (arsenału) w Maizuru. Źródło: besankosyashin.blog56.fc2.com

Podniesiony z dna Mikasa, którego kadłub 8 sierpnia 1906 r. ponownie pojawił się na powierzchni basenu portowego, co umożliwiło odholowanie okrętu do stoczni (arsenału) w Maizuru.
Źródło: besankosyashin.blog56.fc2.com

Gdy już wydawało się, że sytuacja została opanowana, około godziny 01.30 doszło nagle do wtórnej eksplozji rufowych komór amunicyjnych, która rozerwała kadłub pancernika na długości około 25 metrów. Doszło najpierw do niewielkiej eksplozji w tej samej rufowej komorze amunicyjnej armat 152 mm. Wywołała ona pożar w komorze ładunków miotających armat 305 mm wieży rufowej, który doprowadził do potężnego wybuchu składowanej powyżej amunicji, i w konsekwencji –  do zatonięcia okrętu. W ciągu niecałej godziny flagowy okręt adm. T?g? zatonął w płytkim basenie portowym ze stratą 256 zabitych i 343 rannych. Kadłub osiadł na równej stępce, na głębokości 11 metrów. Admirała nie było wówczas na pokładzie, 8 września bowiem udał się do Tokio na naradę (w której uczestniczyli również pozostali oficerowie flagowi japońskiej Połączonej Floty) w związku z zawartym trzy dni wcześniej pokojem z Rosją. W sierpniu 1906 r. wrak Mikasy został jednak podniesiony z dna i po remoncie połączonym z modernizacją, przywrócony w grudniu 1907 r. do służby. Nie dane było Mikasie wziąć udziału w uroczystej paradzie zwycięskiej Połączonej Floty, która miała miejsce 23 października w Jokohamie. Przed oczyma cesarza i zgromadzonych licznie widzów zaprezentowało się wówczas 166 jednostek, w tym świeżo wcielone do służby eks-rosyjskie pancerniki zdobyte na wodach Cuszimy: Iki (eks-Impierator Nikołaj I), Mishima (eks-Admirał Sieniawin) i Okinoshima (eks-Gienierał-admirał Apraksin) oraz dopiero co wydobyte z dna Port Artura i przyholowane do Japonii Pierieswiet i Połtawa.

Zbiorowe seppuku?

Pancernik Mikasa był pierwszym okrętem z serii 9 pancerników i 2 krążowników, które w latach 1905 – 1918 zostały rozerwane wewnętrzną eksplozją w czasie postoju w bazie.  Komisja śledcza badająca okoliczności wypadku, za jego przyczynę uznała niestabilność chemiczną wyprodukowanego kordytu – materiału miotającego na bazie tej samej substancji, produkowanej w Wielkiej Brytanii. Kordyt, magazynowany na okręcie (produkowany wedle brytyjskich receptur), był ewidentnie wadliwy. Wybitny polski chemik – prof. Tadeusz Urbański (1901-1985)  wspomina o tym zdarzeniu opisując kwestię tzw. pozornych stabilizatorów prochu: pisze w swej kilkutomowej pracy o wybuchu na Mikasie ładunków kordytu z dodatkiem chlorku rtęci. Chlorek rtęci był równie niebezpieczny co niepotrzebny. Kordyt był ze swej natury niehigroskopijny i odporny na zagrzybienie. Pleśń mogła zaatakować nitrocelulozę, która dla bezpieczeństwa była zwykle przechowywana i transportowana w stanie zwilżonym. Zagrożenie było jednak niewielkie, szczególnie materiału przeznaczonego do szybkiej przeróbki.  Już w 1897 r. zastępowano papierek jodoskrobiowy papierkiem nasyconym dwufenyloaminą.

Latanie przestrzelin oraz usuwanie uszkodzeń w Sasebo na postrzelanej Mikasie po bitwie cuszimskiej. Źródło: shipmodels.info

Latanie przestrzelin oraz usuwanie uszkodzeń w Sasebo na postrzelanej Mikasie po bitwie cuszimskiej.
Źródło: shipmodels.info

W 1906 r. okazało się, że jeden z największych cywilnych i prywatnych producentów materiałów wybuchowych w Wielkiej Brytanii, dodaje sublimat do kordytu. Biorąc pod uwagę okoliczności, było to jego świadome fałszowanie, żeby ułatwić przejście próby stabilizacji ładunków miotających. W wyniku skandalu rząd brytyjski zerwał kontrakty na dostawy zamówionych ładunków dla potrzeb Royal Navy, i doszło do długotrwałego obustronnego sporu prawnego. Niemniej, kordyt o brytyjskiej recepturze chemicznej produkowały różne firmy, zarówno na rynek na rynek wojskowy, jak i cywilny. Najistotniejsze dla późniejszej stabilności było oczyszczanie celulozy przed i po nitracji oraz utrzymywanie w dalszej przeróbce odpowiedniej temperatury. Zależało to jednak w znacznej mierze od technologii przyjętej u danego producenta.

