W trakcie I wojny światowej ofiarą wojny podwodnej, prowadzonej przez U-Booty niemieckiej Kaiserliche Marine w sposób bezwzględny i brutalny padły również statki szpitalne oraz liniowce pasażerskie. Przykład storpedowania statków szpitalnych: Rewa, Glenart Castle, Llandovery Castle, Warilda, afera Lusitanii, sprawa zatopienia statków Aquila i Falaba, posłanie na dno statków pasażerskich Arabic i Hesperiana oraz promu Sussex z całą pewnością negatywnie rzutują na osiągnięcia bojowe niemieckich podwodników w latach 1914 – 1918. Czy jednak państwa Ententy pozostały bez skazy w kwestii wojny podwodnej? Poniżej podano kilka przykładów, które godzą w honor trójkolorowej bandery francuskiej marynarki (Marine Nationale.).
Francja nie była zadowolona z działalności bojowej swoich okrętów podwodnych w I wojnie światowej, w skład których wchodziły jednostki różnych typów, budowane według różnych założeń, nie przedstawiających w chwili wybuchu Wielkiej Wojny dużej wartości. Francuzi, mimo dużego dorobku w dziedzinie żeglugi podwodnej, pozostawali w tyle w przededniu Wielkiej Wojny, jeżeli chodzi o budownictwo okrętów podwodnych dla swej floty.
Część okrętów miała jeszcze napęd w postaci maszyny parowej, co ze względu na duży czas przygotowań do zanurzenia już eliminowało je z walki. W 1903 r. Gabriel Maugas projektuje i buduje 400-tonowe okręty podwodne typu Émeraude i Mariotte.
Jeden z francuskich okrętów podwodnych typu Pluviôse. Źródło: battleships-cruisers.co.uk
W latach 1906 – 1909 zbudowano dla Marine Nationale 18 okrętów podwodnych o zbliżonej wyporności typu Circé i Brumaire z silnikami diesla i Pluviôse z maszyną parową. W latach 1909 – 1914 rozpoczęto budowę okrętów podwodnych o wyporności 850 – 920 t – Lagrange, Joessel i Diane – 663 t. oraz Clorinde – 400 t. W 1910 r. w stoczniach Francji zbudowano 13 okrętów podwodnych na eksport (Grecja – 2, Peru – 2, Japonia – 2, Rumunia – 3, Turcja – 2*.).
* Transakcji nie sfinalizowano.
Siły podwodne Francji na Morzu Śródziemnym.
W sierpniu 1914 r. w bazach śródziemnomorskich w Tulonie, Bizercie (w Afryce Północnej) oraz w La Valetta – portu położonego na brytyjskiej Malcie (oprócz wspomnianych głównych baz Francuzi wykorzystywali także porty w Oranie i Algierze) stacjonowała 1. Armia Morska pod dowództwem wiceadm. Augustina Emmanuela Gastona Boué de Lapeyr?re’a, która de facto stanowiła trzon francuskiej marynarki wojennej (Marine Nationale.). Po rozpoczęciu działań wojennych, również Grecja zezwoliła okrętom Ententy na zawijanie do jej portów na wyspach Korfu (dziś Korkyra i Othoni) i Fano u wejścia do Cieśniny Otranto, dla zaopatrywania się w wodę i dostarczaną z Włoch żywność.
OP Curie (typ Brumaire.). Zasięg operacyjny jednostek tego typu w momencie wybuchu Wielkiej Wojny, był zaiste, imponujący. Źródło: u-boat.laboratorium.com
Francuzi dysponowali w basenie Morza Śródziemnego dwiema flotyllami okrętów podwodnych (jednostkami wydzielonymi ze struktury 1. Armii Morskiej.). W pierwszej znalazły się: Amp?re, Cugnot, Fresnel, Gay-Lussac, Monge i Papin oraz małe kontrtorpedowce: Arbalete, Arc i Hallabarde.
W drugiej zaś: Arago, Bernouilli, Circé, Coulomb, Curie, Faraday, Joule i Le Verrier oraz małe kontrtorpedowce: Mosqueton i Sarbacane.
Siły francuskie na Morzu Śródziemnym dysponowały piętnastoma okrętami podwodnymi. Austriacy (flota naddunajskiej monarchii – C.K. Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine, węg. Császári és Királyi Haditengerészet) mogli początkowo użyć tylko sześć okrętów tej klasy, a w końcu 1914 roku – siedem.
