Kiedy Port Artur walcząc przygotowywał się do odparcia trzeciego szturmu, w dalekiej Mandżurii od 5 do 17 października 1904 r. toczyła się nad rzeką Shahe bitwa, której wynik przesądził już ostatecznie o jego losach. W szczytowym okresie walk, w artykułach redakcyjnych tokijskich gazet z całkowitym przekonaniem zapowiadano kolejny Sedan, nawiązując do okrążenia i zniszczenia przez Prusaków armii francuskiej w 1870 r. Pewni siebie i wyniku zmagań oficerowie i żołnierze japońskiej Armii Mandżurskiej spodziewali się, że zaraz po tym starciu Rosjanie poproszą o zawieszenie broni. Tak się jednak nie stało. Ogromne straty w połączeniu z niemożnością otoczenia i zniszczenia armii polowej nieprzyjaciela, zachwiały wiarę we własne siły dowódców japońskich brygad i dywizji. Morale wojska gwałtownie spadło, gdy do wszystkich dotarło wreszcie, że czekają ich jednak dalsze walki.
Bitwy pod Liaoyangiem i nad rzeką Shahe w Mandżurii.
Podczas kiedy ofensywa gen. Nogiego na Port Artur utknęła na dobre, na północy – w Mandżurii – front ustabilizował w rejonie Liaoyang. Do końca września 1904 r. Cesarska Armia Japońska (??????? Nippon Rikugun) skierowała pod Port Artur trzy dodatkowe dywizje, dalszych osiem wysłała do Liaoyang oraz zmobilizowała 65 000 rezerwistów, aby uzupełnić straty w jednostkach piechoty. Ponadto dowódcy armii polowych domagali się jeszcze tych dwóch dywizji, które pozostawały w kraju w rezerwie strategicznej, lecz Cesarska Kwatera Główna w Tokio upierała się, że są one niezbędne do obrony wybrzeża przed ewentualną rosyjską inwazją. W ten spór między armią polową, a swoim Sztabem Dowodzenia wmieszał się w końcu sam cesarz Meiji, postanawiając, że jedna z tych formacji zostanie jednak skierowana pod Liaoyang.
Japońska piechota wykorzystuje chwilę odpoczynku w czasie walk. Źródło: wikimedia.org
Naciskany przez dwór carski gen. Kuropatkin zrozumiał wreszcie, że wycofanie się do Mukdenu, to ostateczna rezygnacja z jakiejkolwiek pomocy dla oblężonej twierdzy (o ile jeszcze o takiej pomocy myślał.).
Dysponując zatem przewagę liczebną (213 000 ludzi i 758 dział przeciw 170 000 ludzi i 648 dział) opracował plan operacji zaczepnej przeciw armiom marsz. ?yamy. Lecz jak zawsze przesadnie ostrożny w dysponowaniu odwodami, zamiast pokusić się o okrążenie i rozbicie Japończyków w łuku Shahe (prawy dopływ Taitsehe), postanowił wypchnąć ich tylko poza Taitsehe.
Główne uderzenie na japońskie prawe skrzydło z jednoczesnym jego okrążeniem wykonywało Zgrupowanie Wschodnie gen. Sztakelberga (86 batalionów, 50 sotni, 198 dział) w kierunku Banjapusy i Bensihu.
W tym czasie Zgrupowanie Zachodnie gen. Bilderlinga (77 batalionów, 56 sotni, 222 działa), ubezpieczone przed obejściem z prawego skrzydła przez korpus gen. Sobolewa (24 bataliony, 6 sotni, 96 dział), winno wyjść nad Shahe i prowadząc demonstrację wzdłuż linii kolejowej Mukden-Liaoyang związać centrum i lewe skrzydło japońskie.
Odwód armijny (56 batalionów, 20 sotni, 228 dział) rozmieszczony był w tyle między oboma zgrupowaniami, ochraniając ich skrzydła wewnętrzne. W ten sposób zadanie główne wykonywało 35% wszystkich sił, pomocnicze 32%, a pozostałe 33% nie brało udziału w walce, co z góry udaremniło sukces operacyjny.
Podobno ?yama nie spodziewał się ofensywy Kuropatkina, choć uwzględniał przewagę liczebną jego wojsk. Tymczasem powolny wódz rosyjski przystąpił wreszcie do natarcia 5 października nad Shahe, około 70 kilometrów na północny wschód od Liaoyang.
