W okresie od maja do lipca 1916 r. flota rosyjska przeprowadzała także sporadyczne wypady na niemieckie linie transportowe u wybrzeży Szwecji. W działaniach tych uczestniczyły okręty podwodne, a od czerwca także okręty nawodne (krążowniki, kontrtorpedowce.). Osiągnięte wyniki dalekie były jednakże od oczekiwań dowództwa Floty. Okręty podwodne zatopiły łącznie 5 frachtowców niemieckich z ładunkiem rudy żelaza na pokładzie, natomiast okręty nawodne podczas dwóch operacji przeciwkonwojowych zatopiły jedynie jeden krążownik pomocniczy. Operacje u wybrzeży Szwecji zostały przerwane już w połowie lipca z powodów politycznych, gdyż naruszanie szwedzkich wód terytorialnych przez jednostki rosyjskie spowodowało gwałtowne protesty Sztokholmu. Pod naciskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które obawiało się przystąpienia Szwecji do wojny po stronie Państw Centralnych, Kwatera Główna wydała dowódcy Floty Bałtyckiej rozkaz przerwania działań okrętów nawodnych u wschodnich wybrzeży Szwecji, a patrole okrętów podwodnych nakazała przesunąć w rejon baz niemieckich na Środkowym Bałtyku.
>>> Czytaj także: Bitwa konwojowa w zatoce Norrköping <<<<
W drugiej połowie czerwca 1916 r. dowództwo Floty Bałtyckiej, które wbrew oficjalnym raportom nie było usatysfakcjonowane wynikami pierwszej operacji przeciwkonwojowej, przygotowało plan kolejnej operacji na niemieckich liniach transportowych.
Do jej przeprowadzenia wydzielono zespół okrętów, w skład którego wchodził krążownik pancerny Gromoboj, krążownik lekki Diana, 3 „nowiki” z 1. dywizjonu kontrtorpedowców (Pobieditiel, Grom, Orfiej) oraz 5 starszych jednostek tej klasy z różnych dywizjonów (Dobrowolec, Moskwitianin, Emir Bucharskij, Gienierał Kondratienko, Ochotnik.). Dowódcą operacji został kontradm. Aleksandr Kurosz1. Podczas opuszczania bazy w Lumme, a następnie powrotu do niej obronę przeciwko okrętom podwodnym nieprzyjaciela miał zapewnić zespołowi Kurosza 7. dywizjon kontrtorpedowców. Obronę przeciwminową miała zagwarantować Dywizja Trałowców, której jednostki otrzymał zadanie sprawdzenia farwaterów, którymi miały przechodzić okręty wydzielonego zespołu.
Zespół dalekiej osłony tworzyły okręty podwodne: Bars (zatoka Norrköping – północne wejście do Cieśniny Kalmarskiej), E 9 (przylądek Steinort.). Ogólny plan operacji zakładał, iż zespół po wyjściu z Lumme przejdzie pod brzegi Gotlandii aż do Visby, po czym obierze kurs powrotny kontrolując napotkane statki. Dowództwo Floty liczyło, iż w przypadku pozyskania przez wywiad informacji o ruchach konwojów niemieckich można będzie naprowadzić na nie zespół Kurosza.
Rosyjski krążownik pancerny Gromoboj – jeden z uczestników bitwy koło Landsortu w nocy z 29 na 30 czerwca 1916 r. Źródło: wikimedia.org
Operacja rozpoczęła się 29 czerwca. Zespół rosyjski wyszedł z Lumme i skierował się do zatoki Norrköping. W świetle informacji wywiadu, w nocy z 20 na 30 czerwca przez wody zatoki miał przechodzić konwój niemieckich transportowców z ładunkiem rudy żelaza. Na wysokości ławicy Kopparstenarna kontrtorpedowce 1. dywizjonu dowodzone przez kpt. 1. rangi Władimira Wieczesłowa2 zwiększyły prędkość i oddzieliły się od reszty zespołu, biorąc kurs na latarnię Häradskär (na południe od zatoki Norrköping.). Zgodnie z planem, po dotarciu do wyznaczonego celu 1. dywizjon kontrtorpedowców miał skierować się na północ, aby patrolować wody zatoki, przez które prowadził ważny niemiecki szlak transportowy. W tym czasie pozostałe okręty zespołu kontradm. Kurosza miały dotrzeć do rejonu położonego około 30 Mm na wschód od latarni Häradskär, po czym również skierować się na północ, idąc kursem równoległym do 1. dywizjonu.