Przewaga w siłach podwodnych nie ograniczała się wyłącznie do ilości jednostek pływających, bowiem okręty francuskie były konstrukcyjnie o 3 – 4 lata młodsze, co wobec szybkiego postępu technicznego w dziedzinie broni podwodnej stanowiło dodatkowy atut.
Wybuch Pierwszej Wojny Światowej.
Zgodnie z sojuszniczymi uzgodnieniami operacyjnymi – 6 sierpnia 1914 r. Wielka Brytania i Francja podjęły ustalenia, zgodnie z którymi dowodzenie operacyjne w całym obszarze Morza Śródziemnego przejmowała Francja.
Na mocy uzgodnień podjętych jeszcze przed wojną Francuzi sprawowali dowództwo operacyjne w zachodniej części Morza Śródziemnego, Brytyjczycy zaś w jego wschodniej części (pod zwierzchnictwem Brytyjczyków pozostawały również bazy morskie na Malcie i w Gibraltarze.). Paryż brał także na swoje barki blokadę Adriatyku, Kanału Sueskiego, Cieśniny Gibraltarskiej oraz zapobieganie przedostaniu się na Morze Śródziemne wrogich krążowników i krążowników pomocniczych.
Archim?de bazujący w Breście. Reprezentant pełnomorskich okrętów podwodnych, przeznaczonych do działań na akwenach oceanicznych we francuskiej flocie podwodnej. Źródło: sous.marins.disparus.free.fr
Podstawowym zadaniem większości francuskich okrętów (w tym jednostek podwodnych), skoncentrowanych w basenie śródziemnomorskiego akwenu operacyjnego, miała być blokada jednostek austro-węgierskiej Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine na Adriatyku. Aby umożliwić okrętom o niewielkim promieniu działania operowanie na tych wodach, Francuzi założyli najpierw tymczasową bazę na Korfu (na wyspie stacjonował francuski dywizjon składający się z okrętu-bazy i 6 okrętów podwodnych), przeniesioną następnie, po interwencjach dyplomatycznych, w okolice Navarino. Efektywność tych okrętów podwodnych była ograniczona dużą odległością rejonów działania od własnej bazy.
Archim?de w zjawiskowym ujęciu bocznym. Źródło: sous.marins.disparus.free.fr
Ordre de Bataille detaszowanych sił francuskich na Adriatycki TDW wkrótce po rozpoczęciu działań.
Brindisi 1 Dywizjon Kontrtorpedowców i Okrętów Podwodnych: Capitaine de vaisseau Lejay
6 Flotylla Kontrtorpedowców Capitaine de frégate Mottez Kontrtorpedowce: Bisson, Bouclier (okręt flagowy eskadry), Commandant Bory, Commandant Rivi?re, Magon, Protet.
2 Flotylla Kontrtorpedowców Capitaine de frégate Guepin Kontrtorpedowce: Aspirant Herber, Carabinier, Enseigne Henry, Lansquenet, Mameluk, Spahi. Okręty Podwodne: Amp?re, Cugnot, Fresnel, Messidor, Monge, Papin; później Archim?de, Argonaute, Cicogne, Foacault, Franklin, Gay-Lussac.
Flotylla Torpedowców: Averne, Borée, 281, 288, 349, 360, 368.
Niechlubne epizody wojny podwodnej w wykonaniu francuskiej Marine Nationale.
Szczęście zdecydowanie nie dopisało okrętowi szpitalnemu Elektra (Marinestabsarzt – Anton Záhorský.). 18 marca 1916 r. francuski okręt podwodny Amp?re nie zważając na banderę z czerwonym krzyżem, wystrzelił doń dwie torpedy.
Obie trafiły, a pomimo to Elektra nie poszła na dno, szczęśliwie osadzona na przybrzeżnej płyciźnie. W chwili ataku na pokładzie nie było rannych i chorych, eksplozje zabiły więc tylko marynarza i jedną pielęgniarkę, a trzy kolejne – raniły.
Zdaniem polskiego badacza Tadeusza Marii Gelewskiego (Zbrodnie wojenne na morzu w drugiej wojnie światowej. Gdańsk 1976 r., s. 86) działania dowódcy Amp?re (atak bez ostrzeżenia, przy dobrej widoczności na oznakowany okręt szpitalny, który był wymalowany na biało z czerwonymi krzyżami na burtach i kominie) miały wszelkie znamiona niewątpliwej zbrodni wojennej.