Japończycy najprawdopodobniej padli zwyczajnie ofiarą kupca upłynniającego jakieś stare zapasy przechowywane w złych warunkach, powodujących destabilizację ładunków oraz ich podwyższoną skłonność do samozapłonu. Wersję o ewentualnym sabotażu lub rozluźnieniu dyscypliny na pokładzie Mikasy, i związanym z tym zaprószeniem ognia w magazynie ładunków miotających, możemy śmiało przyjąć jako nieprawdopodobną.

Brytyjskie ładunki miotające składały się z:

  •  30% nitrogliceryny
  • 65% nitrocelulozy
  • 5% wazeliny.
Schemat wieży oraz barbety artylerii głównego kalibru (305 mm) Mikasy. Wieże wzoru brytyjskiego zapewniały największą przestronność i najsprawniejszą wentylację, co dla artylerzystów okrętowych miało znaczenie kluczowe. Źródło: wikimedia.org

Schemat wieży oraz barbety artylerii głównego kalibru (305 mm) Mikasy.
Wieże wzoru brytyjskiego zapewniały największą przestronność i najsprawniejszą wentylację, co dla artylerzystów okrętowych miało znaczenie kluczowe.
Źródło: wikimedia.org

Brytyjczycy w swojej nitrocelulozie (bo to ona była niestabilna) mieli podwyższony ponad dopuszczalną miarę poziom azotu – 13,1%. W celu poprawy stanu rzeczy, po kilku efektownych eksplozjach na brytyjskich jednostkach pływających, zaczęto ściśle przestrzegać procedury produkcji (szczególnie zachowanie co najmniej 2,5 godzinnego czasu nitrowania, co miało zapobiec formowaniu się niestabilnych związków.). Jako materiału wyjściowego do produkcji, zaczęto używać czystej bawełny zgrzebnej, a nie odpadów bawełnianych. Do tego dodawano stabilizatorów w postaci kredy i krakowanej wazeliny.

Dopiero niezwykle gwałtowne okoliczności, w jakich Brytyjczycy stracili trzy krążowniki liniowe w bitwie jutlandzkiej (31 maj – 1 czerwca 1916 r.), wzbudziły ich podejrzenia co do jakości stosowanego w Royal Navy kordytu. Badanie próbek pobranych z poszczególnych okrętów dowiodło, że proces produkcyjny kordytu jest wadliwy i prowadzi do jego wyjątkowej wrażliwości na podwyższoną temperaturę, a niestabilność ta rośnie wraz z upływem czasu składowania. Japończycy, którzy również stosowali skład chemiczny oraz brytyjskie receptury, doświadczyli (w sposób tragiczny i katastrofalny) ich wad. Po tym, gdy w 1905 r. nastąpiła eksplozja na pancerniku Mikasa, w 1917 r. stracili krążownik pancerny Tsukuba (??) (typ Tsukuba, poszedł na dno w rezultacie wybuchu komory amunicyjnej 14 stycznia 1917 r. w zatoce Yokosuka), a w rok później okręt liniowy Kawachi (??) (semidrednot – półdrednot typu Kawachi, ofiara eksplozji wadliwego kordytu, do której doszło 12 lipca 1918 r. w zatoce Tokuyama, w pobliżu południowo-zachodniego krańca wyspy Honsiu.).

Epilog

Sam Mikasa – ten jeden z najsławniejszych okrętów japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej, miał po wojnie rosyjsko-japońskiej dość burzliwą historię.

Mikasa. Współczesny widok na dziobową wieżę artylerii głównej, opancerzone stanowisko dowodzenia oraz pomost nawigacyjny. Źródło: cityofart.net

Mikasa – Współczesny widok na dziobową wieżę artylerii głównej, opancerzone stanowisko dowodzenia oraz pomost nawigacyjny.
Źródło: cityofart.net

Gruntownie wyremontowany  po wydobyciu, okręt został gruntownie przezbrojony, co prawda w działa tego samego kalibru (305 i 152 mm) ale były to działa wyprodukowane już w Japonii.  W 1921 r. rozbił się na wybrzeżu wyspy Askolda w Zatoce Piotra Wielkiego koło Władywostoku, podczas operacji prowadzonych przez Japończyków na Syberii przeciw Rosji bolszewickiej. Ściągnięty ze skał, został w 1923 r. odremontowany i wystawiony w Yokosuka jako narodowa pamiątka. II wojnę światową przetrwał zakamuflowany jako magazyn. Po 1945 r. okupujący kraj Amerykanie zabronili początkowo przywracania Mikasie charakteru muzealnego; nastąpiło to dopiero w 1961 r.     
Aczkolwiek wypada pamiętać, że istniejący dzisiaj okręt liniowy Mikasa, który obecnie podziwiamy, to w dużej części imitacja. Najprawdopodobniej zachował się jedynie kadłub, wszelkie wyposażenie, nadbudówki, armaty i wieże działowe są tylko kopiami dorobionymi po II wojnie światowej.