Wyciągając wnioski z błędów popełnionych przez Kołczaka podczas pierwszej operacji przeciwkonwojowej, Kurosz rozkazał dowódcy 1. dywizjonu posuwać się na północ wzdłuż szwedzkich wód terytorialnych, aby odciąć od nich napotkany konwój niemiecki. Rosjanie liczyli, iż w przypadku skrupulatnej realizacji planu konwój zostanie wzięty w kleszcze i zniszczony. Tym razem na przeszkodzie stanęły jednak niedokładne dane wywiadu.
W nocy z 29 na 30 czerwca „nowiki” natknęły się na południowym krańcu zatoki Norrköping nie na konwój, lecz na 8 kontrtorpedowców niemieckich3. Z uwagi na przewagę flotylli niemieckiej, zarówno w liczbie okrętów (8 do 3), jak i sile ognia (Niemcy 9 x 105, 10 x 88; Rosjanie 12 x 102) dowódca 1. dywizjonu zdecydował nie podejmować walki, lecz wykorzystując większą prędkość swoich jednostek naprowadzić przeciwnika na krążowniki kontradm. Kurosza, którego powiadomił o swym planie drogą radiową.
Plan został wcielony w życie. „Nowiki” oderwały się od prowadzącej pościg flotylli niemieckiej. która weszła pod lufy armat krążowników rosyjskich. Tym razem wyraźna przewaga ognia była po stronie rosyjskiej (Gromoboj 6 x 203, 20 x 152; Diana 10 x 130, 4 x 75.). W tej sytuacji flotylla niemiecka nie wdając się w wymianę ognia, która nie rokowała żadnych szans powodzenia, odpaliła z dużej odległości torpedy, a następnie postawiła zasłonę dymną i korzystając z przewagi prędkości oderwała się od nieprzyjaciela. Kontradm. Kurosz zdecydował dać za wygraną i okręty rosyjskie po wymanewrowaniu torped zawróciły do bazy w Lumme.
Druga operacja rosyjskich sił lekkich na morskich szlakach komunikacyjnych przeciwnika nie przyniosła żadnego wymiernego sukcesu. Rosjanie nie ponieśli, co prawda, strat, jednakże główny cel operacji jakim było zniszczenie konwoju niemieckiego nie został zrealizowany. O fiasku operacji zadecydowało kilka przyczyn.
Po pierwsze, zawiódł wywiad, który nie zdołał dostarczyć precyzyjnych informacji o ruchach konwoju niemieckiego, w efekcie czego zespół rosyjski natknął się jedynie na siły eskorty (wyjście konwoju zostało czasowo wstrzymane na skutek mgły.). Po drugie, na skutek słabego współdziałania między 1. dywizjonem kontrtorpedowców, a krążownikami kontradm. Kurosza Rosjanie nie wykorzystali nadarzającej się okazji do zadania poważnych strat niemieckiej flotylli kontrtorpedowców, która wyraźnie ustępowała zespołowi rosyjskiemu pod względem siły ognia. Odpowiedzialność za słaby wynik ponosi zarówno dowódca operacji kontradm. Kurosz jak i dowódca 1. dywizjonu kontrtorpedowców kpt. 1. rangi Wieczesłow.