HS Elektra. Źródło: millitary.wikia.com
Dnia 9 maja 1916 r. francuski okręt podwodny Archim?de odpalił bez ostrzeżenia torpedy do pasażerskiego statku Dubrovnik. Zdarzenie to miało miejsce na ponad rok przed niemiecką deklaracją o „nieograniczonej wojnie podwodnej.”
Statek przewoził ludzi między wyspą Lesina (obecnie Hvar; Chorwacja) a stałym lądem, stąd znaczna liczba ofiar cywilnych (19 osób, w tym 3 kobiety.).
4 czerwca bieżącego roku taki sam los spotkał statek pasażerski Albanien (1122 BRT.).
Inna jednostka cywilna – Zagreb została storpedowana 14 stycznia 1917 r. Sprawcą był również Archim?de (Lieutenant de vaisseau Mercier du Paty de Clam), najskuteczniejszy okręt podwodny francuskiej Marine Nationale.
Na Albanien zginęły 3 osoby, na Zagrebiu aż 24. Więcej szczęścia miał mały parowiec Biokovo, który 1 lipca 1917 r. uniknął wystrzelonych w jego kierunku torped, pochodzących najprawdopodobniej z niezidentyfikowanego francuskiego okrętu podwodnego.
———————————————————————————————–
Ciekawą opinię na temat francuskich okrętów podwodnych wydał podczas Wielkiej Wojny Camille Ohl – oficer marynarki francuskiej, który dowodził wcześniej okrętem podwodnym.
12 lipca 1917 r. dowodzony przez niego uzbrojony parowiec Berthilde (1500 BRT) padł ofiarą celnej torpedy, wystrzelonej przez austro-węgierski U 4 (Linienschiffsleutnant – kpt. mar. Rudolph Singule) na wodach Morza Jońskiego. Jego kapitana, Camille’a Ohla, wzięto do niewoli.
Jeszcze tego samego dnia w rejonie wód, na których przebywał austro-węgierski U-Boot, rozszalał się sztorm. Aby znaleźć choć trochę spokoju, U 4 zszedł na głębokość 39 metrów, lecz i tam okrętem silnie kołysało. Trzeba było się zanurzyć jeszcze głębiej, na 49 metrów. Wkrótce U 4 z nieznanych powodów zszedł na 100 metrów (!). Dwa zewnętrzne zbiorniki balastowe uległy wgnieceniu. Olbrzymie ciśnienie wody zaczęło zgniatać okręt, ze ścian odpadała farba, wszędzie unosiły się kłęby pyłu.
Austro-węgierski U 4 w ujęciu pocztówkowym. Na pokładzie tej jednostki miał znaleźć się ofice marynarki francuskiej – Camille Ohl, wzięty do niewoli, gdy U-Boot doznał usterki głębokościowej.Okręt należał do typu U 3 (Germania.).Zamówione w stoczni „Germania” w Kilonii (typ Germania.). Nie licząc zdobycznego U 14 (ex. franc. Curie) były to największe okręty podwodne we flocie Austro-Węgier.Weszły do służby już w 1909 r., jako pierwsze C.K. U-Booty. Podczas wojny otrzymały uzbrojenie artyleryjskie, a zapas torped zwiększono o 4 sztuki. Na U 4 podczas prób odbiorczych udział w zanurzeniu wziął arcyks. Franciszek Salwator. Okręt przebudowano w roku 1915. U 3 zatonął pod włoską bazą morską w Brindisi 13 sierpnia 1915 r.Dane taktyczno techniczne Okrętów podwodnych typu U 3 (U3 i U 4): wyporność 240/300 t; prędkość (maksymalna) – 10,3/6 w; uzbrojenie – 2 wt. 450 mm.Źródło: wikimedia.org
Dzięki energicznym decyzjom dowodzącego austro-węgierskiej jednostki oraz ogromnemu wysiłkowi załogi, okręt udało się szczęśliwie wynurzyć na powierzchnię. Kpt. Ohl pogratulował Singule okrętu i stwierdził jako były podwodnik, że tak fantastycznej próby głębokości (podczas której załodze groziło zmiażdżenie przez ciśnienie, albo śmierć w oparach chloru) nie wytrzymałby żaden z francuskich okrętów.
