Żołnierz piechoty morskiej USA w Afganistanie / Fot. Lance Cpl. Brian D. Jones (US Marine) Źródło: Wikimedia Commons

Bezpieczeństwo militarne w ujęciu konstruktywizmu

Wojny i konflikty zbrojne są nieodłączną częścią ludzkich dziejów i historii. To właśnie one od najdawniejszych czasów kształtują relacje między grupami społecznymi, narodami, państwami. W czasach istnienia państw oraz organizacji międzynarodowych, wojny wpływały znacząco (i nadal wpływają) na stosunki międzynarodowe i to, co dzieje się w zglobalizowanym świecie, w przeróżnych kwestiach (m.in. gospodarczych, ekologicznych, politycznych). Od kiedy pojawiła się w historii ludzkości wojna oraz konflikty zbrojne, równocześnie od wtedy ludzie starali zapewniać sobie bezpieczeństwo w sensie militarnym. Do dnia dzisiejszego w tym temacie nic się nie zmieniło- bezpieczeństwo militarne jest jednym z priorytetowych celów polityki bezpieczeństwa państwa.

Swoje rozważania nad aspektem bezpieczeństwa w ujęciu teorii konstruktywizmu pragnę zacząć od krótkiego wstępu i wyjaśnienia, czym jest bezpieczeństwo w sensie ogólnym. Tak więc, bezpieczeństwo jest jedną z kluczowych, fundamentalnych potrzeb człowieka oraz różnych grup społecznych. Stanowi podstawę każdego ludzkiego działania. W definicjach tego terminu znajdują się takie określenia, jak:
– stan pewności, zabezpieczenia, spokoju;
– stan braku zagrożeń i ochrony przed niebezpieczeństwami;
– wartość gwarantująca zaspokojenie takich potrzeb, jak np. istnienie, całość, przetrwanie, tożsamość, pewność rozwoju;
– w kontekście bezpieczeństwa militarnego stanowi podstawową potrzebę państw i systemów międzynarodowych.

Bezpieczeństwo należy postrzegać nie jako stan, ale jako proces, gdyż otoczenie, w którym aktualnie żyjemy, podlega dynamicznym zmianom, w szerokim tego słowa znaczeniu, co powoduje zmianę percepcji tego terminu. Oczywiście, bezpieczeństwo jest stanem, do którego różne podmioty ciągle dążą, lecz osiągnięcie tego stanu to ciągła i nieustanna praca. Bezpieczeństwo podzielić można według kilku kryteriów, m.in. podmiotowego, przedmiotowego, czasu, przestrzeni i sposobu organizacji. Bezpieczeństwo militarne będące głównym tematem niniejszej pracy znajduje się w kryterium przedmiotowym.

Mówiąc o bezpieczeństwie militarnym, w niniejszej pracy odnoszę się do bezpieczeństwa narodowego (ujęcie podmiotowe). Bezpieczeństwo militarne jest jedną z wielu dziedzin tego rodzaju bezpieczeństwa, gdyż obok kwestii militarnych bezpieczeństwo narodowe zajmuje się kwestiami związanymi z m.in. bezpieczeństwem ekonomicznym, politycznym, ekologicznym, ideologicznym i innymi. Bezpieczeństwo militarne jako jeden z rodzajów bezpieczeństwa narodowego jest procesem, który obejmuje różnorodne działania (środki) państwa, aby przeciwdziałać zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym mogącym doprowadzić do groźby użycia siły militarnej lub faktycznego użycia siły militarnej w celu opanowania terytorium i ograniczenia suwerenności państwa, a jednocześnie stanem uzyskanym w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed tymi zagrożeniami. ?Groźba lub faktyczne użycie siły militarnej może się wiązać z chęcią wymuszenia określonych zachowań i ustępstw, osiągnięcia korzyści politycznych, ekonomicznych i innych, a także opanowania terytorium i ograniczenia niepodległości państwa?. Faktyczne użycie siły zbrojnej może przybrać formę m.in. prowokacji militarnej, zbrojnego incydentu granicznego, ataku terrorystycznego przy użyciu wojskowych środków walki, interwencji zbrojnej lub agresji na dużą skalę. Przyczyny groźby użycia siły militarnej mogą mieć naturę niemilitarną, a więc mogą być to przesłanki np. polityczne lub ekonomiczne (najczęściej te dwie).