Kurosz, działając mało zdecydowanie i z przesadną ostrożnością, zmarnował okazję zatopienia jednostek niemieckich, które zręcznym manewrem podprowadził pod lufy jego krążowników dowódca 1. dywizjonu kontrtorpedowców. Z kolei Wieczesłow zawiódł w decydującym momencie bitwy, gdyż mimo przewagi prędkości swych „nowików” nie wykazał się inicjatywą i nie odciął odwrotu okrętom niemieckim. Surową ocenę wystawił obu dowódcom Harald Graf, którego okręt (Nowik) tym razem nie uczestniczył w operacji:
Mimo iż siły nieprzyjaciela, w porównaniu z naszymi, były znacznie słabsze, udało mu się wykonać zadanie, tj. obronić konwój. Nasz zespół nie zdołał wykonać postawionego mu zadania, gdyż jego dowódcy nie wykazali się ani determinacją, ani inicjatywą.
? G.K. Graf – Na „Nowikie”…, s. 178.
Kontrtorpedowce niemieckie nie miały większych szans odniesienia sukcesu w walce artyleryjskiej z krążownikami rosyjskimi, postawiły więc zasłony dymne, z następnie z odległości około 8000 m wykonały atak torpedowy. Odległość od okrętów była zbyt duża, aby atak był skuteczny, ale mimo to okrętom rosyjskim groziło niebezpieczeństwo, bo jednocześnie zbliżało się do nich 18 wystrzelonych torped. Źródło: wikimedia.org
W pierwszej połowie lipca Rosjanie kontynuowali działania na niemieckich liniach komunikacyjnych prowadzących w pobliżu Szwecji. Na patrol w Zatoce Botnickiej skierowano okręt podwodny Wołk oraz kontrtorpedowce Wnuszytielnyj i Bditielnyj. 8 lipca Wołk zatopił na podejściach do Lule? niemiecki frachtowiec Dorita (3698 BRT) z ładunkiem rudy żelaza4. W nocy z 10 na 11 lipca kontrtorpedowce Wnuszytielnyj i Bditielnyj zatrzymały i doprowadziły do portów rosyjskich frachtowce Worms (4428 BRT) oraz Lissabon (2781 BRT.). Kolejny sukces na wodach Zatoki Botnickiej odniósł okręt podwodny Wiepr’, który 16 lipca zatopił frachtowiec Syria (2597 BRT.)5.
Paradoksalnie, sukcesy odniesione w lipcu 1916 r. przez rosyjskie okręty operujące w Zatoce Botnickiej doprowadziły do przerwania działań Floty Bałtyckiej na niemieckich liniach transportowych u wybrzeża Szwecji. Naruszanie szwedzkich wód terytorialnych przez jednostki rosyjskie spowodowało bowiem gwałtowne protesty Sztokholmu. Pod naciskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które obawiało się przystąpienia Szwecji do wojny po stronie Państw Centralnych, Stawka wydała dowódcy Floty Bałtyckiej rozkaz przerwania działań okrętów nawodnych pod wschodnimi wybrzeżami Szwecji, a patrole okrętów podwodnych nakazała przesunąć w rejon baz niemieckich na Środkowym Bałtyku.
Rosyjskie okręty nawodne wznowiły działania ofensywne, na bardzo ograniczoną skalę, pod koniec lata 1916 r. Kontrtorpedowce postawiły aktywne zagrody minowe na niemieckich szlakach komunikacyjnych w Zatoce Botnickiej oraz w rejonie przylądka Steinort. W tym pierwszym przypadku postawienie zagród minowych nie przyniosło żadnych strat niemieckiej flocie handlowej, gdyż rząd rosyjski. chcąc uniknąć pogorszenia stosunków ze skandynawskim sąsiadem, poinformował władze szwedzkie o postawieniu min w pobliżu ich wód terytorialnych. Informacje te dotarły rychło do dowództwa niemieckiego, które kierowało transportowce przez szwedzkie wody terytorialne, co wydłużało ich rejsy, ale pozwalało na ominięcie zaminowanego akwenu.
