Śmierć Gustawa II Adolfa pod Lűtzen/ źródło: Wikimedia Commons

Bitwa pod Lűtzen z 1632r. jako przykład sztuki wojennej Gustawa II Adolfa

Starcie z 16 listopada 1632 roku zapisało się na kartach dziejów, ponieważ poniósł tam śmierć wybitny XVII ? wieczny wódz, król Szwecji Gustaw II Adolf. Nie tylko zreformował państwo szwedzkie, nie tylko uczynił z niego liczące się mocarstwo europejskie, lecz również stworzył podstawy dla wojskowości zachodnioeuropejskiej doby nowożytnej. Toczył on wiele wojen, bitew w toku których kształtowała się jego, charakterystyczna sztuka wojenna. Moim zdaniem, starcie spod Lűtzen w Saksonii należy traktować jako sztandarowy przykład stosowanej przez Gustawa II Adolfa sztuki prowadzenia walki.

Reformy Gustawa Adolfa

Wstępując na tron w 1611 r. młody Gustaw Adolf zastał swój kraj w ciężkiej sytuacji ? wojny z Danią, Polską, Rosją poważnie nadwątliły słabą gospodarkę. Ponadto armia szwedzka nie przedstawiała wartości bojowej, mogącej równać się z wojskami duńskimi czy polskimi. Dlatego młody Waza przeprowadził szereg reform, które miały stworzyć z niewielkiego państwa potężne mocarstwo europejskie. Zreformował system sądownictwa, skarb państwa oraz funkcjonowanie kancelarii królewskiej (duże zasługi położył w tej mierze kanclerz Oxenstierna).[1] Gustaw II Adolf przeprowadził również reformy parlamentu szwedzkiego ? Riksdagu oraz administracji terenowej.[2] Położył również podwaliny pod nowoczesną szwedzką gospodarkę opartą o rudy metali i merkantylizm.[3]  Dokonano również za jego rządów znacznego rozwoju edukacji w Szwecji.[4] Zmiany te, stanowiły jednak preludium do szerokiego grona reform wojskowych. Tworzenie nowej armii oparto o pobór narodowy szwedzkich chłopów. Miało to zapewnić Szwecji silną, a zarazem dosyć tanią armię. Piechota pikiniersko ? muszkieterska dzieliła się na brygady, regimenty, skwadrony (bataliony) oraz kompanie. Spłycono jej szeregi, dzięki czemu uzyskała olbrzymią siłę ognia.[5] Ponadto była wzmocniona 3-funtowymi działami regimentowymi, które czyniły z armii szwedzkiej groźnego rywala.[6] Kawaleria Gustawa Adolfa miała być siłą uderzeniową, atakującą za pomocą broni białej. Wycofał się w ten sposób, król szwedzki z taktyki karakolu.[7]  Jazdę szwedzką podzielono na regimenty oraz kornety. Rozbudowano artylerię ? pod Gniewem w 1626r. Szwedzi mieli około 80 dział o zróżnicowanym  wagomiarze.[8] Armia szwedzka stała się dzięki temu najbardziej nasyconą pod względem artylerii armią w Europie. Przeprowadzono również standaryzację dział ? Gustaw II Adolf postawił na działa  24-funtowe, 12- funtowe, oraz 3-funtowe.[9]  W celu lepszej organizacji podległych mu wojsk powołał on naczelny sztab, sztaby poszczególnych regimentów, skwadronów, kornetów, kompanii.[10] Powołano również sąd wojskowy oraz wprowadzono regulamin, który miał zapewnić dyscyplinę w armii młodego Wazy.[11]  Szwedzki król postanowił również rozwijać siły morskie, i w tym celu powołał instytucję o charakterze rządowym zwaną Admiralicją.[12] Kompleksowość tych reform uwidoczniła się w trakcie walk wojny trzydziestoletniej.