Rozwinięte między górną Taitsehe (z prawej) a jej największym dopływem Hunhe, ostatnim przed ujściem do rzeki Laohe (z lewej), armie japońskie miały w centrum 4. Armię gen. Nozu (2 dywizje rezerwowe i 3 brygady piechoty), na atakowanym prawym skrzydle 1. Armię gen. Kuroki (3 dywizje piechoty i rezerwowy pułk piechoty), a na lewym 2. Armię gen. Oku (3 dywizje piechoty.). Skrzydła frontu ubezpieczała kawaleria – 1 brygada gen. Akiyamy (lewe) i 2 brygada gen. Kanina (prawe); przed prawe skrzydło wysunięta była do rejonu Banjapusy rezerwowa brygada piechoty gwardii cesarskiej gen. Umesawy. Odwód frontu (3 rezerwowe brygady piechoty, artyleria ciężka) znajdował się w rejonie Liaoyangu.
?yama zamierzał początkowo stoczyć z nacierającymi Rosjanami bitwę obronną na przygotowanych pozycjach, osłabić ich i wykonać kontruderzenie; widząc jednak ślamazarność działań Kuropatkina postanowił przejąć inicjatywę i uderzyć samemu.
Tak więc rozwijająca się bitwa rozpadła się na dwie odrębne – pierwszą, w której ofensywę prowadzili Rosjanie (5-10 października) i drugą, kiedy ofensywą przejęli Japończycy (10-17 października.).
Faza pierwsza (5-10 X 1904 r.) – inicjatywę podejmują Rosjanie.
Zgrupowanie Sztakelberga atakując w terenie górzystym osiągnęło wieczorem 6 października rejon Banjapusy i zagroziło okrążeniem i rozbiciem brygadzie Umesawy, podczas gdy nacierający na jego lewym skrzydle oddział gen. Rennenkampfa (elementy Zabajkalskiej Dywizji Kawalerii) podszedł pod Bensihu. Jednocześnie demonstrując natarcie zgrupowanie Bilderlinga dotarło tego dnia nad Shahe i przystąpiło do budowy umocnień.
F. Roubaud – „145 Nowoczerkaski pułk piechoty Aleksandra III w bitwie nad Shahe.” Źródło: topwar.ru
7 października Sztakelberg nie atakował, ograniczając się tylko, zgodnie z rozkazem Kuropatkina, do rozpoznania pozycji Umesawy, dzięki czemu brygada tamtego uszła nocą pod Bensihu. Sztakelberg dogonił ją następnego dnia, lecz 9 października nie zaatakował, gdyż Kuropatkin kazał mu rozpoznawać pozycje główne Kurokiego oraz przygotowywać własne pozycje wyjściowe do ataku i okrążenia prawego skrzydła (japońskiego.). Zaprzepaszczono w ten sposób szansę na zniszczenie Umesawy , ponieważ Kuroki wysłał mu na pomoc swą 12 dywizję piechoty, a ?yama skierował przeciw Rennenkampfowi kawalerię Kanina.
Podczas kiedy Sztakelberg z Rennenkampfem uwikłali się w walkę o sopkę Jelenią (Lautouaza) i podejścia do Bensihu, Bilderling nie widząc przeciwdziałania japońskiego zdecydował się nacierać dalej – przekroczył więc Shahe i doszedł 10 października do jej lewego dopływu Shilihe (zamykał od południa łuk Shahe), gdzie zatrzymał natarcie.
Tak zakończyła się ofensywa rosyjska, w której wyniku spędzono tylko słabe oddziały osłonowe przeciwnika na jego pozycję główną.
Faza druga (10-17 X 1904 r.) – inicjatywę przejmują Japończycy.
Tego dnia uderzył z kolei ?yama. Pozostawiając Kurokiego, jak sądził, z przeważającymi siłami Rosjan, uderzył 2. Armią na ich prawe skrzydło, nic nie wiedząc o osłaniającym to skrzydło korpusie Sobolewa, aby je okrążyć i zniszczyć. Jednocześnie 4. Armia związać miała wojska rosyjskie od czoła.
11-12 października rozpoczęły się więc zaciekłe walki na prawym i lewym skrzydle obu przeciwników. Sztakelberg walczył o przełęcze w rejonie Bensihu – Chengouling i Tiuminling (wschodni i zachodni) oraz o sopkę Jelenią z Kurokim. Rosjan wspierało w walkach tylko 38 armat (ze 198 w Zgrupowaniu Sztakelberga.). Bilderling natomiast, zmuszony do opuszczenia pozycji na Shilihe, z Nozu – o pasmo sopek nad Shahe, z wysuniętą w przód od rzeki sopką Dwurożną (utracił ją 12 października po dwóch dniach zaciętych walk.). Japończycy zmusili do odwrotu Zgrupowanie Bilderlinga i 14 października udało im się włamać w głąb rosyjskiego centrum.