Reasumując, rosyjskie operacje minowe prowadzone były na znacznie mniejszą skalę niż podczas dwóch poprzednich kampanii wojennych na Bałtyku. W 1916 r. przeprowadzono 3 operacje, podczas których postawiono 1141 min. dla porównania podczas pierwszej kampanii przeprowadzono 8 operacji, podczas których postawiono 1648 min; podczas drugiej kampanii – 3 operacje i 1410 min.
Kampania 1916 r. nie zmieniła układu sił na Bałtyku. Podsumowując jej wyniki warto przytoczyć niezwykle symptomatyczną opinię przedstawioną przez polskiego historyka Witolda Huberta:
Kampania 1916 r. na frontach lądowych: południowym, Wschodnim i Zachodnim dała znów szereg sukcesów taktycznych i strategicznych wojskom państw centralnych, natomiast blokada morska, stosowana przez Wielką Brytanię, wzmagała się coraz bardziej. Zwycięstwo floty niemieckiej (Hochseeflotte) nad Anglikami w bitwie jutlandzkiej (31 V-1 VI) nie zmieniło na jotę pogarszającej się z każdym miesiącem sytuacji gospodarczej Rzeszy oraz jej sprzymierzeńców. Dowóz przez Bałtyk stawał się dla Niemiec coraz ważniejszym zagadnieniem. Wiedzieli o tym dobrze alianci i rozpuszczali ciągle zagony angielskich łodzi [okrętów] podwodnych na Bałtyku południowym (szlak Trelleborg-Rugia), a torpedowców rosyjskich na środkowym (szlak Sztokholm-Gdańsk.). Dowódcą floty rosyjskiej Morza Bałtyckiego został mianowany energiczny admirał Adrian Niepienin, ze szkoły zmarłego Essena. Wyspy Alandzkie przeistoczyły się w twierdzę. Stocznie petersburskie i rewelskie pracowały gorączkowo. W szeregach floty czynnej znajdowała się już brygada pancerników typu Pietropawłowsk o 23 400 tonach wyporności, uzbrojonych w 28 dział i 4 wyrzutnie torpedowe, oraz kilka dywizjonów torpedowców i łodzi [okrętów] podwodnych. Jednakże ustawiczne klęski na froncie lądowym i silne wpływy filo niemieckie w otoczeniu Mikołaja II psuły ducha wśród marynarzy rosyjskich, których w dodatku toczył ustawiczny ferment rewolucyjny. W drugiej połowie 1916 r. zagony Rosjan ustały, Anglicy zaś schronili się również do Zatoki Fińskiej. Dowództwo niemieckie wiedziało dobrze o nastrojach przeciwnika i stosowało dalej taktykę zaczepnej obrony, nie przechodząc do generalnego natarcia i czekając na dalszy rozwój wypadków. W końcu roku dowóz ze Szwecji poprawił się znacznie, bowiem ustały ataki ze strony brytyjskich łodzi [okrętów] podwodnych oraz lekkich jednostek rosyjskich.
? W. Hubert – Wojny Bałtyckie, s. 396.