Nie było w tym cienia kurtuazji. Na analogicznych podmorskich jednostkach, pływających pod banderą niebiesko-biało-czerwoną, zejście poniżej 60 metrów, czyli maksymalną dopuszczalną dla tego typu jednostek głębokość, kończyło się wypadającymi nitami, pękającymi spojeniami rur, a nawet puszczającymi iluminatorami w kioskach bojowych. W wielu przypadkach tylko szybkie działanie dowódców francuskich jednostek, i błyskawiczne odrzucenie ołowianych obciążników balastowych, ratowało francuskie załogi od niemal niechybnej śmierci.
Francuskie okręty podwodne, nawet w przypadku nowoczesnych, dużych i pełnomorskich jednostek, przeznaczonych do prowadzenia operacji na akwenach oceanicznych, typów: Circé, Pluviôse, Brumaire wyróżniały się słabą wytrzymałością konstrukcyjną oraz katastrofalnym wykonawstwem technicznym. Niektóre jednostki nawet podczas rutynowych ćwiczeń ulegały bardzo poważnym awariom. Ponurym epilogiem niech tutaj będzie fakt, iż przed mobilizacją niemal wszystkie poddano gruntownemu przeglądowi, mimo to zdaniem niektórych ich dowódców, nie zapewniały załogom pełnego bezpieczeństwa.
Do najczęściej występujących usterek, uszkodzeń i awarii będących istną plagą i zmorą wśród podwodników Marine Nationale, należały: – psujące się i wadliwe pompy opróżniające kadłub z wody oraz pompy pomocnicze, których źle wykonane osie ulegały uszkodzeniom i pękały – odmawiające posłuszeństwa rufowe turbopompy – wadliwe urządzenia wentylacyjne – samoczynnie blokujące się kompasy magnetyczne powodujące utratę orientacji przestrzennej wśród załóg – awaryjne instalacje elektryczne – przełączniki napięcia miały nadmierne skłonności do wylatywania z gniazd, co powodowało gaśnięcie żarówek i w efekcie, utratę oświetlenia – stałe kłopoty z poprawnym utrzymywaniem głębokości – nieszczelność dławnic wyjściowych wałów śrubowych – przeciekające akumulatory, których kwas wywoływał duszące opary chloru wypełniające wnętrza jednostek – w niesprzyjających warunkach manewr zanurzenia mógł trwać nawet piętnaście minut.
„Nurkowiec” spod bandery niebiesko-biało-czerwonej pod banderę czerwono-biało-czerwoną.
Wypada nadmienić, iż największym okrętem podwodnym C.K. K.u.K Kriegsmarine był… ex. francuski Curie, na którym operował i osiągał swe wielkie sukcesy bojowe w zwalczaniu żeglugi Ententy, as podwodny K.u.K. Marine – Georg von Trapp.
Francuzi w początkowym okresie wojny na Adriatyckim TDW 1914 – 1918, dokonywali wypadów dywersyjnych na środkowy Adriatyk. Ich nadrzędnym celem było jednak wyeliminowanie głównych sił floty austro-węgierskiej w Poli (ob. Pula; Chorwacja) i Cattaro (ob. Kotor; Czarnogóra). Do wykonania tego zadania przeznaczyli okręty podwodne.
SM U 14 (ex. franc. Curie.). W tym czasie okręt różnił się od swych francuskich bliźniaków jedynie znakiem rozpoznawczym wymalowanym farbą na pionowym sterze kierunku, który był widoczny jedynie w pełnym wynurzeniu.W lutym 1916 r. zapadła decyzja o przebudowie zdobycznej jednostki w suchym doku w Poli.Dokonano wymiany i powiększenia kiosku, wymontowano z fundamentów silniki, a zakłady w Grazu przeprowadziły generalny remont i przebudowę siłowni.Powiększono objętość zbiorników balastowych, zwłaszcza wewnętrznego. Stare działo pokładowe zastąpiono armatą kal. 88 mm, o lufie długości 30 kalibrów, wyprodukowaną w niemieckich zakładach Erhardta.Wymieniono urządzenia wentylacyjne, zbiorniki balastowe oraz dokonano wielu drobnych, aczkolwiek niezbędnych modyfikacji. Okręt pomalowano na kolor jasno-szary. Przerwa w służbie czynnej przeciągnęła się na ponad rok.Źródło: wikimedia.org
Jedną z tego typu operacji, miał przeprowadzić nowoczesny okręt podwodny Curie. Curie był jednym z 16 dwukadłubowych okrętów podwodnych typu Brumaire, zaprojektowanego przez Maxima Laubeufa i autoryzowanego w programie rozbudowy floty na rok 1906. Budowany w Arsenale Marynarki w Tulonie („Arsenal du Mourillon”), został zwodowany 18 lipca 1912 r. Prace wykończeniowe trwały do pierwszych miesięcy 1914 r. Posiadał niezwykły, wręcz oceaniczny zasięg, zatem i długi czas pobytu na morzu, co czyniło go jednostką wyjątkowo wartościową. Zasięg maksymalny wynosił 1700 Mm (mil morskich) przy prędkości ekonomicznej 10 w. na powierzchni, aż 6000 Mm przy prędkości 5 w. w położeniu nawodnym, oraz 84 Mm przy prędkości 5 w. w zanurzeniu, i w analogicznej pozycji – 150 Mm przy 2 w.
