ZSRR w początkowym okresie zimnej wojny

Zimno wojenna konfrontacja pomiędzy państwami zachodnimi, a Układem Warszawskim kształtowała ład międzynarodowy przez przeszło 40 lat. Okres ten charakteryzował się zmiennym stanem napięcia w systemie międzynarodowym oraz rywalizacją na płaszczyźnie ideologicznej, politycznej oraz militarnej. Rywalizacji tej towarzyszył wyścig zbrojeń obu bloków militarnych, wywołany głównie za sprawą polityki ZSRR, którą w skrócie określić można jako dążenie do rozszerzania zasięgu światowej ekspansji terytorialnej i narzucania siłą ustroju komunistycznego innym państwom. Tym samym warto omówić jak polityka prowadzona przez władze ZSRR w początkowym stadium zimnej wojny wpływała na wewnętrzną sytuacje państwa sowieckiego oraz losy podzielonego świata.

Pojęcie ?zimna wojna? w literaturze przedmiotu definiowane jest jako ?(?) Stan politycznego napięcia między USA i innymi krajami kapitalistycznymi a ZSRR i państwami, które znalazły się w sferze jego wpływów po II wojnie świat.?[1] Genezy tej konfrontacji należy doszukiwać się w wystąpieniu Winstona Churchilla 5 marca 1946 roku w Fulton, w którym użył sformułowania ?żelazna kurtyna?, oznaczającego granicę między państwami demokratycznymi i komunistycznymi. W zasadzie powtórzył on tylko słowa z 1944 roku ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa, który przewidział taką ewentualność, mówiąc: ?zwycięstwo ZSRR w toczącej się wojnie spowoduje odizolowanie <<żelazną kurtyną>> Środkowej Europy od reszty świata?.[2] Konsekwencją przegranej w tej konfrontacji był upadek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Wiele wydarzeń i procesów jakie zachodziły w okresie od 1949 do 1991 roku miało istotny wpływ na państwo radzieckie, a także na kształt systemu międzynarodowego. Problem badawczy jest szeroki i wymaga zawężenia na potrzeby artykułu, a zatem autor ogranicza się jedynie do wydarzeń i procesów jakie zachodziły wewnątrz ZSRR, które w końcu doprowadziły do upadku gospodarki i państwowości tego kraju, a także wywarły wpływ na zjawiskach zachodzących w rzeczywistości stosunków międzynarodowych.

Choć niniejszy artykuł skupią się wokół sytuacji wewnętrznej ZSRR, to niezbędnym wymogiem stało się zachowanie ogólnego kontekst zimno wojennej rywalizacji dwóch przeciwstawnych sobie bloków gospodarczo-ideologicznych. Nie jest bowiem możliwe rozpatrywanie tak złożonych zagadnień historycznych w oderwaniu od siebie, ponieważ są one ze sobą ściśle powiązane. Jeszcze przed rozpoczęciem zimno wojennego podziału świata społeczność międzynarodowa widząc ogrom cierpień i zniszczeń wynikających z II wojny światowej podjęła próbę stworzenia organizacji międzynarodowej mającej na celu utrzymywanie bezpieczeństwa w skali globalnej. W wyniku konferencji, która odbyła się w 1944 roku w Waszyngtonie formalnie uzgodniono utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych. Kolejnym etapem jej tworzenia była konferencja trwająca od 25 kwietnia do 26 czerwca 1945 roku, w której udział wzięły już 42 kraje.

Zaledwie w trzy tygodniu po zakończeniu konferencji, sprzymierzeńcy i zwycięzcy II wojny światowej spotkał się w Poczdamie. Związek Radziecki reprezentował Stalin, Stany Zjednoczone Harry Truman, a Wielką Brytanie Winston Churchill. Podczas tej historycznej konferencji dokonano uzgodnień w sprawie Niemiec oraz zachodnich granic Polski. Potwierdzono również przyłączenie do ZSRR terenów należących do Prus Wschodnich z Królewcem.[3]

Od lewej – Churchill, Truman i Stalin w Poczdamie. / wikipedia.pl

Budzący respekt, przebiegły i wyrachowany dyktator Kremla dokładnie wiedział czego chce w erze powojennej i co może osiągnąć. Powojennym celem Stalina było bezpieczeństwo jego osoby, reżimu oraz jego ideologii. Dążył do zapewniane pewności trwania jego osobistych rządów oraz pewności, że krajowi nie zagrozi żadne niebezpieczeństwo z zewnątrz. Godne poparcie interesy innych krajów komunistycznych nigdy nie przeważały nad ustalonymi przez Stalina priorytetami państwa Radzieckiego.

