Jednym z największych bojowych sukcesów wydzielonej brytyjskiej Flotylli Okrętów Podwodnych, operującej z rosyjskich baz na Bałtyku w trakcie Wielkiej Wojny, było zatopienie niemieckiego krążownika pancernego SMS Prinz Adalbert przez HMS E 8 w dniu 23 października 1915 r. w rejonie Libawy. Nim do tego doszło, niemiecki krążownik został już wcześniej poważnie uszkodzony (2 lipca) na wodach Zatoki Gdańskiej, również torpedą, wystrzeloną tym razem przez HMS E 9. Prześledźmy zatem przebieg omawianych wydarzeń z udziałem brytyjskich podwodników, stanowiących wybrane epizody zmagań wojenno-morskich w trakcie drugiej kampanii wojennej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917.
Niemiecki krążownik pancerny SMS Prinz Adalbert.
W lipcu 1914 r. w skład Kaiserliche Marine wchodziło 14 krążowników pancernych: – Blücher, 2 typu Scharnhorst (Scharnhorst i Gneisenau), 2 typu Roon (Roon, Yorck), 2 typu Prinz Adalbert (Prinz Adalbert, Friedrich Carl), Prinz Heinrich, Fürst Bismarck, 3 typu Hertha (Hertha, Victoria Louise, Freya) oraz 2 zmodyfikowanego typu Hertha (Vineta, Hansa.).
Wydana nakładem Niemieckiego Związku Flotowego (Deutsche Flottenverein) pocztówka, przedstawiająca w dumnym ujęciu krążownik pancerny SMS Prinz Adalbert, idący pod pełną parą. SMS – Seiner Majestatt Schiff – oficjalna sygnatura okrętów Rzeszy Niemieckiej. Źródło: wallalphacoders.com
Krążownik Prinz Adalbert został zbudowany w latach 1900 – 1903 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno – techniczne krążowników typu Prinz Adalbert: wyporność (normalna) – 9000 t; prędkość (maksymalna) – 20 w; wymiary – 126,5 x 19,6 x 7,8 m; uzbrojenie – 4 x 210 mm L/40 (2 x II), 10 x 150 mm L/40, 12 x 88 mm, 4 wt. 450 mm; opancerzenie (największa grubość pancerza burtowego lub pokładu pancernego) – pb 100 mm, pag 150 mm. Friedrich Carl został zbudowany w latach 1901 – 1903 w stoczni Blohm & Voss w Hamburgu. Koszt budowy krążownika pancernego Prinz Adalbert wyniósł 16 371 000 RM; koszt budowy krążownika Friedrich Carl – 15 665 000 RM.
Podobnie jak większość niemieckich konstrukcji wojenno-morskich tego okresu, dysponowały słabszą artylerią głównego a zdecydowanie mocniejszą średniego kalibru, od swych analogicznych – zagranicznych odpowiedników. Niemieccy projektanci i konstruktorzy nie mieli łatwego zadania. Przede wszystkim dlatego, że nie bardzo wyobrażano sobie realną współpracę posiadanych krążowników pancernych z flotą liniową. W pierwszym rzędzie zrezygnowano z armat kal. 240 mm (które zastosowano na jednostkach – Fürst Bismarck oraz Prinz Heinrich) na rzecz dział kal. 210 mm o większej szybkostrzelności.
Było to zgodne z ówczesną niemiecką filozofią uzbrajania dużych okrętów artyleryjskich, gdzie celowo obniżono kaliber artylerii głównej z myślą o jej większej szybkostrzelności. Chodziło o dosłowne „zasypanie” przeciwnika gradem pocisków. Tak więc kiedy krążownik Prinz Heinrich uzbrojony w dwie armaty 240 mm, w salwie burtowej mógł wystrzelić w ciągu minuty 1500 kg (wliczając pociski kal. 240 i 150 mm), to zastosowanie armat 210 mm pozwalało krążownikom typu Prinz Adalbert posyłać w tym samym czasie w kierunku przeciwnika – 3040 kg pocisków wyładowanych materiałem wybuchowym.
Dla niemieckich strategów pewnym problemem była jednak niewystarczająca przewaga prędkości krążowników pancernych nad posiadanymi pancernikami eskadrowymi. Krążowniki typu Prinz Adalbert były szybsze od budowanych równolegle pancerników typu Wittelsbach jedynie o 2 w. Zbyt wolno jak na ich rolę operacyjną, polegającą na roli szybkiego i mobilnego skrzydła ogniowego, przydzielanego poszczególnym eskadrom okrętów liniowych.
Każdy z krążowników pancernych kosztował niewiele mniej niż budowany równolegle pancernik, będąc bez porównania mniej wartościowym uzupełnieniem floty. W przeciwieństwie do innych potęg morskich, Niemcy nie wypracowali sensownej koncepcji wykorzystania tej klasy okrętów.
Ich krążowniki nie bardzo nadawały się do roli szybkiego skrzydła ogniowego floty liniowej, gdyż ich prędkość była większa średnio tylko o 2 w. od prędkości okrętów liniowych – pancerników eskadrowych.