Konstruktywizm to jedna z głównych orientacji teoretycznych w stosunkach międzynarodowych, która zrodziła się w latach 80. XX wieku jako odpowiedź na teorię realizmu dominującą w tym czasie w Stanach Zjednoczonych. Do głównych prekursorów tej orientacji zaliczani są m.in. Jonh Ruggie, Richard Ashley oraz Alexander Wendt. Ich prace i wykładnie teoretyczne, które pojawiły się właśnie w latach 80. XX wieku, krytykowały realizm oraz podejście przedstawicieli realizmu do stosunków międzynarodowych. Konstruktywizm nie ma bezpośrednich korzeni w historii myśli politycznej, a jedynie nawiązuje on do pewnych elementów filozoficznych oraz metodologicznych neofunkcjonalizmu oraz do angielskiej szkoły stosunków międzynarodowych. Dokonując bardzo ogólnej charakterystyki, ta orientacja teoretyczna analizuje rzeczywistość społeczną oraz wiedzę na 3-ech poziomach: metafizyki, teorii społecznej oraz perspektywy teoretycznej i empirycznej. Jako stanowisko metafizyczne konstruktywizm umożliwia interpretację rzeczywistości stosunków międzynarodowych będąc rodzajem paradygmatu paradygmatów. Jako teoria społeczna uznaje rolę wiedzy w konstrukcji społecznej rzeczywistości. Z kolei jako perspektywa teoretyczna i empiryczna konstruktywizm utrzymuje, że teoria stosunków międzynarodowych powinna wyjaśniać powstawanie i znaczenie norm, tożsamości i interesów. Po wyjaśnieniu i charakterystyce kluczowych pojęć zawartych w temacie pracy, a więc pojęć ?bezpieczeństwo?, ?bezpieczeństwo militarne? i ?konstruktywizm?, pora przyjrzeć się bliżej, jak wygląda bezpieczeństwo militarne z punktu widzenia teorii konstruktywizmu.

Konstruktywizm zakłada, że rzeczywistość materialna, w skład której wchodzą takie czynniki, jak geografia, zasoby naturalne, zdolności militarne i technologia, zależy od interpretacji i idei, które są nie tylko w naszych głowach, lecz mają charakter społeczny, ponieważ to, jak myślimy o świecie, wynika z dzielonych z innymi symboli, norm, wiedzy i języka. Wynika z tego, że ontologia w ujęciu konstruktywizmu jest idealistyczna w znaczeniu takim, że głównymi cechami społeczności są świadomość oraz idee. Konstruktywiści badają, jak świat powstał i jak się zmienia (w sensie, jak powstają aktorzy w stosunkach międzynarodowych oraz jak zmienia się ich rola w ogólnym systemie międzynarodowym). Endogenne (wewnętrzne) pochodzenie aktorów dotyczy m.in. nabywania przez nich określonych cech, co w sensie militarnym może oznaczać zbrojenie się danego państwa, wzrost ugrupowań i sojuszy, w ramach których funkcjonuje dane państwo, a to pociąga za sobą wzrost międzynarodowej roli w skali regionu bądź globalnej.

W bezpieczeństwie militarnym ogólnie rozumiana siła ma kluczowe znaczenie. Konstruktywiści uważają, że siła w stosunkach międzynarodowych ma naturę dyskursywną (czyli jej identyfikacja polega na wyznaczeniu etapami czynników, od których zależy) i związana jest z wiedzą, ideami, kulturą, ideologią i językiem. Aktorzy stosunków międzynarodowych (w domyśle- państwa) definiują swoje cele w zgodności z normami, wedle których postępuje społeczeństwo, co z kolei powoduje ustanowienie interesów tych aktorów (państw). W odniesieniu do bezpieczeństwa militarnego cele i interesy danego państwa mogą mieć motywy fizycznej ekspansji terytorialnej lub zdobywania strefy wpływów środkami militarnymi.

Konstruktywizm, jako odpowiedź na realizm, wprowadza do stosunków międzynarodowych socjologiczną tezę o społecznym pochodzeniu rzeczywistości. Świat społeczny składa się nie tylko z materialnych przedmiotów, lecz także ze struktur i procesów, a w kontekście bezpieczeństwa militarnego mogą to być np. siły zbrojne, procesy zbrojenia się, procesy mobilizacyjne, wojny i konflikty zbrojne, sojusze polityczno- militarne, podpisywanie różnych porozumień dotyczących kwestii militarnych, itp.