Sprytnie wykorzystując animozje pomiędzy sojusznikami oraz sytuacje w powojennej Europie i na świecie Stalin dążył do dominacji w Europie jak w przeszłości Hitler. Przywódcy koalicji antyhitlerowskiej mieli nadzieję, że ich sojusz przetrwa po wojnie, gdyż nikt z nich nie chciał nowych wrogów. To właśnie w porażce ich porozumienia należy doszukiwać się początków zimnej wojny. Największy wpływ na taki stan rzeczy miał podział wpływów w Europie po wojnie oraz brak wspólnego wroga w postaci Nazistowskich Niemiec. Kością niezgody okazał się także arsenał nuklearny Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii[4].

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich nie wysuwał roszczeń wobec terenów znajdujących się na zachodzie. Z drugiej strony państwa zachodnie nie mieszały się do strefy radzieckiej. Sytuacja ta jednak utrzymywała się do momentu tzw. Kryzysu Berlińskiego. Gdy Berlin podzielono na strefy wpływów, mocno zaniepokoiło to Stalina, zważywszy na to, ze większość terenów przemysłowych znajdowała się pod kontrola USA i Wielkiej Brytanii. Stukiem tych wydarzeń była blokada Berlina oraz powstanie 7 października 1949 roku Niemieckiej Republiki Demokratycznej. 29 sierpnia tego samego roku dokonano także próbnego wybuchu bomby atomowej produkcji ZSRR. Wówczas rozpoczęła się nowa faza zimnej wojny ? wyścig zbrojeń. Sytuacja ta również przyśpieszała powstanie NATO, które z początku zrzeszało 12 członków. Pozostająca pod wpływami zachodu Republika Federalna Niemiec została włączona do Sojuszu w 1954 roku[5].

Strefy okupacyjne Berlina po 1945. / wikipedia.pl

Związek Radziecki w ramach przeciwwagi dla NATO stworzył Układ Warszawski będący sojuszem obronnym. 11 maja 1954 r. zebrali się przedstawiciele rządów Albanii, Czechosłowacji, Polski, NRD, Rumunii, Węgier i ZSRR i powołali Układ Obronny, zwany potocznie Układem Warszawskim. W tej sytuacji teoria realizmu dotycząca równoważenia sił zatriumfowała. Naprzeciw siebie stanęły dwa bloki polityczno-wojskowe. Choć ich przedstawiciele podkreślali ich obronny charakter, nastąpiło pogorszenie sytuacji i przyśpieszenie zbrojeń.[6]

Świat w 1959. Państwa należące do poszczególnych bloków. / wikipedia.pl

Jednym z przykładów globalizacji zimnej wojny był konflikt Koreański, który określił granice komunistycznej ekspansji, jak również wolę państw zachodnich aby stawiać jej opór. W literaturze wyróżnia się dwie wersje przyczyn konfliktu. Według jednej wersji bojowy, przekonany o swoim posłannictwie Kim Ir Sen podczas wizyty w Moskwie przedstawił Stalinowi swój plan dotyczący plan opanowania Korei Południowej w jednej błyskawicznie przeprowadzonej kampanii. Stalin okazał się jednak sceptyczny, gdyż nie bardzo wierzył w możliwości armii KRL-D i obawiał się reakcji mocarstw zachodnich. Pozostawił decyzję w rękach ?towarzyszy koreańskich”, co Kim Ir Sen uznał za zgodę na atak. Inna wersja zakłada, że to Stalin zachęcił Kim Ir Sena do ataku. Zwolennicy obu wersji zgodni są co do tego, że agresorem była Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna[7].

25 czerwca 1950 r. oddziały Północy przekroczyły granicę z Południem rozpoczynając uderzenie i odnosząc szybki sukces. Z kolei już 1 października alianci znaleźli się na linii granicznej sprzed wojny, a armia Północy była w rozsypce i w praktyce nie istniała. 15 października 1950 r. w Korei pojawili się pierwsi żołnierze chińscy. W styczniu 1951 r. alianci zeszli poniżej 38 równoleżnika i stracili Seul. Do 1 czerwca 1953 roku alianci byli znów na północ od 38 równoleżnika, ale zakazano im posuwać się dalej. Wojna miała wówczas charakter wojny na wyczerpanie, a kolejne ofensywy komunistów były krwawo odpierane przez wojska USA. 27 lipca 1953 r. doszło do historycznego podpisania zawieszenia broni oraz wstrzymania walk.