Zreformowana armia szwedzka w bitwie pod Lűtzen/ źródło: Wikimedia Commons

Szwecja Gustawa Adolfa w wojnie trzydziestoletniej (1630-1632)

Pragmatyczna polityka Gustawa Adolfa doprowadziła do zażegnania konfliktu z Danią i Polską. Zawarte pokoje i umowy handlowe czyniły ze Szwecji silnego gracza w basenie Morza Bałtyckiego. Jednakże pod koniec lat 20 XVII wieku na Bałtyk zaczęły sięgać wpływy cesarskie. Dom Habsburgów dodatkowo znajdował się w sojuszu z królem polskim Zygmuntem III, skłonnym do rewizji ustaleń w Altmarku. Chcąc chronić swój obszar wpływów ? Bałtyk, w lipcu 1630r. Gustaw II Adolf wyprawił się do Niemiec.[13] Z początku miał kłopoty, ponieważ państwa niemieckie nie chciały go wesprzeć w walce z cesarzem i jego wojskami. W maju 1631r. wyruszył on z Meklemburgii w kierunku południowych Niemiec. We wrześniu zmierzył się z doborową armią cesarską hr. Tilly?ego pod Breintenfeld.[14] Zreformowana armia szwedzka z jej nową doktryną walki okazała swą wyższość nad weteranami Ligi Katolickiej.

Gustaw Adolf pod Breitenfeld/ źródło: Wikimedia Commons

Do końca 1631r. Lew Północy zajął m.in. Fuldę, Bamberg oraz Moguncję. Kampania w 1632r. rozpoczęła się z jeszcze większym rozmachem ? pod Rain przekroczył rzekę Lech (zginął wówczas hr. Tilly) i zajął Augsburg. W maju 1632r. zajął Monachium i planował zajęcie samego Wiednia. Wystraszony cesarz rzymski Ferdynand II z powrotem mianował Albrechta Wallensteina głównodowodzącym sił cesarskich. W maju 1632r. odbił on Pragę, i ruszył na południe zaatakować słabszego liczebnie szwedzkiego wodza. Gustaw oblegał wówczas Norymbergę. Oblegający stał się oblegany. Jednakże na pomoc szwedzkiemu królowi ruszył kanclerz Oxenstierna. Z jego pomocą szwedzkie wojska zdołały się wyswobodzić z tej matni. Wallenstein wycofał się do obozu w Alte Feste. Waza postanowił 3 września uderzyć na siły cesarskie. Atak na Alte Feste zakończył się tragicznie, Gustaw II Adolf wycofał się w kierunku Bawarii.  [15]

Wallenstein ruszył natomiast na północny wschód ? do Saksonii. Był to ważny sojusznik Szwecji, i jego kapitulacja mogła odmienić obraz wojny.  Na początku listopada 1632r. Wallenstein zdobył twierdzę w Lipsku.[16] Widząc poważne problemy, Gustaw Waza forsownym marszem z Norymbergi przybył do Saksonii.  Chcąc odbić Lipsk 16 listopada stanął naprzeciw wojskom Wallensteina koło miejscowości Lűtzen.

Siły i plany obu stron

Armia szwedzka ustawiła się w dwie linie na równinie na wschód od wsi Lűtzen. W centrum stanęły 4 brygady pod wodzą Nilsa Brahe. Prawe skrzydło złożone z sześciu regimentów jazdy, przedzielonych oddziałami muszkieterskimi. Dowodził nim osobiście król Gustaw Adolf. Lewe skrzydło ? jak prawe, zbudowane było z sześciu regimentów jazdy i oddziałów muszkieterów między nimi. Na jego czele stanął ks. Bernard Weimarski. Całością drugiej linii ? zarówno kawalerią jak i piechotą dowodził Knyphausen. W centrum drugiej linii stały  cztery brygady piechoty, na skrzydłach po sześć regimentów jazdy. Całość armii liczyła około 18.000 ludzi.  [17]

Ustawienie armii cesarskiej i szwedzkiej pod Lűtzen/ źródło: Wikimedia Commons

Wallenstein ustawił swą armię podobnie ? piechotę w centrum, jazdę na skrzydłach.  Część piechoty oddelegował  do ochrony wsi i wiatraków.  Reszta, stacjonująca w centrum, została uszykowana na wzór hiszpańskich tercios. Były to potężne formacje piechoty, choć w porównaniu z brygadami szwedzkimi były o wiele mniej mobilne.  Kawaleria lewego skrzydła dowodzona była przez  Holcka i Piccolominiego, prawego natomiast Colloredo. [18] Dysponował około 16.000 żołnierzy.

Gustaw II Adolf chciał zniszczyć Wallensteina. Wskazuje na to, obustronne uderzenie szwedzkich skrzydeł. Dążył do tego, aby odrzucić wojska Ligi Katolickiej od Lipska i mieć możliwość połączenia się z wojskami saskimi. Wallenstein natomiast planował przyjąć bitwę obronną do czasu przybycia sił Pappenheima.