W systemie międzynarodowym państwa pochodzą od innych państw według tego, jakie mają one dla nich znaczenie, a nie według tego, jaka jest ich siła. Inaczej dane państwo traktuje wrogów, a inaczej przyjaciół. Na przykład, siła militarna USA ma inne znaczenie dla Kanady, a inne dla Kuby czy Korei Północnej. Tak samo, stosunek USA do posiadania broni jądrowej przez Iran czy Koreę Północną jest inny niż fakt posiadania tej broni przez Wielką Brytanię, gdyż w pierwszy przypadku broń ta zagraża interesom USA, a w drugim nie stanowi zagrożenia.

Konstruktywizm obala neorealistyczny pogląd o niezmienności stosunków międzynarodowych wskazując, że relacje między państwami zmieniają nie tylko ich zachowanie, ale też ich tożsamość i postrzeganie przez inne państwa. Dobrym przykładem, w kontekście bezpieczeństwa militarnego jest Polska, która od zakończenia II wojny światowej do przemian 1989 roku była postrzegana przez Zachód jako kraj komunistyczny, wróg NATO, sojusznik ZSRR. Rozpad ZSRR oraz Układu Warszawskiego, a także wycofanie rosyjskich sił z terytorium Polski zmieniły sposób postrzegania naszego kraju przez Zachód. Dzieła dopełniła polityka zagraniczna dążąca do wstąpienia do NATO i UE. Polska przestała być postrzegana jako wróg Zachodu trzymający z Rosją.

Każde państwo stara się znaleźć sobie miejsce w systemie międzynarodowym. Na kalkulacje i zachowania państw wpływa nie tylko ich siła materialna, ale także wiedza. Struktura wiedzy i aktorzy konstruują się wzajemnie w tym sensie, że struktura wiedzy oddziałuje na aktorów, a działania aktorów reprodukują strukturę (czyli system międzynarodowy). W wymiarze praktycznym ma to odzwierciedlenie w reakcji państwa lub grupy państw na wydarzenia na świecie, w tym także związanych z bezpieczeństwem militarnym, np. USA zapoczątkowały wojnę z terroryzmem po zamachach z 11.09.2001, a więc postąpiły tak, jak oczekuje się od mocarstwa globalnego, przez co wpłynęły na reprodukcję struktury systemu międzynarodowego.

Konstruktywiści postrzegają bezpieczeństwo jako konstrukcja społeczna będąca wynikiem dyskursu, narracji i działania państwa. Poczucie bezpieczeństwa jest odczuciem subiektywnym i zależy od postrzegania obiektu bezpieczeństwa oraz od aktora, który ustala dziedziny bezpieczeństwa. Zarówno zagrożenia bezpieczeństwa, jak i obiekty, które bezpieczeństwo mają mieć zapewnione, nie są dane odgórnie, lecz są tworzone ciągle w procesie społecznym. Aby zobrazować takie postrzeganie bezpieczeństwa, za przykład wskażę Polskę. Polska, w kontekście bezpieczeństwa, może być postrzegana z 3-ech punktów widzenia: jako państwo, jako naród oraz jako Europa. Aktor postrzegający obiekt bezpieczeństwa- elita proeuropejska- postrzegała Rosję jako zagrożenie militarne dla Polski (ze względów historycznych, zwłaszcza okresu zimnej wojny), natomiast Chiny i USA jako zagrożenie dla interesów gospodarczych Polski jako Europy (ściślej- członka Unii Europejskiej). Zwolennicy UE widzieli też, że powrót do rywalizacji dwublokowej stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa Polski. Opozycja antyunijna postrzega zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski inaczej. Według nich, zagrożeniem jest sama UE, gdyż ogranicza ona suwerenność naszego państwa pod względem prawnym (część kompetencji przekazaliśmy Unii). Poza tym, obce kultury spoza kręgu europejskiego, także stanowią zagrożenie dla Polski jako względnie jednolitego narodu. W kontekście bezpieczeństwa militarnego, ważne jest tu zagrożenie ze strony Rosji oraz wizja ponownej rywalizacji dwublokowej.

Podsumowując, bezpieczeństwo militarne stanowi jeden z najważniejszych aspektów działań państwa w stosunkach międzynarodowych. Teoria konstruktywizmu przedstawia tę dziedzinę bezpieczeństwa przez pryzmat socjologicznego pochodzenia społeczności międzynarodowej oraz procesu społecznego dokonującego się w skali międzynarodowej.

BIBLIOGRAFIA:

  1. Czaputowicz Jacek, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
  2. Kitler Waldemar, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Wydawnictwo AON, Warszawa 2010.
  3. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, wydanie szóste, Wydawnictwo AON, Warszawa 2008.