Konflikt ten uzmysłowił komunistycznemu establishmentowi, że otwarta konfrontacja z Zachodem nie może zakończyć się sukcesem. Tę lekcję świetnie przyswoił sobie Chruszczow i Breżniew. Od tej pory państwo sowieckie miało unikać zaangażowania bezpośredniego, a wojna z Zachodem miała toczyć się w krajach ?trzeciego świata?. W Chinach wojna stała się okazją do czystki (zginęło tam przeszło 135 tys. ludzi) oraz reform rolnych. Militarnie i politycznie wojna zakończyła się patem czy też remisem ze wskazaniem na Narody Zjednoczone. Komuniści nie zdołali zdobyć Południa i ponieśli gigantyczne straty. Zachód nie zdołał z kolei wyzwolić Północy.

Wojna w Korei ? na czerwono zaznaczone są tereny opanowane przez siły Korei Północnej, Chin i komunistów, na zielono ? Korei Południowej, USA i ONZ. / wikipedia.pl

W roku 1955, zaledwie 2 lata po śmierci Stalina centralne miejsce jako nowy przywódca ZSRR zajął Nikita Chruszczow. Czasy jego rządów to okres ekstremalnych i nietypowych rozwiązań, licznych eksperymentów, pierwszych sukcesów i licznych porażek. Chruszczow stał się pierwszym Radzickim przywódcą, który sprawował władzę globalną, jednocześnie chcąc rządzić samodzielnie zachowując wszelkie kierownicze uprawnienia. Choć nie zmierzał w kierunku kultu jednostki jak miało to miejsce za rządów Stalina, również i on pragnął by nikt nie miał wpływu na podejmowane przez niego decyzję, wykazując przy tym pewne cechy autokraty.[8]

Nikita Siergiejewicz Chruszczow. / wikipedia.pl

Jednym z nowych i zasadniczych przedsięwzięć Chruszczowa było zainicjowanie reform gospodarczych. Jednym z priorytetów stała się reforma rolna. Już w listopadzie 1957 r. na sesji Rady Najwyższej ZSRR poświęcone j XL-leciu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w referacie Chruszczowa zostały nakreślone główne zadania w dziedzinie rozwoju sił wytwórczych Kraju w ciągu najbliższych 15 lat. Listopadowe plenum KC KPZR, które odbyło się w 1958 r. zaaprobowało projekt tez referatu Chruszczowa pt. „Wskaźniki rozwoju gospodarki narodowej ZSRR na lata 1955-1965”, które stanowiły podstawę do opracowania nowego planu gospodarczego.[9]

W planach rozwoju gospodarki prymat miał rozwój przemysłu ciężkiego. Duży nacisk położono również na rozwój gałęzi przemysłu, które związane 'były z: dokonującymi się w świecie postępie naukowo-technicznym i potrzebami w zakresie coraz lepszego zaspokajania rosnących po-trzeb społeczeństwa radzieckiego, a więc m. in. na rozwój przemysłu chemicznego. Zakładał również wzrost produkcji rolniczej o 3,5 raza w ciągu 5 lat. Plany postawione przez kierownictwo partii bardzo ambitne, ale zadania te były oderwane od realnych możliwości i nie uwzględniały obiektywnych warunków wewnętrznych i zewnętrznych.

Należy podkreślić, że istotny wkład w rozwój gospodarki większości państw ZSRR stanowiła Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Po okresie ograniczonej działalności na początku lat 50, RWPG wchodziła na wyższy etap współpracy produkcyjnej, koordynacji narodowych planów gospodarczych i podporządkowania im wymiany towarowej. Z końcem lat pięćdziesiątych we współpracy państw członkowskich RWPG zapoczątkowany został proces ustanawiania trwałych stosunków gospodarczych i szerszego niż dotychczas wprowadzania w życie ustaleń założycielskich organizacji[10].