W tej sytuacji dużo lepiej spisywały się małe krążowniki pancernopokładowe, których konstrukcję stale ulepszano, i które miały ulec przekształceniu w uniwersalne i wielozadaniowe krążowniki lekkie. Krążowniki pancerne nie nadawały się także do służby w charakterze szybkich rajderów oceanicznych zwalczających żeglugę handlową i przewozową, gdyż miały za mały zasięg operatywnego działania, i do tego potężne, zużywające ogromne ilości węgla, siłownie.
Łącznie w połowie pierwszej dekady XX stulecia zbudowano seryjnie na potrzeby Cesarskiej Niemieckiej Marynarki Wojennej (Kaiserliche Marine) – cztery krążowniki pancerne – dwa typu Prinz Adalbert i dwa typu Roon. Praktycznie okręty te nie bardzo się różniły od siebie pod względem danych taktyczno – technicznych, gdyż miały takie samo uzbrojenie, opancerzenie i porównywalną prędkość.
Źródło: cityofart.net
Rozplanowano jedynie siłownie w nieco odmienny sposób(cztery przedziały kotłowni w miejsce trzech – owoc zastosowania 16 cylindrycznych kotłów wodnorurkowych, cechujących się dużą bezwładnością cieplną, zamiast 14), stąd właśnie krążowniki typu Roon miały cztery, nie zaś trzy kominy w przeciwieństwie do swych bliźniaczych poprzedników.
Było to pewne odstępstwo od zasady, aby pancerniki i równolegle budowane krążowniki pancerne miały zbliżony wygląd. Prinz Heinrich i Fürst Bismarck miały dwa potężnie rozstawione kominy i sylwetkę zbliżoną do pancerników eskadrowych (predrednotów) typu Kaiser Friedrich III i Wittelsbach. Prinz Adalbert i Friedrich Carl z trzema kominami były wizualnie podobne do pancerników typu Braunschweig, tymczasem Roon i Yorck miały po cztery kominy. Ostatnie dwa klasyczne krążowniki pancerne typu Scharnhorst (Scharnhorst i Gneisenau) były powiększoną wersją jednostek typu Roon – których konstrukcja oparta była na planach bezpośrednich poprzedników: dwóch jednostkach typu Prinz Adalbert.
Opisywane krążowniki wchodziły w skład Grup Rozpoznawczych działających wspólnie z flotą liniową. W miarę upływu czasu kierowano je jednak do zadań drugorzędnych.
W zgodnej opinii sztabowców Cesarskiej Admiralicji w Berlinie, w przypadku wybuchu wojny europejskiej, realnym zagrożeniem dla Kaiserliche Marine była Royal Navy. Powyższa ocena sytuacji militarnej rzutowała na podział sił niemieckiej marynarki wojennej w 1914 r.
Najskuteczniejsze, najbardziej wartościowe okręty wchodzące w skład Hochseeflotte, zostały skoncentrowane w bazach nad Morzem Północnym, skąd mogły operować przeciwko marynarce brytyjskiej.
Morze Bałtyckie zostało uznane za drugorzędny teatr działań operacyjnych. Latem 1914 r. do prowadzenia operacji na tym akwenie wydzielono Dywizję Obrony Wybrzeża Morza Bałtyckiego oraz Kilońską Flotyllę Portową. W skład Dywizji Obrony Wybrzeża Morza Bałtyckiego wchodziły: – krążownik pancerny Freya – 7 krążowników lekkich (Magdeburg, Augsburg, Lübeck, Gazelle, Thetis, Amazone, Undine) – kanonierka Panther – 9 kontrtorpedowców (V 25, V 26, V 186, S 91, S 94, S 102, S 127, D 10) – 2 okręty podwodne (U 3, U 4.). Po ogłoszeniu mobilizacji 1 sierpnia 1914 r, do Dywizji Obrony Morza Bałtyckiego włączono 2 kontrtorpedowce, 4 pomocnicze stawiacze min, 2 dywizjony trałowców pomocniczych, 12 dozorowców, 3 transportowce, 4 brandery, 3 lodołamacze oraz okręt szpitalny.
Kilońska Flotylla Portowa, której głównym zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa bazie w Kilonii, dysponowała: – krążownikiem lekkim Kaiserin Augusta – 6 torpedowcami – okrętem podwodnym U 1. Po ogłoszeniu mobilizacji przez Cesarstwo Niemieckie, Kilońską Flotyllę Portową wzmocniono dywizjonem trałowców pomocniczych, pomocniczym stawiaczem min Primus oraz szkolnym okrętem artyleryjskim Delphin.
Pocztówka Niemieckiego Związku Flotowego. Tym razem fotografia zamieszczona pod opisem przedstawiająca rzut boczny na prawoburtową sylwetkę krążownika Prinz Adalbert. Źródło: wrecksite.eu
Losy krążowników typu Prinz Adalbert miały potoczyć się fatalnie. Oba okręty na początku wojny wchodziły w skład IV Grupy Rozpoznawczej, lecz ich przydatność do działań wespół z Hochseeflotte była niewielka lub wręcz żadna, toteż przekazano je do sił rozpoznawczych na Bałtyku. Stały się tym samym największymi okrętami stale operującymi na tym akwenie.
W przededniu wybuchu wojny z Rosją, 30 lipca 1914 r., cesarz Wilhelm II za radą Gabinetu Morskiego wprowadził istotną korektę w systemie dowodzenia, wyznaczając głównodowodzącym sił morskich na Bałtyku (Oberbefehlshaber der Ostseestreitkrafte) wielkiego admirała księcia Henryka Pruskiego (brata cesarza Wilhelma II.).