Tigr – jeden z rosyjskich dużych okrętów podwodnych, które wspólnie z brytyjskimi okrętami podwodnymi w maju 1916 r. przystąpiły do zwalczania żeglugi niemieckiej na Bałtyku.Główne dane taktyczno-techniczne: Tigr (Nobel & Lessner ? Rewel, 1915-1916): wyporność (normalna) ? 663/810 t; prędkość (maksymalna) ? 9,7-12,5/7,8-9,5 w; uzbrojenie ? 2 x 57 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 wt 457 mm.Uwagi: Typ Bars; przezbrojony 1916/1917: zdjęto 1 x 57 mm, zainstalowano 1 x 75 mm, 1 x 37 mm.Źródło: wikimedia.org
1 Aleksandr Kurosz (1862- ?) – we flocie od 1878 r., absolwent Korpusu Morskiego (1882.). Oficer flagowy sztabu dowódcy Eskadry Szkolnej Floty Czarnomorskiej (1893.). Dowódca kontrtorpedowca Zawietnyj (1904), krążownika torpedowego Finn (1904-1906), okrętu szkolnego Pamiat’ Azowa (1906-1908.). Dowódca ochrony red portu w Kronsztadzie (1909.). Dowódca krążownika Admirał Makarow (1909-1911.). Dowódca 2. Dywizji Kontrtorpedowców Floty Bałtyckiej (1911-1915.). Po wybuchu wojny p.o. dowódcy pozycji flankowo-szkierowej (1914-1915.). Dowódca 2. Brygady Krążowników Floty Bałtyckiej. Komendant Twierdz i Główny Kierownik Prac Fortyfikacyjnych w Kronsztadzie (1917.). Dnia 20 grudnia 1917 r. przeniesiony w stan spoczynku. 16 sierpnia 1918 r. aresztowany przez CzeKa przepadł bez wieści. Rangę kontradmirała osiągnął 10 grudnia 1912 r., wiceadmirała – 12 sierpnia 1916 r.
2 Władimir Wieczesłow (1876- ?) – we flocie od 1891 r., absolwent Korpusu Morskiego (1894.). Dowódca kontrtorpedowca Inżenier Miechanik Dmitriew (1906-1908.). Flagowy oficer nawigacyjny sztabu Floty Czynnej Morza Bałtyckiego (1908-1910.). Dowódca kontrtorpedowca Ochotnik (1910-1914.). Dowódca 1. dywizjonu kontrtorpedowców Floty Bałtyckiej (1914-1916.). Dowódca krążownika Gromoboj (1917.). Od 26 kwietnia 1917 r. w dyspozycji Ministerstwa Marynarki Wojennej. Po przewrocie bolszewickim zaciągnął się do służby w Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Marynarce Wojennej. Szef Wydziału Organizacyjnego Sztabu Generalnego MW (1917-1918.). Od 22 maja 1919 r. p.o. szefa Sztabu Generalnego MW. Szef sztabu Flotylli Wołżańskiej i Floty Morza Kaspijskiego (1920.). Od 2 października 1920 r. Inspektor ds. Marynarki Wojennej w Siłach Zbrojnych Rosji bolszewickiej. 22 lipca 1922 r. przeniesiony w stan spoczynku.
3 Wśród napotkanych okrętów niemieckich były 3 duże (ponad 900 t) nowoczesne jednostki (zbudowane w latach 1915-1916) z 20. półflotylli kontrtorpedowców (S 56, S 65, S 66.). Towarzyszyło im 5 mniejszych jednostek (650 t) z 15. półflotylli kontrtorpedowców (V 181, V 182, V 183, V 184, V 185), zbudowanych w latach 1910-1911.
4 Po wzięciu do niewoli kapitana frachtowca, dowódca Wołka (starszyj lejtienant Iwan Messer) zezwolił załodze zejść do szalupy i odpłynąć do pobliskiego brzegu, zaś statek wraz z ładunkiem zatopił ogniem armatnim oraz 2 torpedami.
5 Frachtowiec został zatopiony salwą 3 torped. Ponieważ atak okrętu podwodnego miał miejsce w strefie szwedzkich wód terytorialnych, towarzyszący frachtowcowi okręt szwedzki kontratakował. Podczas alarmowego zanurzenia Wiepr’ doznał uszkodzeń w wyniku uderzenia w kamieniste dno na głębokości 20 m. Uszkodzony okręt zdołał powrócić do bazy w Rewlu.