Źródło: wikimedia.org
Walki toczyły się również w przestrzeni między oboma zgrupowaniami rosyjskimi, gdyż Nozu zaatakował obwód armijny. Z kolei wykonujący główne uderzenie Oku zepchnął Rosjan aż do Ludiutunga, gdzie wstrzymał natarcie obawiając się bocznego uderzenia wykrytego dopiero teraz korpusu Sobolewa (6 Korpus Syberyjski.). Ten jednak zgodnie z rozkazem Kuropatkina zachował całkowitą bierność, choć doszczelnił obronę rosyjską między Tatai a rzeką Hunhe uniemożliwiając Japończykom obejście prawego skrzydła.
4 Korpus Syberyjski (gen. Nikołaj Zarubajew) był początkowo w rezerwie Armii Mandżurskiej i przesuwał się za centrum walk, jednak po nieudanym manewrze gen. Władimira Maj-Majewskiego (dowodził jedną z dywizji piechoty zgrupowanych w Korpusie Zarubajewa) znalazł się na pierwszej linii i przyjął na siebie szereg uderzeń w walkach pod Hamatang.
?yama również nie czując się na siłach wstrzymał natarcie, choć 16-17 października doszło jeszcze do zaciętych walk o górujące nad doliną Shahe sopki Nowgorodzką i Putiłowską, zajęte początkowo przez oddział gen. Jamady (5 batalionów, 30 dział.). Na ich odbicie skierował Kuropatkin znaczne siły pod dowództwem gen. P. Putiłowa (25 batalionów.). Po całonocnych starciach na bagnety, które przeciągnęły się na 17 października, Putiłow tracąc około 3000 zabitych i rannych zajął obie sopki.
Rosyjska mapa bitwy. Źródło: bse.sci-lib.com
Rezultaty
Ten sukces taktyczny nie zmienił jednak przebiegu operacji, która zakończyła się niepowodzeniem Rosjan; nie tylko nie wyparli oni Japończyków poza Taitsehe, lecz ustąpili im całą dolinę Shahe. Wzdłuż jej brzegów obaj przeciwnicy przystąpili do budowy i sypania umocnień przechodząc na odcinku 60 km do wojny pozycyjnej. Zastój w walkach spowodował, że zarówno Japończycy jak i Rosjanie nie mieli nic do roboty, oprócz kopania rowów, okopów i sypania transzei oraz umocnień polowych. Wrogowie zobaczyli kawałek przyszłości – okopy i zasieki na ziemi niczyjej były zwiastunem wojny, która miała dopiero nadejść.
Wzgórze Putiłowskie po bitwie. Źródło: wikimedia.org
Bitwa nad rzeką Shahe pod względem taktycznym nie została rozstrzygnięta, choć znacznie większe straty były udziałem Rosjan. Pod względem strategicznym sukces odnieśli Japończycy, którzy zatrzymali ofensywę przeciwnika i umocnili się na zdobytych wcześniej pozycjach, co oznaczało utratę przez obrońców Port Artura ostatniej szansy na odsiecz i praktycznie przesądziło o upadku twierdzy. Efektem zastoju na Froncie Mandżurskim stał się trzeci szturm Port Artura, raz jeszcze odparty przez bohaterskich obrońców (30-31 października.).
Dowodzenie Cesarską Armią Japońską
W ciągu całotygodniowej bitwy, jaka się wówczas wywiązała, trzem japońskim armiom znów nie udało się oskrzydlić przeciwnika. Straty rosyjskie wyniosły 41 473 żołnierzy (w tym 4870 zabitych), japońskie około 20 000 żołnierzy (w tym 3951 zabitych.). Straty były ciężkie. Ponadto wówczas już szeregi japońskich armii polowych rzedły również na skutek chorób, gdyż beri-beri, dur brzuszny i dyzenteria sprawiły, że kolejne tysiące ludzi nie były zdolne do pełnienia normalnej służby. ?yama zatrzymał więc swoje sponiewierane armie, aby je przegrupować i zreorganizować.