Brytyjscy podwodnicy na wodach „Morza Śródziemnego północnej Europy.”
Niemało zawirowań na Bałtyku spowodowało pojawienie się na tym morzu brytyjskich okrętów podwodnych. Epopeja brytyjskiej Flotylli Okrętów Podwodnych operującej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917, całkowicie zasłużenie przeszła do annałów historii wojen morskich. Pomysł wyprawy na niemieckie tyły powstał we wrześniu 1914 r, a jego autorem był Pierwszy Lord Admiralicji – Winston Churchill.
Operacja ta była jednakże – zapewne wskutek pośpiechu – przygotowana dość chaotycznie. W ferworze przygotowań, a może też wskutek doznanych strat ze strony U-Bootów nie powiadomiono Rosjan o planowanej wyprawie, nie przygotowano też odpowiedniego zaopatrzenia, nie zapewniono odpowiednich możliwości remontowych, a nawet nie wyposażono załóg w ciepłą odzież , tak potrzebną na zimnych wodach Zatoki Fińskiej.
Do detaszowanej na Bałtyk flotylli ekspedycyjnej wyznaczono okręty najlepszego wówczas, i nowoczesnego typu E. Ich dowódcami byli doskonali oficerowie, którzy wkrótce znaleźli się w gronie podwodnych asów, a później dosłużyli admiralskich szlifów.
Lieutenant-Commander Max Horton (E 9) oraz Captain Noel Laurence (E 1) pozują do pamiątkowej fotografii po przejściu „wrót do Bałtyku” – cieśnin duńskich, i tym samym przedostaniu się na bałtycki akwen operacyjny. Źródło: wikimedia.org
Pierwsza trójka okrętów (HMSs: E 1, E 9, E 11) opuściła szkocki port Gorleston 15 października 1914 r. Zespołem dowodził Captain Noel Laurence z E 1. Na E 9 płynął Lieutenant-Commander Max Horton – w czasie następnej wojny jeden z dowódców Sprzymierzonych w zmaganiach o Atlantyk z niemiecką U-Bootwaffe. Dowódcą E 11 był Lieutenant-Commander Martin Nasmith – w Royal Navy absolutny as numer 1. Sławę zdobył jednak na innym akwenie, bo jego okręt z powodu awarii musiał zawrócić z Kattegatu. W 1915 r. Nasmitha wysłano na Morze Marmara, gdzie zatopił cztery osmańskie okręty i 122(!) jednostki handlowe.
E 1 dotarł do Libawy 21 października, a E 9 dotarł tam dzień później. Obecność Royal Navy na Bałtyku wywołała zamieszanie w niemieckich szeregach i sztabie cesarskiej Admiralicji, i pośrednio spowodowała poważną stratę zadaną niemieckim siłom morskim operującym na Bałtyku.
W zaistniałej sytuacji Niemcy postanowili ostrzelać z dział okrętowych i zablokować port w Libawie, w którym – jak sądzili – znajdowały się aktualnie brytyjskie okręty podwodne. 16 listopada 1914 r. dowództwo niemieckich sił morskich na Bałtyku rozpoczęło operację mającą na celu zablokowanie portu w Libawie poprzez zatopienie na torach wodnych statków blokadowych, co miało uniemożliwić wykorzystanie Libawy w charakterze wysuniętej bazy operacyjnej dla rosyjskich i brytyjskich okrętów podwodnych. Osłonę 4 trałowców pomocniczych holujących statki blokadowe stanowiły: krążownik pancerny Friedrich Carl, krążowniki lekkie: Lübeck (typ Bremen) i Amazone (typ Gazelle) oraz 20. półflotylla kontrtorpedowców. Zespól dalekiej osłony stanowił krążownik Augsburg (typ Kolberg) oraz 2 okręty podwodne (U 23, U 25), które skierowano na podejścia do Zatoki Fińskiej.
W drodze na północ krążownik Friedrich Carl (brat bliźniak Prinza Adalberta) wszedł na pole minowe postawione przez Rosjan i zatonął 17 listopada na podejściach do Memla (Kłajpeda.).
Tego dnia o godz. 01.46 w odległości 33 Mm (mil morskich) na zachód od Memla krążownik Friedrich Carl, na którego pokładzie znajdował się dowódca operacji kontradm. Behring, wszedł na minę. Wybuch uszkodził kadłub, w wyniku czego okręt zaczął nabierać wody. W przekonaniu, iż krążownik padł ofiarą ataku okrętu podwodnego, dowódca wykonał zwrot, po którym krążownik wszedł na drugą miną(!) (godz. 01.59.).
Dzięki ofiarnej pracy załogi udało się utrzymać ciężko uszkodzony okręt na wodzie i po naprawieniu radiostacji wezwać na pomoc przebywające w pobliżu jednostki. O godz. 06.20 do tonącego krążownika dobił Augsburg, który w ciągu 15 minut przyjął na pokład 591 członków jego załogi. O godz. 07.15 Friedrich Carl zatonął.