Kontrtorpedowiec niemiecki pędzący z maksymalną prędkością w akcji bojowej. Źródło: wikimedia.org
Główne dane taktyczno-techniczne okrętów floty rosyjskiej, uczestniczących w opisywanej w tekście operacji przeciwkonwojowej
KRĄŻOWNIKI PANCERNE
Gromoboj (Stocznia Bałtycka – St. Petersburg, 1896-1897): wyporność (normalna) ? 13 060 t; prędkość (maksymalna) ? 18,5 w (1911 r.); opancerzenie (mm) ? pb 152, pp 25,4, sd 152, pag 203; uzbrojenie ? 4 x 203 mm / 45 kal. (armaty odtylcowe gwintowane), 22 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 wt 457 mm, 200 min. Uwagi: Zmodernizowany w latach 1907-1911 w stoczni Arsenału MW w Kronsztadzie; przezbrojony w 1915 r.: zdjęto 2 x 152 mm, 4 x 75 mm; zainstalowano 2 x 203 mm, 4 x 47 mm pl.
KRĄŻOWNIKI LEKKIE
Diana (Stocznia Admiralicji ? St. Petersburg, 1899-1901): wyporność (normalna) ? 7 410 t; prędkość (maksymalna) ? 19 w; opancerzenie (mm) ? pp 38-63,5, sd 152; uzbrojenie ? 10 x 152 mm / 45 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 20 x 75 mm / 50 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 126 min. Uwagi: Typ Pałłada; zmodernizowany w latach 1906, 1912-1914 w Stoczni Bałtyckiej; przezbrojony w 1915 r.: zdjęto 10 x 152 mm, 16 x 75 mm, zainstalowano 10 x 130 mm.
KONTRTORPEDOWCE
Pobieditiel (Stocznia Ust? Iżorskaja ? Piotrogród, 1914 ? 1915): wyporność (normalna) ? 1260 t; prędkość (maksymalna) ? 31,5 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 x 3 wt. 457 mm. Uwagi: Typ Orfiej; przezbrojony w 1916 r.: zdjęto 1 wt. 457 mm, zainstalowano 1 x 40 mm pl, rozmieszczono 80 min; dozbrojony w 1917 r.: 1 x 63 mm pl.
Grom (Stocznia Ust? Iżorskaja ? Piotrogród, 1915 ? 1916): wyporność (normalna) ? 1260 t; prędkość (maksymalna) ? 31,5 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 40 mm pl, 3 x 3 wt. 457 mm, 80 min. Uwagi: Typ Orfiej; dozbrojony w 1917 r.: 1 x 63 mm pl; zatopiony 14 października 1917 r. w bitwie w Zatoce Kassarskiej.
Orfiej (Stocznia Ust? Iżorskaja ? Piotrogród, 1915 ? 1916): wyporność (normalna) ? 1260 t; prędkość (maksymalna) ? 31,4 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 40 mm pl, 3 x 3 wt. 457 mm, 80 min. Uwagi: Dozbrojony w 1917 r.: 1 x 76 mm pl.
Dobrowolec (Stocznia Putiłowska – St. Petersburg, 1905 ? 1906): wyporność (normalna) ? 650 t; prędkość (maksymalna) ? 26 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 3 wt. 457 mm, 20 min. Uwagi: Typ Finn; 1914/1915 dozbrojony: 1 x 47 mm pl; zatonął 21 sierpnia 1916 r. w Cieśninie Irbeńskiej w wyniku wejścia na minę.
Moskwitianin (Stocznia Putiłowska – St. Petersburg, 1905 ? 1906): wyporność (normalna) ? 640 t; prędkość (maksymalna) ? 25,7 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 3 wt. 457 mm, 20 min. Uwagi: Typ Finn; 1914/1915 dozbrojony: 1 x 47 mm pl.
Emir Bucharskij (stocznia Sandwikska – Helsingfors, 1904 ? 1905): wyporność (normalna) ? 650 t; prędkość (maksymalna) ? 25,3 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 3 wt. 457 mm, 20 min. Uwagi: Typ Finn; 1914/1915 dozbrojony: 1 x 40 mm pl.