Gustaw II Adolf/ źródło: Wikimedia Commons

Dowódcy

Gustaw II Adolf urodził  się w 1594r. jako syn Karola IX Sudermańskiego. Tron objął w 1611r. Zastał kraj w konflikcie z Danią, Polską oraz Rosją. W 1613r. zawarł pokój z Danią, w 1617r. z Rosją. Rozpoczął wówczas wprowadzenie szeregu reform na ziemiach Szwecji ? gospodarczych, administracyjnych, wojskowych. Otworzyły one drogę do kolejnych wojen. W latach 20. XVII wieku toczył walki z Polską o Inflanty i ujście Wisły. Umocniły one jego pozycję w basenie Morza Bałtyckiego. W 1630r. wyprawił się do Rzeszy ? w 1631r. odniósł sukces pod Breitenfeld, zajął Moguncję. W 1632r. toczył walki o Norymbergę oraz Lipsk. Zginął pod Lűtzen w wieku 38 lat.

Albrecht Wallenstein/ źródło: Wikimedia Commons

Albrecht Wallenstein urodził się w Czechach w 1583r. Zmienił wiarę na katolicką, ponieważ chciał służyć cesarzowi. W 1620r. walczył pod Białą Górą, za co dostał tytuł ks. Frydlandu. Walczył przeciwko Duńczykom na Pomorzu, za co otrzymał tytuł ks. Meklemburgii. W 1630r. pozbawiony został stanowiska, powrócił  na  nie w 1632r.  Zginął w 1634r.

Pod Lűtzen pomagał mu Gottfried Pappenheim. Urodził się w 1594r. w Bawarii. Walczył po stronie Ligi Katolickiej. Dowodził kawalerią. Większość kariery wojskowej spędził u boku hr. Tilly?ego. Walczył pod Magdeburgiem i Breitenfeld. Podczas starcia z 16 listopada 1632r. pod wsią Lűtzen zginął.

Bitwa

O godzinie 10.00 szwedzka artyleria rozpoczęła kanonadę. [19] Wojska Gustawa Adolfa ruszyły w pełnym porządku na wojska cesarskie. Kawaleria szwedzka i fińska, znajdująca się na prawym skrzydle odrzuciła od razu wojska chorwackie i zagroziła oskrzydleniem wojskom cesarskim. Dodatkowo, szwedzki król przejął kontrolę nad traktem do Lipska. Równolegle swój atak na lewej flance wykonał ks. Bernard. Jego zadanie było trudniejsze ? prawa flanka Wallensteina opierała się o wieś i wiatraki. Wojska Wazy odepchnęły muszkieterów oraz Chorwatów, jednakże zaciętość kawalerii cesarskiej zatrzymała impet kawalerzystów ks. Bernarda. Niemniej udało im się rozbić regiment Hagena i odrzucić kawalerię Wallensteina od Lűtzen. Do boju także zaczęły wkraczać szwedzkie brygady piechoty, znajdujące się w centrum szyku.

Bitwa pod Lűtzen z 1632r./ źródło: Wikimedia Commons

Około godziny 12 na polu bitwy pojawił się Pappenheim wraz z dwoma tysiącami jeźdźców.[20] Wallenstein, widząc ciężką sytuację swej lewej flanki, polecił mu tam interweniować. Pappenheim osobiście poprowadził kontratak wojsk cesarskich. Podczas ataku został trafiony kulą z falkonetu i osunął się na ziemię. Załamało to atak cesarskiej kawalerii, a sam Pappenheim kilka chwil później zmarł. Równolegle na prawym skrzydle Wallensteina, Piccolomini próbował zatrzymać postępy szwedzkiej piechoty. Mimo dużych strat, wykazała się ona nieustępliwością i odparła uderzenie. Sytuacja wojsk cesarskich stawała się coraz bardziej niebezpieczna. Wtedy nastąpił punkt zwrotny w bitwie ? pomiędzy 12.30 a 13.00 szwedzki król ? Gustaw II Adolf padł martwy na polu bitwy.[21]  Prowadzącego kawalerię ze Sm?land Gustawa Adolfa z nagła ugodziła kula muszkietowa, która (?) roztrzaskała władcy ?całkiem na pół? lewe ramię tuż nad łokciem. (?) Straciwszy we mgle kontakt ze Sm?landczykami, osłabiony i zszokowany Gustaw Adolf poprosił księcia Franza Albrechta Sachsen-Lauenburga, by zabrał go na tyły. (?) Nagle z mgły wyłoniła się grupa kirasjerów Gőtza. Jeden z nich, (?) rozpoznał  króla, krzyknął: ? Oto ten ptaszek!? i wystrzelił mu w plecy z pistoletu.[22]