SMS Friedrich Carl – pechowa ofiara rosyjskich zaczepnych zagród minowych. Źródło: maritimequest.com
W wyniku eksplozji min na krążowniku zginęło 8 torpedystów. O godz. 08.22 na minę rosyjską na podejściach do Memla wszedł transportowiec Elbing 9, który został wysłany z Gdańska w celu udzielenia pomocy uszkodzonemu krążownikowi Friedrich Carl. Elbing 9 zatonął wraz z całą załogą. Po zatonięciu transportowca dowódcy okrętów niemieckich zyskali pewność, iż znajdują się na jednej z rosyjskich zaczepnych zagród minowych, postawionych przez rosyjskie kontrtorpedowce wraz z początkiem listopada 1914 r.
Z rozkazu kontradm. Behringa, przeciążony rozbitkami krążownik Augsburg został skierowany do bazy w Gdańsku, zaś pozostałe okręty kontynuowały operację zablokowania Libawy. Jeszcze przed zatonięciem krążownika Friedrich Carl na torach wodnych zatopiono statki blokadowe, a kilka godzin później krążowniki Lübeck i Amazone oraz kontrtorpedowce 20. półflotylli ostrzelały urządzenia portowe. Wieczorem 17 listopada zespół niemiecki, bez dalszych start, dotarł do bazy w Gdańsku.
Niemiecka akcja trafiła zresztą w próżnię, gdyż wszystkie okręty – zarówno brytyjskie, jak i rosyjskie – znajdowały się wtedy w estońskim Rewlu.
Pierwszy cios z podmorskich głębin – 2 lipca 1915 r.
Dla niemieckich sił morskich na Bałtyku bitwa w rejonie Östergarn 2 lipca 1915 r. (znana również jako bitwa koło Gotlandii lub rosyjski rajd na Memel) miała dość nieoczekiwany epilog. Samo starcie było efektem przypadkowego nałożenia się w tym rejonie działań dwóch zespołów okrętów – niemieckich i rosyjskich. Podczas bitwy trzon sił rozpoznawczych przebywał w Gdańsku. Przed południem 2 lipca kontradm. Albert Hopman (dowodzący niemieckimi siłami rozpoznawczymi na Bałtyku) zaalarmowany przez dowódcę zespołu niemieckich krążowników, przebywającego u wschodnich wybrzeży szwedzkiej wyspy Gotlandia – Kapitäna zur See Johannesa von Karpfa o toczącej się bitwie z brygadą krążowników rosyjskich zdecydował ruszyć z odsieczą.
Krążownik pancerny SMS Prinz Heinrich. Właśnie ten okręt towarzyszył młodszemu krążownikowi tej samej podklasy Prinz Adalbert w dniu jego pierwszego feralnego rejsu.Krążownik Prinz Heinrich został zbudowany w latach 1898 – 1902 w Stoczni Cesarskiej w Kilonii. Główne dane taktyczno – techniczne: wyporność (normalna) – 8900 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 2 x 240 mm, 10 x 150 mm, 10 x 88 mm, 4 wt. 450 mm.Źródło: photobucket.com
Z Gdańska, w trybie alarmowym, wyszedł zespół złożony z 2 krążowników pancernych – Prinz Adalbert (okręt flagowy) i Prinz Heinrich oraz 2 kontrtorpedowców (S 138 i S 139.).
Około godz. 14.00 na północ od Rozewia zespół niemiecki natknął się na pozostający na pozycji peryskopowej brytyjski okręt podwodny E 9. HMS E 9 otrzymał zadanie zapewnienia dalekiej osłony rosyjskiej brygadzie krążowników operującej w rejonie Memla (Kłajpeda.). 1 lipca zajął pozycję w sektorze na północ od Rozewia. W czasie marszu z prędkością 17 w, już na wysokości Rozewia zespół niemiecki został dostrzeżony przez peryskop patrolującego ten rejon brytyjskiego okrętu podwodnego. Ponieważ niemieckie krążowniki nie spodziewały się napotkać przeciwnika, płynęły kursem prostym, co tylko ułatwiło zadanie Hortonowi.
Około godz. 15.00 Lieutenant-Commander Max Horton odpalił dwie torpedy do krążownika Prinz Adalbert. Mimo iż na krążowniku dostrzeżono ślady torped i okręt wykonał zwrot, atak przeprowadzony z niewielkiego dystansu (około 400 m) okazał się skuteczny. Co prawda, jedna z torped na skutek awarii przyrządu głębokościowego (notabene główna bolączka rosyjskich podwodników operujących na Bałtyku w omawianym okresie czasu) przeszła pod stępką rufy krążownika i zdetonowała uderzając o dno morskie, ale druga torpeda trafiła w kadłub w części dziobowej, poniżej pomostu bojowego.
Zginęło 2 podoficerów i 8 marynarzy z obsługi kotłowni, a Prinz Adalbert doznał poważnych uszkodzeń. Wybuch wyrwał w kadłubie dwumetrowy otwór, przez który do pomieszczeń wewnętrznych wdarły się masy wody zatapiając pierwszą kotłownię, przedział torpedowy, komorę amunicyjną wieży dziobowej armat artylerii głównej i stanowisko kierowania ogniem. Do wnętrza kadłuba dostało się w ciągu parunastu sekund 1200 ton wody.