20 grudnia 1914 r. po dotarciu na miejsce i rozpoznaniu systemu obrony, podjął nieudaną próbę wtargnięcia do bazy w Poli. W czasie forsowania zagród minowych zaplątał się w łańcuchy, które uniemożliwiły mu dalsze manewry. Opuszczony przez załogę Curie szybko zatonął na niewielkiej głębokości. Francuzi dostali się do niewoli, jeden z członków załogi zginął, a kilku zostało ciężko rannych.
W Poli prace nad wydobyciem zatopionego okrętu Curie rozpoczęto niezwłocznie po zatonięciu. Już 2 lutego 1915 r. wrak wydobyto i przystąpiono do prac remontowych. 7 lutego bieżącego roku okręt został przemianowany na U 14, a 1 sierpnia tegoż roku oficjalnie wcielony do służby. Był największym okrętem podwodnym floty austro-węgierskiej (wyporność nawodna 425 t, podwodna 554 t.). Okręt przebudowano gruntownie w stoczni „Arsenal” w Poli w okresie marzec 1916 r. – luty 1917 r., i swoją służbę pełnił do końca wojny. Po wojnie zwrócono go Francuzom, którzy pod starą nazwą użytkowali go do 1928 r.
Georg Johannes, Ritter von Trapp – jeden z asów podwodnych C.K. K.u.K. Kriegsmarine. Jego własnoręcznie spisane wspomnienia uchodzą za klasykę literatury marynistycznej. Całkowicie słusznie w mniemaniu piszącego te słowa. Źródło: wikimedia.org
Zdenko Hudeček (Czech!) okazał się najskuteczniejszym austro-węgierskim podwodnikiem. Na swych okrętach (U 17 i U 28) zatopił łącznie 11 statków o pojemności 47 726 BRT (oraz włoski kontrtorpedowiec Impetuoso); tuż za nim uplasował się właśnie Georg von Trapp (U 5 i U 14 – ex. franc. Curie) – 12 statków o pojemności 45 668 BRT (oraz francuski krążownik pancerny Léon Gambetta i włoski okręt podwodny Nereide.). Co ciekawe obydwaj nie należeli w czasach pokojowych do wysoko ocenianych oficerów. Hudeček wśród oficerów swej promocji zajmował 8 lokatę, zaś Trapp – ostatnią. Najwięcej statków i tonażu, i to zarówno w I, jak i w II wojnie światowej zatopił legendarny dowódca niemieckich U-Bootów U 35 i U 139 – Kapitänleutnant (Kapitan marynarki) Lothar von Arnault de la Peri?re, który od stycznia 1916 r. posłał na dno 189 statków o tonażu 446 708 BRT i 2 kanonierki (2500 t.). Porównując te osiągnięcia należy mieć wszelako na uwadze, że austro-węgierskie okręty działały w zgoła innych warunkach, przede wszystkim na Adriatyku, gdzie ruch statków był mniejszy niż na Morzu Śródziemnym, zaś obrona przeciwpodwodna o wiele skuteczniejsza.
Dane taktyczno – techniczne francuskich okrętów podwodnych, biorących udział w opisywanych wydarzeniach:
Archim?de – Wejście do służby: 1911 r.; wyporność – 598/810,5 t; prędkość (maksymalna) – 12/9,5 w; uzbrojenie – 8 wt. 450 mm.* Uwagi: Typ Archim?de. Wyposażony w diesle. Pojedyncza jednostka swego typu stanowiąca rozwinięcie konstrukcyjne okrętów podwodnych typu Brumaire o zwiększonej wyporności kadłuba.