Śmierć Gustawa II Adolfa pod Lűtzen/ źródło: Wikimedia Commons

Próba uratowania króla nie udała się ? Gustaw II Adolf, jak Pappenheim wyzionął ducha na polu bitwy. W samym czasie w centrum na elitarne oddziały Wallensteina uderzyły szwedzkie brygady ? Żółta oraz Niebieska.[23] Trwający około godziny atak przyniósł katastrofę siłom szwedzkim. Odparcie w centrum wojsk Nilsa Brahe doprowadziło do kryzysu w armii protestantów. Siły Wallensteina odparły również drugi atak kawalerii ks. Bernarda, co spotęgowało problemy Szwedów. Wybawienie przyniósł Knyphausen. Dowodząc drugą linią rzucił część oddziałów by załatać centrum wojsk protestanckich. Pod jego osłoną przegrupował się ks. Bernard. Około 15.00 nad polem bitwy zapanował spokój.[24] Nowy wódz armii protestanckiej ? ks. Bernard Weimarski przeorganizował wojska, aby móc wykonać ostatnie uderzenie. Ów atak rozpoczął się około godziny 15.30 i trwał do zmroku.[25] Wojskom szwedzkim udało się zająć pozycję wiatraczną oraz ogrody w Lűtzen. Wallenstein musiał dać rozkaz do odwrotu.

Zarówno straty szwedzkie jak i cesarskie były ogromne ? T. A. Dodge ocenia je na około 12.000 po jednej i drugiej stronie.[26] Wynik bitwy można uznać za nierozstrzygnięty.

Bitwa pod Lűtzen/ źródło: Wikimedia Commons

Zdaniem Hansa Delbrűcka o wyniku bitwy zadecydowały oddziały piechoty. Armia szwedzka wciąż jednak górowała jakością, uzbrojona w lekkie muszkiety bez forkietów, tworząc szyk o głębokości tylko sześciu szeregów i dysponując przewagą weteranów nad nowicjuszami. Te czynniki zdecydowały o zwycięstwie mimo silnej pozycji wojsk cesarskich.[27] Jean Colin podkreśla natomiast znaczenie taktyki oraz uszykowania piechoty Gustawa Adolfa: Wyczyny piechoty szwedzkiej pod Litzen (rok 1632) są bardziej doniosłe. Strona Ligi rozstawiła swych muszkieterów wzdłuż rowu dosyć daleko przed pikinierami, sformowanymi jak zwykle w zwarte oddziały.  Mieszana linia  niewielkich batalionów szwedzkich puściła się najpierw z szarżą na wrogich muszkieterów, których bez trudu rozbija, a następnie skierowała się w stronę  ustawionych w czworoboki pikinierów i dzięki powstałym pod ostrzałem wyrwom, udało jej się rozbić ich szyk. Wsparcie, jakie otrzymała w tym momencie piechota Ligi zmusiło Szwedów do wycofania się, ale zdobyli oni ostateczną przewagę w trzecim i ostatnim ataku. [28]

Lűtzen a inne bitwy Gustawa Adolfa

Od czasu reform, Gustaw Adolf opierał się na ogniowej przewadze swojej piechoty ? widać to, zarówno pod Gniewem w 1626r. jak również pod Breitenfeld w 1631r. Polskie uderzenia husarią, czy habsburskie tercios Tilly?ego nie były wstanie złamać linii wojsk szwedzkich. Dopiero pod Lűtzen można zaobserwować sukces piechoty cesarskiej nad szwedzką. Wynikało to bowiem, z większego przez Wallensteina nasycenia swych oddziałów artylerią. Jednakże podobnie, jak pod Breitenfeld, o wyniku starcia pod Lűtzen zadecydowała kawaleria szwedzka. Kawaleria, wpierw Tilly?ego, potem Wallensteina używając taktyki karakolu, nie była w stanie wykorzystać swych atutów.  Pod Breitenfeld, Gustaw Adolf odniósł największe zwycięstwo w swojej karierze, jednak moim zdaniem, starcie z 16 listopada 1632r. lepiej ukazuje sztukę wojenną szwedzkiego króla. Piechota szwedzka wraz z artylerią wiązała piechotę i artylerię nieprzyjaciela, podczas gdy obustronne uderzenie jazdy zadawało cios rozstrzygający.  Wallenstein był  w stanie się obronić, ponieważ jego armia dysponowała porównywalną siłą ognia z armią Wazy.