Gienierał Kondratienko (stocznia Sandwikska – Helsingfors, 1905 ? 1906): wyporność (normalna) ? 750 t; prędkość (maksymalna) ? 25 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 x 47 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt. 457 mm, 24 miny. Uwagi: Typ Ochotnik; w 1916 r. przezbrojony: zdjęto 1 x 47 mm, zainstalowano 1 x 102 mm.
Ochotnik (Crichton & Co. – ?bo, 1906): wyporność (normalna) ? 750 t; prędkość (maksymalna) ? 25 w; uzbrojenie ? 2 x 120 mm / 60 kal. (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 2 x 47 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 3 wt. 457 mm, 24 miny. Uwagi: W 1916 r. przezbrojony: zdjęto 1 x 47 mm, zainstalowano 1 x 102 mm; zatonął 26 września 1917 r. w Cieśninie Irbeńskiej w wyniku wejścia na minę.
OKRĘTY PODWODNE
Bars (Stocznia Bałtycka ? Piotrogród 1915): wyporność (normalna) ? 650/780 t; prędkość (maksymalna) ? 9,7-12,5/7,8-9,5 w; uzbrojenie ? 1 x 57 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 4 wt 457 mm. Uwagi: 1916/1917 dozbrojony: 1 x 75 mm; zatonął 23 maja 1917 r. na wschód od wyspy Gotska Sandön najprawdopodobniej na skutek zejścia poniżej dopuszczalnej granicy zanurzenia.
Wołk (Stocznia Bałtycka ? Piotrogród, 1915-1916): wyporność (normalna) ? 655/789 t; prędkość (maksymalna) ? 9,7-12,5/7,8-9,5 w; uzbrojenie ? 2 x 57 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 wt 457 mm. Uwagi: Typ Bars; przezbrojony 1916/1917: zdjęto 1 x 57 mm, zainstalowano 1 x 75 mm, 1 x 37 mm; dozbrojony w połowie 1917 r.: 1 x 75 mm.
Wiepr? (Stocznia Bałtycka ? Piotrogród 1915): wyporność (normalna) ? 650/780 t; prędkość (maksymalna) ? 9,7-12,5/7,8-9,5 w; uzbrojenie ? 2 x 57 mm (armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane), 4 wt 457 mm. Uwagi: Typ Bars; przezbrojony 1916/1917: zdjęto 1 x 57 mm, zainstalowano 1 x 75 mm, 1 x 37 mm.
Bibliografia
? E. Kosiarz ? Pierwsza wojna światowa na Bałtyku, Gdańsk 1979 ? L. Bengelsdorf ? Der Seekrieg in der Ostsee 1914-1918, Bremen 2009 ? Fłot w pierwoj mirowoj wojnie, red. N.B. Pawłowicz, t. I, Moskwa 1964 ? G.K. Graf ? Na ?Nowikie.? Bałtijskij fłot w wojnu i rewolucyju, St. Pietierburg 1997 ? E.A. Kowalow – Rycari głubin. Chronika zari rossijskogo podpława, Moskwa-St. Pietierburg 2005 ? A. Czernyszew ? ?Nowiki.? Łuczszyje esmincy Rossijskogo Impieratorskogo Fłota, Moskwa 2007 ? R. Czeczott ? Wojna morska na Bałtyku 1914-1918, Warszawa 1935 ? W. Hubert – Wojny Bałtyckie, Oświęcim 2014 ? S.P. Moisiejew ? Spisok korablej russkogo parowogo i bronienosnogo fłota (s 1861 po 1917 g.), Moskwa 1948 ? Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914-10.1917 gg. Sprawocznik, red. W.A. Korniuszko, St. Pietierburg 1996 ? W.D. Docenko ? Morskoj biograficzeskij słowar?, St. Pietierburg 1995 ? S.N. Timiriew ? Wospominanija morskogo oficera, St. Pietierburg 1998