Dane taktyczno-techniczne pancernika eskadrowego generacji predrednotów  Mikasa:

Miejsce budowy – Vickers, Barrow-in-Furness (Wielka Brytania)
Rok budowy – 1900/1902
Wyporność (normalna) – 15140 ton
Wymiary – 122 x 23,2 x 8,3 m
Moc maszyn (KM) – 16340
Prędkość (maksymalna) – 18,5 węzła
Uzbrojenie artyleryjskie – 4 x 305 mm (L/40), 14 x 152 mm (L/40)., 20 x 76 mm (L/40), 8 x 47 mm (L/40), 4 x 42 mm (L/33.).
Uzbrojenie torpedowe – 4 wt 457 mm.

Pokład bateryjny stanowisk kazamatowych dział artylerii średniego kalibru (152 mm) Mikasy. Widok współczesny. Źródło: cityofart.net

Pokład bateryjny stanowisk kazamatowych armat artylerii średniego kalibru (152 mm) Mikasy. Widok współczesny.
Źródło: cityofart.net

Pancerz burtowy na linii wodnej: 102-178-229-178-102 mm (cała długość kadłuba x 2,4 m); pancerz burtowy: 152 mm (66-63 x 2,3 m); poprzeczne grodzie pancerne: 356 mm (dziób i rufa); pancerz pokładowy: 51/76 mm; pancerz artylerii głównej: 254 mm (wieże), 356 mm (barbety); pancerz artylerii średniej: 152 mm (kazamaty); stanowisko dowodzenia: 356 mm.
Uwagi: Zbudowany (wraz z pancernikami Shikishima [??], Hatsuse [??] i Asahi [?]) wedle zatwierdzonego w 1898 r. przez ministra marynarki – adm. Gombei Yamamoto tzw. Planu 6+6. Zakładał on zwiększenie do sześciu liczby nowoczesnych pancerników eskadrowych (dwa już powstawały w Wielkiej Brytanii) oraz uzupełnienie ich sześcioma krążownikami pancernymi. Budowano je według zmodernizowanych planów brytyjskich pancerników typu Majestic zaprojektowanych przez sir Wiliama White?a.

 

Reklama brytyjskiego koncernu Vickersa. Budowniczego pancernika eskadrowego Mikasa (generacji predrednotów) oraz krążownika liniowego Kong? (??.). Japoński krążownik liniowy Kong? (typ Kong?), wybudowany w 1913 r. w Wielkiej Brytanii był w chwili wybuchu Wielkiej Wojny najdłuższym (212 m), największym (27 500 t) i najsilniej uzbrojonym (8 dział 356 mm) okrętem wojennym świata. Źródło: cityofart.net

Reklama brytyjskiego koncernu Vickers Limited.
Budowniczy pancernika eskadrowego (predrednota) Mikasa oraz krążownika liniowego Kong? (??.).
Japoński krążownik liniowy Kong? (typ Kong?), wybudowany w 1913 r. w Wielkiej Brytanii był w chwili wybuchu Wielkiej Wojny najdłuższym (212 m), największym (27 500 t) i najsilniej uzbrojonym (8 dział 356 mm) okrętem wojennym świata.
Źródło: cityofart.net

Bibiografia:

W. Kodrębski – Eksplozje amunicji na okrętach wojennych. „Przegląd Morski”, Nr. 11 – 12 / 1930 r.

T. Urbański – Chemia i technologia materiałów wybuchowych. T. III, Warszawa 1954 r.

H.W. Wilson – Battleships in Action. Vol. I, London 1926 r.

J.W. Dyskant – Cuszima 1905. Warszawa, 1989 r.

J.W. Dyskant – Port Artur 1904. Warszawa, 1996 r.

E. Lacroix – The Development of the Imperial Japanese Navy. Cz. 13, „The Belgian Shiplover”, Nr. 3 / 1970 r.

T. Klimczyk – Pancerniki. Warszawa, 2002 r.

D. Warner, P. Warner – The tide at sunrise. A history of the russo – japanese war 1904 – 1905. Norwich, 1975 r.

H. Jentschura, D. Jung, P. Mickel – Warships of the Imperial Japanese Navy 1869 – 1945. London, 1977 r.

Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860 – 1905. London, 1979 r.

Wyznawca teorii wojennomorskich Mahana, Colomba i Corbetta. Gorący orędownik propagowania doktryny Nawalizmu na gruncie medialnym i społecznym w naszym kraju. Zainteresowania: wszystko co związane z budownictwem okrętowym oraz strategią i taktyką wojen morskich wieku pary, od okresu wojny krymskiej do okresu interwencji British Baltic Force w trakcie rosyjskiej wojny domowej włącznie. Dla stosownej przeciwwagi umysłowej, pochłania go również tematyka alianckich bombardowań powietrznych na niemieckie ośrodki miejskie w toku II WŚ oraz historia i rozwój "skrzydła bombowego" Rządu JKM - RAF Bomber Command.