Dowódca krążownika Kapitän zur See – Andreas Michelsen próbował początkowo doprowadzić okręt do Gdańska, ale zmuszony był porzucić ten plan, gdyż na skutek zwiększenia zanurzenia okrętu do 11 m, farwater prowadzący do bazy okazał się za płytki. Z rozkazu kontradm. Hopmana krążownik, pod eskortą kontrtorpedowca S 139 oraz okrętu – bazy Indianola, który dołączył w rejonie Łeby, udał się do bazy w Świnoujściu. Ponieważ w czasie przejścia morzem Prinz Adalbert nabrał dalszych 400 ton wody zaburtowej (ogółem 2000 t w części dziobowej niemieckiej jednostki), w związku z czym jego zanurzenie wzrosło do 12 m, został odholowany ostatecznie do Kilonii, gdzie dotarł 4 lipca po południu.
SMS Hela na wodach Kanału Cesarza Wilhelma (współczesny Kanał Kiloński.).Krążownik Hela został zbudowany w latach 1893 – 1895 w Zakładach „Weser” w Bremie. Główne dane taktyczno – techniczne: wyporność (normalna) – 2040 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 2 x 88 mm, 6 x 50 mm, 3 wt. 450 mm; opancerzenie – pp 20 mm.Był to pierwszy niemiecki okręt zatopiony przez brytyjski okręt podwodny w pierwszej wojnie światowej.Źródło: deutsche-schutzgebiete.de
Prace remontowe na krążowniku trwały ponad dwa miesiące. Udany atak brytyjskiego okrętu zmusił kontradm. Hopmana, do rezygnacji z przejścia pod brzegi Gotlandii i powrotu do bazy w Gdańsku. Brytyjski okręt podwodny E 9 powrócił 4 lipca do bazy w Rewlu (Tallinn.). Lieutenant-Commander Max Horton za brawurowo przeprowadzoną akcję zakończoną znaczącym sukcesem bojowym został odznaczony prestiżowym rosyjskim odznaczeniem za zasługi bojowe – Orderem Św. Jerzego IV klasy. HMS E9 dowodzony przez Hortona przeszedł do historii Royal Navy jako pierwszy okręt podwodny, który wracając do bazy wywiesił piracką flagę, tzw. Jolly Roger. Stało się to po spektakularnym sukcesie, jakim było zatopienie niemieckiego krążownika lekkiego SMS Hela w dniu 13 września 1914 roku, około 6 mil na południowy wschód od Helgolandu. Był to zarazem pierwszy sukces brytyjskiego okrętu podwodnego w toczącej się od miesiąca pierwszej wojnie światowej. Natomiast sam Max Kennedy Horton, już jako admirał był dowódcą sił podwodnych Royal Navy w pierwszym okresie II wojny światowej, a potem dowódcą tzw. Obszaru Zachodniego (Western Approaches.). Uważany za jednego z głównych współtwórców zwycięstwa w Bitwie o Atlantyk.
Drugi cios z podmorskich głębin – 23 październik 1915 r.
HMS E 8 na wodach Zatoki Fińskiej. Warto zwrócić uwagę na malowanie ochronne – bojowe.Sprawca zatopienia krążownika pancernego Prinz Adalbert, z którego załogi liczącej ponad 600 osób niemal nikt nie ocalał.Za ten czyn dowódca brytyjskiej jednostki – Lieutenant-Commander Francis H. H. Goodhart został osobiście odznaczony przez cara Mikołaja II Krzyżem Świętego Jerzego. Źródło: wikimedia.org
Prinz Adalbert nie uniknął swego przeznaczenia. Po remoncie zakończonym we wrześniu, niemiecki krążownik powrócił na Bałtyk, gdzie miał zostać ponownie storpedowany. Tym razem z tragicznymi skutkami dla samego okrętu i jego załogi.
Sukcesy odniesione przez brytyjskich podwodników w zwalczaniu niemieckiej żeglugi handlowej jesienią 1915 r., przyćmił jednak E 8 (Lieutenant-Commander Francis Goodhart), który 23 października zatopił w rejonie Libawy (Lipawa / Liep?ja) niemiecki krążownik pancerny Prinz Adalbert.
Krążownik Prinz Adalbert, eskortowany przez kontrtorpedowce S 142 i S 143, wyszedł z Libawy z zadaniem pełnienia służby dozorowej, gdyż krążowniki lekkie Augsburg (typ Kolberg) i Lübeck (typ Bremen) przebywały czasowo w stoczniach remontowych.
HMS E 19, którego celne torpedy posłały na dno niemiecki krążownik lekki (formalnie mały krążownik pancernopokładowy) SMS Undine. Źródło: harwichanddovercourt.co.uk
Torpeda wystrzelona o godzinie 08.32 z odległości około 1200 m trafiła w jedną z dziobowych komór amunicyjnych krążownika. W wyniku potężnej i wtórnej eksplozji, okręt (którego kadłub został przełamany na trzy części), zatonął w ciągu kilku minut wraz z prawie całą załogą – zginęło 32 oficerów (w tym dowódca okrętu Kapitän zur See – Bunnemann) oraz 640 podoficerów i marynarzy. Detonacji towarzyszył olbrzymi słup ognia i dymu, a cała tragedia krążownika trwała w przybliżeniu jedynie dwie minuty. Przez peryskop zanurzonej brytyjskiej jednostki zauważono na powierzchni morza najpierw duży płomień, natychmiast potem trójkominowa sylwetka niemieckiego okrętu zniknęła w olbrzymiej chmurze czarnego dymu. Gdy dym się rozwiał, na powierzchni wody nic więcej nie pozostało. Kontrtorpedowce podjęły z morza jedynie 3 członków załogi. Była to najpoważniejsza w 1915 r. strata floty niemieckiej na Bałtyku, a zarazem największy sukces okrętu podwodnego E 8.