Amp?re – Wejście do służby: 1910 r.; wyporność – 398/550 t; prędkość (maksymalna) – 12/8 w; uzbrojenie – 8 wt. 450 mm.* Uwagi: Typ Pluviôse. Wyposażony w maszyny parowe. Pozostałe jednostki tego typu, które operowały na Adriatyckim TDW 1914 – 1918: Cugnot (1909); Fresnel (1909; zatopiony 05.12.1915); Gay-Lussac (1911); Messidor (1910); Monge (1909; zatopiony 29.12.1915); Papin (1909.).
Brumaire. Źródło: sous-marin.france.pagesperso-orange.fr
Curie – Wejście do służby: 1914 r,; wyporność – 397/551 t; prędkość (maksymalna) – 13/8,8 w; uzbrojenie – 8 wt. 450 mm.* Uwagi: Typ Brumaire. Wyposażony w diesle. Zatopiony w rejonie Poli (12.12.1914), podniesiony, wyremontowany i wcielony do służby we flocie austro-węgierskiej. Po wojnie zwrócony marynarce francuskiej, powrócił do pierwotnej nazwy. Pływał do 29 marca 1928 r. Pozostałe jednostki tego typu, które operowały na Adriatyckim TDW 1914 – 1918: Arago (1913); Bernoulli (1912; zatopiony 13.02.1918); Coulomb (1912); Faraday (1912); Foucault (1913; zatopiony 16.09.1916); Franklin (1914); Joule (1912; zatopiony 01.05.1915); Le Verrier (1913); Volta (1913.).
*Dwie stałe na dziobie, cztery zewnętrzne (obrotowe) systemu Drzewieckiego usytuowane parami na śródokręciu, ulokowane w niszach po zewnętrznej stronie kadłuba, oraz dwie stałe, zainstalowane przed niewielkim kioskiem, odchylone na zewnątrz od osi symetrii kadłuba o 6,5°.
Stopnie oficerskie we flocie wojennej Francji według stanu na rok 1914, oraz ich polskie odpowiedniki:
OFICEROWIE FLAGOWI
Amiral* – Admirał Viceamiral – Wiceadmirał Contreamiral – Kontradmirał
OFICEROWIE STARSI
Capitaine de Vaisseau – Komandor Capitaine de Fregatte – Komandor Porucznik Lieutenant de Vaisseau – Kapitan
OFICEROWIE MŁODSI
Enseigne de Vaisseau de 1re. Classe – Porucznik Enseigne de Vaisseau de 2me. Classe – Podporucznik
PODCHORĄŻOWIE
Aspirant de la Marine de 1re. et de 2me. Classe – Podchorąży El?ve d’École Navale – Kadet.
* Stopień skasowany praktycznie po roku 1871. Za czasów II Cesarstwa otrzymali go: Charles Baudin, Ferdinand Hamelin i Parseval-Desch?nes (1854), Bruat (1855), Desfossés (1860), Charner i Rigault de Genouilly (1864), Bouet-Willaumez (1866) i Tréhouart (1869.).
Stopnie oficerskie w Korpusie Medycznym marynarki Austro-Węgierskiej oraz ich polskie odpowiedniki: Marinegeneralstabsartz – Kontradmirał Marineoberstabsartz 1 Kl. – Komandor Marineoberstabsartz 2 Kl. – Komandor Porucznik Marinestabsartz – Komandor Podporucznik Linienschiffsartz – Kapitan Fregattenartz – Porucznik Marineassistentenartz – Podporucznik.
Bibliografia:
– K.Csonkaréti – Marynarka Wojenna Austro-Węgier w I Wojnie Światowej 1914 – 1918. Kraków, 2004 r. – T.M.Gelewski – Zbrodnie wojenne na morzu w drugiej wojnie światowej. Gdańsk, 1976 r. – A.Samek – Flota, której już nie ma. Kraków, 2012 r. – J.Labayle Couhat – French Warships of World War I. London, 1974 r. – S.Sutowski – Okręty Podwodne. Fantazja i Rzeczywistość. Warszawa, 1989 r. –Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906?1921. London, 1986 r. – Jane’s Fighting Ships of World War I. London, 1990 r.