Podsumowanie

Starcie pod Lűtzen z 16 listopada 1632r. było dziwnym starciem ? zginęło dwóch wodzów, Wallenstein stracił całe lewe skrzydło, a Szwedzi większość pierwszej linii (wraz z doborowymi oddziałami piechoty). Obie strony uznały starcie za swój sukces, mimo że  utraciły sporą liczbę żołnierzy.

Bitwa była rezultatem nie tylko kampanii norymberskiej Gustawa Adolfa, lecz przede wszystkim reform przez niego dokonanych. Bez nich Lew Północy nie przeszedłby do annałów historii. Dlatego to starcie, ukazuje w pełnej krasie sztukę wojenną szwedzkiego króla, z wszystkimi jej zaletami i wadami.

Michał Łukaszewski

 

Bibliografia:

  • Anusik Z., Gustaw II Adolf, Wrocław 2009.
  • Brzezinski R., Lűtzen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej, przekł. J. Szkudliński, Oxford 2001.
  • Colin J., Piechota w XVIII wieku. Taktyka, przekł. A. Haberko, Oświęcim 2015
  • Delbrűck H., Nowożytna sztuka wojenna, przekł. M. Młynarz, Oświęcim 2016
  • Dodge T.A., Gustavus Adolphus: a history  of the art of war from its revival after the Middle Age to the end of the Spanish Succesion War, with a detailed account of the campaigns of the great Swede, and of the most famous campaign of Turenne, Conde, Eugene and Marlborough. With 237 charts, maps, plans of battles and tactical manoevres, cuts of uniforms, arms, and weapons, Boston 1895.
  • Kersten A., Historia Powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
  • Lloyd E.M., A review of history of infantry, Londyn 1908
  • Orzechowski J., Dowodzenie i sztaby, Warszawa 1974
  • Parker G., Historia sztuki wojennej. Od starożytności do czasów współczesnych, przekł. Czarnocki A., Warszawa 2008.
  • Teodorczyk J., Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X.1626). Pierwsza porażka husarii, ?Studia i Materiały do Historii Wojskowości?, t. XII, 1966.

[1] Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocław 2009, s. 117-120.

[2] Tamże, s. 121-125.

[3] Tamże, s. 143-146.

[4] Tamże, s.  129-131.

[5] T. A. Dodge,  Gustavus Adolphus: a history  of the art of war from its revival after the Middle Age to the end of the Spanish Succesion War, with a detailed account of the campaigns of the great Swede, and of the most famous campaign of Turenne, Conde, Eugene and Marlborough. With 237 charts, maps, plans of battles and tactical manoevres, cuts of uniforms, arms, and weapons, Boston 1895, s. 50.

[6] Tamże, s. 54-55.

[7] Tamże, s. 52.

[8] J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X.1626). Pierwsza porażka husarii, ?Studia i Materiały do Historii Wojskowości?, t. XII, 1966, s. 96.

[9]  T. A. Dodge, dz. cyt., s. 42-43.

[10] Tamże, s. 41-42.; J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby, Warszawa 1974, s. 289-290.

[11] Z. Anusik, dz. cyt., s. 136-137.

[12] Tamże, s. 141-142.

[13] R. Brzezinski, Lűtzen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej, przekł. J. Szkudliński, Oxford 2001, s. 10.

[14] Tamże.

[15] Tamże, s. 10-13.

[16] Tamże, s. 28-29.

[17] Tamże, s. 47-48.

[18] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 387, 389-390.

[19] R. Brzezinski, dz. cyt., s. 49.

[20] Tamże, s. 58.

[21] Tamże, s. 64.

[22] Tamże, s. 63.

[23] Tamże, s. 66-67.

[24] Tamże, s. 75.

[25] Tamże, s. 78-79.

[26] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 396-397.

[27] H. Delbrűck, Nowożytna sztuka wojenna, przekł. M. Młynarz, Oświęcim 2016, s. 163.

[28] J. Colin, Piechota w XVIII wieku. Taktyka, przekł. A. Haberko, Oświęcim 2015, s. 19.