Brytyjskie okręty podwodne kontynuowały patrole na Południowym i Środkowym Bałtyku. Idąc za ciosem, którym było storpedowanie i zatopienie krążownika Prinz Adalbert – znaczący sukces bojowy odniósł E 19 (Lieutenant-Commander Francis Cromie) w dniu 7 listopada 1915 r., zatapiając dwiema torpedami w rejonie na północ od Arkony lekki krążownik Undine (typ Gazelle.).
SMS Undine – ofiara torped brytyjskiego okrętu podwodnego HMS E 19. Krążownik należał do zmodyfikowanego typu Gazelle (Nymphe, Thetis, Ariadne, Amazone, Medusa, Frauenlob, Arcona, Undine.).Główne dane taktyczno – techniczne krążowników zmodyfikowanego typu Gazelle: wyporność (normalna) – 2700 t; prędkość – 20-22 w; uzbrojenie – 10 x 105 mm, 2 wt. 450 mm; opancerzenie – pp 25 mm, pag 50 mm.Nymphe został zbudowany w latach 1898 – 1900 w stoczni Germania w Kilonii; Thetis – w latach 1899 – 1901 w Stoczni Cesarskiej w Gdańsku; Ariadne – w latach 1899 – 1901 w Zakładach „Weser” w Bremie; Amazone – w latach 1899 – 1901 w stoczni Germania w Kilonii; Medusa w latach 1900 – 1901 w Zakładach „Weser” w Bremie; Frauenlob, Arcona – w latach 1901 – 1903 w Zakładach „Weser” w Bremie; Undine – w latach 1901 – 1903 w Zakładach Howaldta w Kilonii.Źródłow: wikimedia.org
Undine został trafiony dwiema torpedami. Pierwsza wystrzelona z odległości około 1000 m trafiła w śródokręcie, powodując pożar. Druga torpeda wystrzelona dziesięć minut później z odległości około 1200 m trafiła w część rufową krążownika, który kilka minut później zatonął w odległości 22 Mm od Trelleborga . Większą część załogi podjął z morza towarzyszący krążownikowi kontrtorpedowiec V 154 oraz przepływający w pobliżu prom Preussen; pozostali (24) zginęli na pokładzie Undine.
Następstwa.
Konieczność skierowania jesienią 1915 r. znaczącej części sił lekkich na patrole przeciwpodwodne praktycznie uniemożliwiła dowództwu niemieckich sił morskich na Bałtyku prowadzenie działań demonstracyjnych u wybrzeży rosyjskich.
Głównodowodzący rosyjską Flotą Bałtycką – wiceadmirał Wasilij Kanin dekoruje Krzyżami Świętego Jerzego wybranych marynarzy z brytyjskich okrętów: E 8 i E 9, operujących na Bałtyku. Źródło: http://medalirus.ru
Sukcesy odniesione przez brytyjskie okręty podwodne jesienią 1915 r. zostały docenione zarówno przez cara jak i dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej. 11 listopada Mikołaj II osobiście odznaczył Orderem Św. Jerzego IV klasy dowódcę E 8 – Lieutenanta-Commandera Francisa Goodharta oraz dowódcę E 19 – Lieutenanta-Commandera Francisa Cromie. Uznanie dla brytyjskich podwodników wyraził także głównodowodzący Floty Bałtyckiej – wiceadm. Wasilij Kanin, który w swoim noworocznym rozkazie dla Floty napisał: Nasi towarzysze walki – brytyjscy podwodnicy – mężnie i wytrwale kontynuowali służbę na Morzu Bałtyckim i okryli się wielką sławą.
Lieutenant-Commander Francis Herbert Heaveningham Goodhart z HMS E 8. To jego celne torpedy rozerwały wypierający w pełnym obciążeniu bojowym ponad 9000 t. krążownik pancerny SMS Prinz Adalbert w rozżarzone do białości strzępy stali i poskręcanych arkuszy poszycia kadłuba storpedowanej jednostki. Widoczny Order Św. Jerzego – rosyjski odpowiednik Krzyża Wiktorii (Victoria Cross) za zasługi wojenne i odwagę na polu bitwy. Źródło: dreadnoughtproject.org
Podczas zimowej przerwy operacyjnej 1915 / 1916 r. dowódcy brytyjskich okrętów podwodnych operujących na Bałtyku zostali zaproszeni na kilka dni do Moskwy. Wizyta ta została wykorzystana przez ówczesnego konsula generalnego Wielkiej Brytanii w Moskwie Bruce’a Lockharta w celach propagandowych. Spotkania brytyjskich podwodników z moskiewską bohemą miały za zadanie przekonać rosyjską opinię publiczną, iż Wielka Brytania stoi u boku swojego wschodniego sprzymierzeńca i wspiera go militarnie.