Państwa członkowskie RWPG. Organizacja uległa rozwiązaniu w 1991 roku. / wikipedia.pl

Oprócz działalności związanej z gospodarką ZSRR Nikita Chruszczow starał się dystansować od kursu politycznego Stalina, i próbował powrócić na drogę jaką wytyczył Lenin. Istotnym wydarzenie w historii ZSRR był XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który rozpoczął się 14 lutego w Moskwie. Wówczas Chruszczow oświadczył, ze w okresie czystek jakie miały miejsce za rządów Stalina, odszedł on słusznej polityki partii bolszewickiej. Referat wygłoszony przez Chruszczowa określał kult jednostki groźnym zjawiskiem, które wypaczyło nauki Lenina. Wszystko to sprawiło, ze polityka ZSRR miała odtąd charakter bardziej liberalny.[11]

Podczas zjazdu zrewidowano również tezę o tym, że w społeczeństwach klasowych wojna jest zjawiskiem pożądanym I nieuniknionym. Podkreślano ze gwałtowny rozwój broni masowego rażenia spowodował ze jej użycie może zagrozić istnieniu całej ludzkości. Propagowano również myśl o koniecznej koegzystencji państw o różnych systemach polityczno-społecznych, do pokojowego współistnienia państw socjalistycznych z kapitalistycznymi. Zrehabilitowano również wielu ludzi wtrącanych do obozu przez reżim Stalina.

Choć nowy przywódca ZSRR nie by człowiekiem bez skazy, jako jedyny człowiek w kierownictwie KPZR zdołał i odważył się podjąć sprawę omówienia błędów i zbrodni reżimu i dyktatury Stalina. Nie były to łatwe biorąc pod uwagę ówczesne realia polityczne i społeczne w ZSRR, ponieważ wśród wyższych warstw biurokracji partyjnej znajdowało się wielu ludzi, którzy wprost lub pośrednio byli zamieszani w zbrodnie z lat stalinowskich. Nie sposób było także lekceważyć ewentualnych reperkusji treści referatu na międzynarodową opinię publiczną. Dotyczyło to w szczególności w krajach „wspólnoty socjalistycznej”, jak również w ogóle na międzynarodowy ruch komunistyczny[12].

Tak jak się tego spodziewano, referat Chruszczowa wywołał burzę, a nawet fale zamieszek w Gruzji, które zostały krwawo stłumione. Wielu ludzi nie chciało uwierzyć w zawarte w nim tezy, gdyż kult Stalina nadal był żywy w ZSRR. Stalin w szczególności do kombatantów ii wojny światowej, nazywanej przez Rosjan wielka wojna ojczyźniana pozostawał bohaterem. W kierownictwie partii pojawiała się grupa opozycyjna , lecz w czerwcu 1957 grupę te usunięto z gremiów KC KPZR, wiec nie stanowiła już zagrożenia do wciąż rosnącej pozycji Chruszczowa. Kumulował on powoli cala władze w swoich rękach. Niektóre partie polityczne znów odzyskały autonomie, a ujawniony w innych państwach referat Chruszczowa wywołał dyskusje na temat komunizmu.[13]

Istotnym wydarzeniem za rządów Chruszczowa była interwencja wojsk Radzieckich w Czechosłowacji. W Czechosłowacji rządzonej przez komunistów, gdzie stalinizm – podobnie jak na Węgrzech – przybrał szczególnie represyjne oblicze, dopiero w latach sześćdziesiątych dokonywano bardzo ostrożnych reform. W 1963 r. zburzono tam trzydziestometrowej wysokości pomnik Stalina. W Czechosłowacji, oprócz nie rozwiązanych kwestii politycznych i społecznych, istniał jeszcze poważny problem narodowościowy. Zdecydowaną większość najważniejszych stanowisk zajmowali Czesi, co u wielu Słowaków wywoływało poczucie braku równouprawnienia.

Jesienią 1967 r. konserwatywne kierownictwo partyjno-państwowe, na którego czele stał Antonin Novotny – działacz pamiętający dobrze czasy stalinowskie, było ostro krytykowane przez część intelektualistów oraz młodzieży akademickiej. Nie zamierzał on jednak ustępować przed tego typu głosami krytycznymi, a przeciwników pragnął poddawać szykanom i represjom. Te jednak nie okazały się skuteczne i w efekcie niemal z każdym dniem pozycja Novotnego stawała się coraz gorsza. Liczył jeszcze na pomoc Breżniewa, lecz ten w grudniu przebywając w Pradze formalnie uchylił się od ingerowania w wewnętrzne sprawy Czechosłowacji. Ostatecznie 5 I 1968 r. nowym I sekretarzem KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji został Słowak Aleksander Dubczek. Rozpoczynał się w ten sposób eksperyment z „socjalizmem z ludzką twarzą”, reformatorski ruch nazywany z czasem Praską Wiosną.