Zmagania lądowe w Mandżurii utknęły w martwym punkcie z uwagi na niedawne straty w ludziach, a zwłaszcza w korpusie oficerskim, niedobór amunicji, niedociągnięcia logistyczne oraz problemy z transportem, do których zaliczała się konieczność podjęcia obszernego programu budowy linii kolejowych mających dostarczać zaopatrzenie czołowym jednostkom. ?yama rozwodził się nad ciężkimi stratami i wyczerpaniem zapasów. Zawiedli generałowie (trudne osobowości), niewygodny system kontroli i dowodzenia oraz kiepsko zintegrowana Cesarska Kwatera Główna. Do tego dochodził zasadniczy problem Cesarskiej Armii, która tocząc wojnę z europejskim mocarstwem, posiadała przewidywania dotyczące strat, zużycia amunicji i wymagań logistycznych ustalone na podstawie doświadczeń… wojny chińsko-japońskiej (1894-1895 r.).
Od oficerów sztabowych przydzielonych do poszczególnych armii w czasie wojny rosyjsko-japońskiej oczekiwano właśnie stanowczości, lecz im brakowało praktycznego doświadczenia i bez względu na okoliczności skłaniali się raczej ku doktrynerskim rozwiązaniom rodem z akademii sztabowej. Bezkrytyczne trzymanie się wyuczonych norm było postawą dominującą w całym korpusie oficerskim.
Wyżsi dowódcy i oficerowie sztabowi mieli olbrzymie trudności z koordynowaniem złożonych manewrów licznych armii polowej w drugiej fazie tej niemal dwutygodniowej bitwy. Dziesiątki jednostek przemieszały się z sobą podczas walk, a zmierzające w różnych kierunkach wozy zaopatrzeniowe, oddziały i kolumny tragarzy, tworzyły zatory na drogach, jeszcze bardziej utrudniając przeprowadzanie szybkich manewrów.
Wojna pozycyjna w Mandżurii
Aktywne działania w Mandżurii ustały teraz aż do połowy stycznia 1905 r. (był to okres „siedzenia nad Shahe”) – Port Artur pozostał zatem sam w obliczu przeciwnika, pozbawiony wszelkiej pomocy z zewnątrz. Nieudolność Kuropatkina, która już wywołała upadek morale rosyjskiej Armii Mandżurskiej, stanowiła zły prognostyk dla losów twierdzy.
Japońscy żołnierze chroniący się w prowizorycznym schronie pośród rozbudowanej linii transzei i okopów nad Shahe. Źródło: wikimedia.org
Zima z 1904 na 1905 r., kiedy przeciwnicy zajmowali pozycje naprzeciw siebie w odległości zaledwie 100 m, nad brzegami rzeki Shahe, Rosjanie próbowali uchwycić przyczółek za pomocą podkopów i min. Podjęli również tego rodzaju próby w wiosce Lichiapu, gdzie pozycje przeciwników oddalone były o około 300 m.
Dopiero kapitulacja Port Artura (02 I 1905 r.) uwolniła do działań w Mandżurii ponad 80-tysięczną ostrzelaną armię Nogiego (wyposażoną w artylerię ciężką), która w ciągu miesiąca mogła znaleźć się nad Shahe. Podczas ostatnich działań lądowych tej wojny, od lutego do marca 1905 r., zanim jeszcze Rosjanie zostali zmuszeni do odwrotu, armie liczące ponad 300 000 żołnierzy z każdej strony ścierały się ze sobą pod Mukdenem na froncie o długości 40 mil.
Rosjanie w okopach. Źródło: wikimedia.org
Japończycy w okopach. Źródło: tumblr.com
Bibliografia
– A.I. Sorokin – Russko-japonskaja wojna, 1904-1905 godow, Moskwa 1956. – A.B. Szirokorad – Russko-japonskije wojny 1904-1945 g., Mińsk 2003. – W.A. Apuszkin – Russko-Japonskaja wojna 1904-1905, St. Pietierburg 1911. – E.J. Drea – Cesarska armia Japonii 1853-1945, Kraków 2012. – J.W. Dyskant – Port Artur 1904, Warszawa 1996. – P. Olender – Wojna Rosyjsko-Japońska 1904-1905. Działania na Morzu, Kraków 2010. – J. Solarz – Armia japońska1875-1945, Warszawa 2001. – Istorija russkoj armi i fłota, vol. XIV, Moskwa 1912. – Istorija russko-japonskoj wojny 1904-1905 (pod red. I.I. Rostunowa), Moskwa 1977. – L.G. Bieskrowny – Armija i fłot Rossii w naczale XX w., Moskwa 1986. – L.G. Bieskrowny – Russkaja armija i fłot w XIX wiekie, Moskwa 1973. – P.P. Wieczorkiewicz – Historia Wojen Morskich. Wiek Pary, London 1995. – S. Jones – Wojna Pod Ziemią 1914-1918, Poznań 2011. – Świat. Atlas geograficzny z częścią encyklopedyczną, Warszawa 1995.