Brytyjscy podwodnicy zostali docenieni także przez nieprzyjaciela. Dowódca niemieckich sił morskich na Bałtyku książę Henryk Pruski w rozkazie dla podległych mu niemieckich podwodników napisał:
Zniszczenie rosyjskiego okrętu uważam za wielki sukces, jednakże zniszczenie brytyjskiego okrętu podwodnego mogę porównać jedynie z zatopieniem rosyjskiego krążownika pancernego.
Rysy na szkle.
Mniej sielankowo układały się natomiast stosunki brytyjskich podwodników z podwodnikami rosyjskiej Floty Bałtyckiej. Sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu właśnie zimą 1915 / 1916 r.
Tym razem powodem konfliktu było niedbalstwo mechaników rosyjskich, którzy nie zatroszczyli się o należyte zabezpieczenie przed mrozem okrętów brytyjskich stojących w bazach.
Model brytyjskiego okrętu podwodnego typu E. Źródło: wikimedia.org
Dowódca Flotylli Okrętów Podwodnych – Commander Laurence zmuszony był napisać w tej sprawie raport do dowódcy Floty Bałtyckiej, któremu brytyjska Flotylla podlegała operacyjnie. Ostatecznie po inspekcji przeprowadzonej przez wiceadm. Kanina konflikt załagodzono odwołując kilku oficerów rosyjskich, którzy najmocniej przyczynili się do jego zaognienia. Admiralicja brytyjska, chcąc uniknąć dalszych niesnasek ze swym wschodnim aliantem, odwołała wiosną 1916 r. Laurence’a i Hortona, którzy jako pierwsi sforsowali cieśniny duńskie w październiku 1914 r., by walczyć na Bałtyku u boku swego sojusznika. W styczniu 1916 roku dowódca E 9 – Horton został zastąpiony przez Lieutenanta-Commandera – Huberta Vaughan Jonesa. Również w końcu 1916 roku Francis Goodhart komenderujący okrętem E 8 został zastąpiony przez Lieutenanta Thomasa Kerra, wcześniej dowódcy HMS B 5.
Ciekawostką jest fakt, iż w okresie, gdy brytyjski okręt podwodny E 8 operował z baz rosyjskich, w skład jego załogi wchodziło kilku Rosjan. Było wśród nich pięciu oficerów, radiotelegrafista i sygnalista. Jednym z tych oficerów był lejtienant Aksel Iwanowicz Berg – późniejszy dowódca radzieckich okrętów podwodnych Ryś, Wołk i Zmieja, inżynier-admirał Radzieckiej Marynarki Wojennej, wiceminister obrony, uczony (radiotechnik – specjalizował się w dziedzinie lampowych generatorów drgań elektrycznych, a także mikroelektroniką oraz cybernetyką), członek Akademii Nauk ZSRR.
Z kolei lejtienant Borys Miller, inny carski oficer z E 8, bardzo nielubiany zarówno przez rosyjskich jak i brytyjskich podwodników, cudem przeżył rewolucję oraz wojnę domową, i wylądował w Australii. W czasie II wojny światowej służył w Royal Australian Air Force (RAAF) jako Wing Commander i był także tłumaczem w czasie prowadzonych rozmów Stalin – Churchill.
Schemat konstrukcyjny brytyjskiej jednostki typu E. Źródło: wrecksite.eu
Główne dane taktyczno – techniczne brytyjskich okrętów podwodnych typu E.
Okręty podwodne typu E należały do serii jednostek dieslowsko – elektrycznych, wypierających w położeniu nawodnym ponad 600 t. W klasyfikacji Royal Navy były to duże okręty pełnomorskie, przeznaczone do prowadzenia operacji na akwenach oceanicznych. Budowano je w trzech grupach na przełomie lat 1912 – 1916. Każda grupa była modyfikowana w stosunku do poprzedniej, w związku z czym jednostki poszczególnie budowanych grup, nieco się różniły poszczególnymi parametrami taktyczno – technicznymi oraz wypornością w położeniu nawodnym, a także posiadanym uzbrojeniem (przykładowo HMS E 46 zamiast docelowych 5 wt. 457 mm posiadał 3 wt. 457 mm, 20 min.). W latach 1912 – 1916 łącznie zbudowano 58 okrętów typu E w dziewięciu brytyjskich stoczniach. Niezwykle udane konstrukcyjnie jednostki typu E, stanowiły trzon brytyjskiej floty podwodnej podczas Wielkiej Wojny 1914 – 1918. Royal Navy – 56 jednostek (E 1 – E 56.). Royal Australian Navy – 2 jednostki (AE 1 i AE 2.).
GRUPA 1 E 1 – E 8, AE 1 – AE 2
GRUPA 2 E 9 – E 20
GRUPA 3 E 21 – E 56
Opisowy schemat konstrukcyjny okrętu podwodnego HMS E 12 – bliźniaczej jednostki typu E, której siostry z ogromnym powodzeniem i sukcesem operowały na Bałtyckim TDW 1914 – 1917. Źródło: kenthistoryforum.co.uk
Typ E: Wyporność – 662/791 – 807 t; wymiary – 53,6 (między prostopadłymi) x 6,8 x 4,1 m; prędkość – 15/10 w; uzbrojenie – 1 x 76 mm, 5 wt. 457 mm, szybkość zanurzenia – 1,5 minuty.
Stopnie oficerów morskich państw wymienionych w tekście, oraz w Polskiej Marynarce Wojennej według stanu na rok 1914.
Rosja Gienierał-admirał* ? Admirał Admirał ? Admirał floty Wieadmirał ? Wiceadmirał Kontradmirał ? Kontradmirał Kapitan 1. ranga ? Komandor Kapitan 2. ranga ? Komandor porucznik Starszyj lejtienant** ? Komandor podporucznik Lejtienant*** ? Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Miczman ? Podporucznik marynarki Gardemarin ? Chorąży marynarki
* Jako ostatni stopień ten otrzymał wielki książę Aleksy Aleksandrowicz (1883 r.). ** Stopień wprowadzony w 1909 r. w miejsce dotychczas obowiązującego: kapitan-lejtienant *** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Odznaczeni marynarze i oficerowie z HMS E 9. Źródło: pns1814.co.uk
Niemcy Grossadmiral* – Admirał Admiral – Admirał floty Vizeadmiral – Wiceadmirał Kontreadmiral – Kontradmirał Kapitän zur See – Komandor Fregatten-Kapitän – Komandor porucznik Korvetten-Kapitän – Komandor podporucznik Kapitänleutenant – Kapitan marynarki Oberleutenant – Porucznik marynarki Leutenant zur See – Podporucznik marynarki Fähnrich zur See – Chorąży marynarki
* Rangę wielkich admirałów otrzymali przed rokiem 1914: Hans von Koester (1905), Henryk ks. Pruski (młodszy brat Wilhelma II, liniowy oficer floty) (1909) i Alfred von Tirpitz (1911.).
Okręt podwodny HMS E 9 i jego dowódca – Max Horton. Jeden z najwybitniejszych i najbardziej bojowych oficerów Royal Navy w XX stuleciu. Wielki admirał okresu II WŚ, który dał się poznać jako zasłużony pogromca hitlerowskiej U-Bootwaffe. Źródło: http://greatwarliveslost.files.wordpress.com
Wielka Brytania Admiral of the Fleet* – Admirał Admiral – Admirał floty Vice-Admiral – Wiceadmirał Rear-Admiral – Kontradmirał Commodore** – Brak polskiego odpowiednika Captain – Komandor Commander – Komandor porucznik Lieutenant-Commander – Komandor podporucznik Lieutenant*** – Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Sub-Lieutenant – Podporucznik marynarki Midshipman – Chorąży marynarki.
* Od 1858 r. rangę nadawano z wyboru. M.in. Na krótko przed wybuchem Wielkiej Wojny otrzymał ją John Arbuthnot Fisher – człowiek – instytucja, gruntowny reformator Royal Navy w dekadzie poprzedzającej wybuch wojny powszechnej w Europie. ** Commodore (komodor) – stopień funkcyjny występujący w brytyjskiej, amerykańskiej oraz szwedzkiej (Kommendör) marynarce wojennej. Stopień wojskowy w marynarce, pośredni między komandorem i kontradmirałem. Nigdy nie używany w marynarce polskiej. *** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Załoga HMS E 18 (Lieutenant-Commander Robert Halahan), który również operował na Bałtyckim TDW 1914 – 1917 w okresie od połowy lata tegoż roku. Źródło: pns1814.co.uk
Bibliografia: – D.Ju. Kozłow ? Britanskije podwodnyje łodki w Bałtijskom Morie. 1914 ? 1918 gody. Petersburg, 2006 r. – G.A. Griebienszczikowa ? Britanskije podwodnyje łodki tipa ?E? na Bałtikie. 1914 ? 1918 gody. ?Gangut? 2001 r., nr. 28, 29. – A.W. Tomaszewicz ? Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914 ? 1915 gg. Moskwa ? Leningrad, 1939 r. – N. Polmar, J. Noot ? Submarines of the Russian and Soviet Navies 1718 ? 1990. Annapolis, Maryland, 1991 r. – L.Bengelsdorf – Der Seekrieg in der Ostsee 1914 – 1918. Bremen, 2009 r. – R.Firle – Wojna na Bałtijskom Morie, t. I, Moskwa 1937 r. [tłum. z nm.]. – E.Gröner – Die deutschen Kriegsschiffe 1815 – 1945. Band I – II, München 1966 r. – B.Weyer – Taschenbuch der Kriegsflotten XV. Jahrgand 1914. Bonn, 1995 r. – W. Mierkuszow ? Zapiski podwodnika 1905 ? 1915. Oprac. i red.nauk. W.W. Łobycyn, Moskwa 2004 r. – R. Czeczott ? Wojna morska na Bałtyku 1914 ? 1918. Warszawa, 1935 r. – E. Kosiarz ? Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk, 1979 r. – A. Perepeczko ? U-Booty Pierwszej Wojny Światowej. Warszawa, 2000 r. – Jane’s Fighting Ships of World War I. London, 1990 r. – J.Gozdawa-Gołębiowski, T. Wywerka Prekurat – Pierwsza wojna światowa na morzu. Gdańsk, 1973 r. – M. Wilson – Baltic Assignment, British submarines in Russia 1914 – 1919. London, 1985 r. – P.G. Halpern – A Naval History of World War I. London, 1994 r.