Przynajmniej do pewnego momentu była to sterowana liberalizacja podobna w jakimś stopniu do tej, która miała miejsce w Polsce w 1956 r. O ile jednak wówczas Moskwę absorbowały właśnie wydarzenia w PRL, a następnie na Węgrzech, o tyle w 1968 r. z punktu widzenia strategicznych interesów ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej nieporównywalnie ważniejsze od tego, co działo się w Polsce, były wydarzenia w Czechosłowacji. Początkowo zresztą Kreml nie zdradzał zaniepokojenia, gdyż Dubczek uważany był przez Rosjan „za swojego”. Niemniej proces liberalizacji zaczął się z czasem wymykać komunistom spod kontroli. Zaczęły powstawać opozycyjne kluby polityczne i coraz powszechniej mówiło się o możliwości reaktywowania partii socjaldemokratycznej; została też w praktyce zniesiona cenzura. Przywódcy państw Układu Warszawskiego, w tym i Gomułka zarzucali „czechosłowackim towarzyszom”, iż nie panują nad sytuacją, utracili kontrolę nad środkami masowego przekazu i nie przeciwstawiają się „wyłuskiwaniu Czechosłowacji ze wspólnoty socjalistycznej”.

W obliczu tych wydarzeń 20 VIII 1968 r. wojska Radzieckie rozpoczęły zbrojną interwencję Układu Warszawskiego na Czechosłowację. W jej obliczu władze nakazały wojsku i społeczeństwu nie stawiać czynnego oporu. Nie obeszło się jednak bez ofiar śmiertelnych, gdyż Czesi i Słowacy traktowali wkraczających na obszar państwa żołnierzy jak okupantów. Dochodziło wówczas do licznych starć i incydentów. Kierownictwo czechosłowackie na czele z Dubczekiem zostało uprowadzone do Moskwy, gdzie wymuszono na nim liczne ustępstwa. Wojska interwencyjne miały pozostać w Czechosłowacji, którą jednak nadal formalnie mieli rządzić skupieni wokół Dubczeka reformatorzy. Po stopniowym wygaszaniu konfliktu rozpoczęła się tzw. „normalizacja”, która jednak dopiero po odsunięciu Dubczeka w kwietniu 1969 r. i dojściu do władzy Gustawa Husaka, nabrała cech wielkiej zemsty na reformatorach i czystki w KPCz, w wyniku której liczebność partii spadła o około 25%.[14]

W nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku rozpoczęła się operacja ?Dunaj?. Wojska Związku Sowieckiego, Polski, Węgier, Bułgarii i NRD wkroczyły na terytorium Czechosłowacji. / polskieradio.pl

Jeśli chodzi zaś o stosunki z Zachodem, okres wzmożonej aktywności polityki zagranicznej ZSRR datuje się na pierwszą połowę XX wieku. To właśnie Chruszczow w sierpniu 1961 roku w celu uniemożliwienia obywatelom NRD ucieczki do Niemiec Zachodnich zainicjował budowę muru berlińskiego. Apogeum ?zimnej wojny? przeniosło dotychczasową rywalizację radziecko-amerykańską na poziom graniczący z wybuchem nowego konfliktu światowego. Istotną rolę pełni w tej kwestii kryzys kubański w 1962 roku, spowodowany rozmieszczeniem sowieckich wyrzutni rakietowych na Kubie. Stany Zjednoczone z prezydentem Johnem F. Kennedym na czele odebrały to posunięcie jako bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, natychmiast wprowadzono więc blokadę morską Kuby. Gdy groźba wybuchu konfliktu zbrojnego między mocarstwami stała się realna, Chruszczow zaprzestał dalszych poczynań, pozostawiając ideologicznego sojusznika – Fidela Castro – samemu sobie.

Chruszczow w ostatnim okresie sprawowania władzy był tak przekonany o nieomylności podejmowanych przez siebie decyzji, że zupełnie utracił zdolność racjonalnej oceny faktów i nastrojów na scenie politycznej, co zdecydowanie osłabiło jego czujność i umożliwiło przeciwnikom usunięcie niewygodnego przywódcy. Stało się to faktem 14 października 1964 r. Chruszczow został odesłany na emeryturę i aż do swojej śmierci 11 września 1971 roku przebywał w daczy położonej koło osady Pietrowo-Dalnieje, znajdując się pod stałą kontrolą KGB. Z tego ostatniego okresu pochodzą wspomnienia obalonego wodza, nagrane na taśmy magnetofonowe, opublikowane za granicą, do których autorstwa Chruszczow do końca życia się nie przyznał. W Moskwie wydano je dopiero w 1999 r .pod tytułem ?Wriemia, ludi, włast?? (Czasy, ludzie, władza).[15]