W ostatnich latach w polskiej sztuce filmowej (wielkiego i małego ekranu) można było natknąć się na dwa skrajnie różne sposoby przedstawienia polskich partyzantów: „sterylny” i „plugawy”. Oba nieprawdziwe.
Pierwszy, to ten z serialu ?Czas honoru? (sezony: IV, V, VI), gdzie bohaterowie noszą czyste ubrania, są ogoleni i uczesani, a ich pobyt w lesie przypomina wycieczkę; drugi z filmu ?Obława?, mającego premierę przed kilkoma laty, z Marcinem Dorocińskim w roli głównej, w którym partyzanci wyglądają jak kloszardzi. W pierwszym przypadku może chodzić o kwestie finansowe (po co niszczyć i brudzić ubrania, skoro mogą posłużyć do innych filmów); w drugim jednak reżyser Marcin Krzyształowicz albo przesadził w dobrej wierze, chcąc ukazać trudne warunki życia polskich partyzantów, albo jest to element polityki historycznej pewnych kręgów w kraju i za granicą, które mają za zadanie oczerniać Polaków.
Kłam pierwszej wizji zadają wspomnienia uczestników tamtych wydarzeń. Major Marian Pawełczak, ps. ?Morwa? w pierwszym odcinku serii Głos Bohatera wspomina o tym, że zmieniali zawszone i podarte mundury na nowe, zdobyte na Niemcach lub ubekach (8:46 ? 9:07), że dokuczały im (…) wszy, i ten głód, i zimno, i te marsze conocne (18:08 ? 18:15). Henryk Atemborski w siódmym odcinku zwraca uwagę na problemy z utrzymaniem czystości (22:00 ? 22:46). Józef Bandzo (odcinek #8) opowiadając o bitwie pod Mikuliszkami, w której uczestniczył, mówi, że przeszli wtedy nawet 40 do 50 kilometrów (7:07 ? 7:58), a także o tym, że po powrocie z niej musiał stać na warcie podczas mroźnej zimy (8:02 ? 8:50). Poeta Tadeusz Różewicz, który walczył w AK, w swoim literackim debiucie ?Echa leśne? z 1944 roku (czyli z okresu służby) wspomina, że partyzanci mieli brudne i śmierdzące nogi (str. 37, 56).
Widać więc, że brud, brak ubrań i amunicji, wszy, zimno, głód, nocne marsze i walka z doskoku to nieodłączne elementy życia partyzanckiego. A co z drugą wizją? Kontrą są przede wszystkim zdjęcia.
Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”/ Źródło: Wikimedia Commons
Anatol Radziwonik „Olech”/ Źródło: Wikimedia Commons
Józef Kuraś „Ogień”/ Źródło: Wikimedia Commons
Żołnierze oddziału podczas parady w 1945/ Źródło: Wikimedia Commons
Polscy partyzanci nosili rodzime mundury sprzed września ’39 lub zdobyte na Niemcach, a później oddziałach UB i KBW, jak wspomina major Pawełczak (8:43 ? 9:02) oraz pochodzące ze zrzutów alianckich. Zdarzało się też, że walczono w cywilnych ubraniach. Tadeusz Różewicz pisze we wstępie do ?Ech leśnych?, że gdy nie miał munduru, przez trzy miesiące służył w dresie, będącym namiastką wojskowego uniformu (str. 5).
Za kwestiami estetycznymi idą również te moralne, przez które jedna z wizji jest bliższa prawdzie. W „Czasie honoru” głównymi bohaterami są ludzie oddani sprawie, musi to przyznać każdy, nawet jeśli warunki ich działalności, o czym powyżej wspomniano, są wyidealizowane. O partyzantach w „Obławie” Edward Kabiesz („Niebezpieczny las”, „Gość Niedzielny” 43/2012) oraz Jerzy Wolak („Kino antypolskie”, „Polonia Christiana” marzec-kwiecień 2013, str. 93) zgodnie piszą, że „wegetują”, zaś w większości przedstawieni są jako (…) brutalna hołota o prostackich, nacechowanych bezmyślnością twarzach (…) (Edward Kabiesz). Co prawda Tadeusz Różewicz wspomina, że niektórzy jego kompani nie dzielili się jedzeniem (str. 24); opowiada historię sierżanta „Grzmota”, alkoholika (str. 26-28), naigrawa się z romantycznej wizji partyzantów (str. 58-59), przedstawia żołnierskie żarty (str. 49-64), jak na dzisiejsze czasy niewinne, jednak te przykłady wypadają raczej blado przy tym, co prezentuje Krzyształowicz. „Obława”, oprócz tego, że stawia w złym świetle żołnierzy podziemia, nie pokazuje najważniejszych elementów życia partyzanckiego: marszów i zasadzek. Choć trochę walki jest tam ukazane, „Czas honoru” pod tym względem wydaje się bliższy prawdzie, biorąc pod uwagę brawurowe akcje i potyczki polskich partyzantów, takie jak m. in. bitwa pod Murowaną Oszmianką, starcie pod Sucharami, czy rozbicie więzienia w Kielcach. Major Pawełczak wspomina, że oddział ?Zapory?, w którym walczył, w okresie niemieckim dokonał ponad 80 akcji, tracąc tylko 16 żołnierzy (6:55 ? 7:11), a Józef Bandzo jak gromili Niemców (11:35 ? 11:46).
Partyzantka nie wyglądała może tak schludnie, jak w ?Czasie honoru?, ale też nie tak odpychająco, jak w filmie Krzyształowicza. Nasi żołnierze, choć żyli w trudnych warunkach, potrafili bawić się i żartować. Toczyło się życie religijne, pisano poezję, czego dowodem są ?Echa leśne?. Różewicz wspomina, że na 11 listopada kucharze szykowali lepszy obiad, złożony z dwóch dań, liczono się, że goście zjadą ze swoim alkoholem, bimbrem czy też innym samogonem ? w oddziale też było zawsze trochę wódki, która była wydawana przy specjalnych okazjach na rozkaz komendanta… (?) Była Msza, były przemówienia, byli goście, przyszedł oddział AL (?) Godnie z nami świętowali, jedli i pili, a potem odmaszerowali w swoją stronę… niezbyt pewnym krokiem (str. 6 ? 7). Co nie znaczy, że było beztrosko; wojna odbijała się negatywnie na psychice żołnierzy, o czym świadczy choćby wiersz ?Ocalony? Różewicza.
Wspomniane we wstępie wizje polskiej partyzantki są wybrakowane; o ile w pierwszej brakuje formy, czyli realistycznego przedstawienia warunków, o tyle w drugiej, co wydaje mi się gorszym przewinieniem, nie ma tego, co najważniejsze ? bohaterstwa.
Artykuł oparto na:
