Ewolucja formacji policyjnych w Polsce

Policja, jako wyspecjalizowana i uzbrojona formacja stanowi istotny instrument państwa w utrzymywaniu bezpieczeństwa wewnętrznego. Organizacja i charakter policji w Polsce zmieniały się wielokrotnie, co wiązało się z burzliwymi dziejami naszego kraju. Warto zatem przybliżyć zmienność rozumienia pojęcia policja oraz jej ewolucję w sensie instytucjonalnym i materialnym.

Samo pojęcie policja wywodzi się najprawdopodobniej ze starożytnej Grecji. Rodowód etymologiczny pojęcie policja wywodzi się od słowa politeja, którym starożytni określali ustrój państwa. Termin ten miał pierwotnie bardzo szeroki zakres znaczeniowy i mógł być synonimem ogółu funkcji państwa[1]. Jeżeli idzie o użycie literackie, po raz pierwszy pojęcie policja zostało użyte przez Ksenofonta w jego dziele Republika Ateńska. W znaczeniu przyjętym przez autora politeja oznaczała taki ustrój państwa, który zapewniał obywatelom godne oraz właściwe czasom starożytnym warunki życia.

W okresie francuskiego absolutyzmu klasycznym wzorem dla formowania aparatu administracyjnego państwa absolutnego była nauka policji (z niem. Polizeilehre, z fr. science de la police). Źródło nauki policji stanowiła natomiast niemiecka doktryna kameralistyczna, obejmująca wszak o wiele szerszy zbiór zagadnień (oprócz problemów administracyjnych dotykała ona również problematyki finansów państwa i ekonomii politycznej). W dziełach z lat 1740 ? 1749 Christian Wolff[2] wyłożył istotę państwa policyjnego.

Pojęcie ?policja? oznaczało wtedy zarówno ochronę bezpieczeństwa, porządku publicznego i spokoju (czyli zakres działań współczesnej policji), jak i sferę administracji wewnętrznej państwa ? a zatem w pewnym sensie było synonimem pojęcia ?administracja?[3]. Wobec tego należy poczynić uwagę metodyczną i wskazać na fakt, iż termin policja ma znacznie szerszy kontekst aniżeli w odniesieniu do konkretnej instytucji. Współcześnie pojęcie policja odnosi się w zasadzie wyłącznie do specjalistycznej formacji posiadającej monopol na stosowanie przemocy w celu egzekwowania prawa i korpusu zorganizowanego w sposób wojskowy (hierarchiczny).

Już w Rzeczpospolitej szlacheckiej słowo ?bezpieczeństwo? było jednym z najczęściej powtarzalnych określeń w aktach prawnych. Wówczas ustrój polityczno-społeczny państwa oprócz sprzyjających warunków dla złotej szlachty sprzyjał rozwojowi przestępczości i anarchizacji życia społecznego. Oprócz różnorodnych niebezpieczeństw, samym w sobie zagrożeniem dla bezpieczeństwa wewnętrznego była panująca szlachta[4].

Do drugiej połowy XVII w najwyższym urzędnikiem municypalnym był burmistrz, który w dużych miastach nazywany był prezydentem. Do jego głównych zadań w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego należało między innymi utrzymywanie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa przeciwpożarowego, bezpieczeństwa publicznego oraz ogólnego porządku w mieście. Co ciekawe, burmistrzowie sprawowali również funkcje sądownicze.

Wówczas organami wykonawczymi w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego byli tłumacze, prokuratorzy, instygatorzy, syndykowie oraz ratuszowi hutmani. Hutmanów powoływano w miastach powoływano w miastach, które organizowały liczniejsze straże i służby. Hutmani byli przełożonymi całej służby miejskiej, a zarazem organem wykonawczym burmistrza i rady miejskiej w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do jego zadań oprócz sprawowania dowództwa nad strażami należało dbanie o bezpieczeństwo miasta zarówno w dzień, jak i w nocy[5].

Z kolei typowo policyjne funkcje sprawowały także straże miejskie zobowiązane prawnie do utrzymywania codziennego ładu i porządku publicznego w obrębie miasta. Realizowały one także zadania poza miastem. Ponadto do ich zadań należało patrolowanie miasta i zapewnienie spokoju, pilnowanie ratusza i zgromadzonych tam przedmiotów, kontrola przestrzegania przepisów porządkowych, kontrola przeciwpożarowa miasta, zatrzymywanie osób zakłócających porządek oraz przestępców i włóczęgów w celu doprowadzenia ich na ratusz, pilnowanie więźniów i więzienia[6].

Dynamiczny rozwój instytucji Policyjnych po okresie zaborów miał miejsce odzyskaniu przez Polskę niepodległości na jesieni roku 1918. Wówczas na terenach wyzwolonych funkcjonowało wiele instytucji o charakterze policyjnym, lecz należy zauważyć, iż działały one w większości na szczeblu lokalnym. Tym samym wszelakie ?Straże? i ?Milicje? powoływane były przez samorządy, organizacje społeczne lub partie polityczne (np. Milicja Ludowa PPS czy Straż Narodowa). Dopiero kilka lat później dołączyły do nich instytucje tego typu przez rząd, lub przez poszczególnych ministrów.

Milicja w Lublinie, 1918 rok. / Źródło: http://lublin.gosc.pl/doc/1352958.Lublin-tymczasowa-stolica-Polski

Milicja w Lublinie, 1918 rok. / Źródło: http://lublin.gosc.pl/doc/1352958.Lublin-tymczasowa-stolica-Polski

Genezy Policji funkcjonującej w bardziej współczesnym wymiarze należy doszukiwać się jednak dopiero w 1919 roku, kiedy to narodziła się idea utworzenia organizacji policyjnej przyjaznej dla obywateli i jednocześnie rozwiązującej ich problemy. Pomysłodawcą tego projektu był ówczesny naczelnik państwa polskiego ? Józef Piłsudski, który dnia 9 stycznia 1919 roku utworzył Policję Komunalną, czyli samorządową, miejscową formację policyjną[7].

Za kwestie organizacyjne jednostek tej Policji miały być odpowiedzialne zarządy gminne i samorządowe organy powiatowe, a głównym zadaniem tych jednostek miało być przeciwdziałanie wykroczeniom i przestępstwom, a także pilnowanie porządku publicznego. Policja Komunalna funkcjonowała przez okres 7 miesięcy, a jej działalność ? głównie z powodu nacisków politycznych ? oceniona została negatywnie. 24 listopada tego samego roku, utworzona została Policja Państwowa.

24 Lipca 1919 roku uchwalono Ustawę o Policji Państwowej, którą ustawodawca określił jako ?państwową organizację bezpieczeństwa? (art 1. ustawy). Wówczas policja stała się ?organem wykonawczym władz państwowych i samorządowych? (art. 2, zd. 1) i miała za zadanie ?ochronę bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego? (art 2, zd. 2). W ustawie uregulowano także kwestie zależności służbowych policji oraz jej stosunek do władz państwa i samorządów[8].

Według art. 2 ustawy o Policji Państwowej, jej głównym zadaniem było zagwarantowanie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz ogólnego spokoju w państwie. Policja ta finansowana była ze Skarbu Państwa, jednakże czwarta część wydatków związana z utrzymaniem Policji pokrywana była przez organy samorządowe. Policja Państwowa nie była jednoznacznie podporządkowana[9].

Za jej wyszkolenie, organizację i zaopatrzenie odpowiadał komendant główny i komendanci okręgowi, zaś za czynności wykonawcze i służbę bezpieczeństwa odpowiedzialni byli komisarze rządowi; natomiast kwestiami związanymi z prowadzeniem postępowań przygotowawczych zajmowały się organy prokuratorskie i sądowe. Taki podział podległości miał na celu wyłączenie Policji spod wpływów politycznych[10].

Motocyklowy patrol Policji Państwowej - rok 1932 / Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji - NAC Sygnatura: 1-B-117

Motocyklowy patrol Policji Państwowej – rok 1932 / Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji – NAC Sygnatura: 1-B-117

W rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 6 marca 1928 roku dotyczącym Policji Państwowej, nadal zostało utrzymane niejednoznaczne podporządkowanie Policji. W kwestiach dotyczących organizacji wewnętrznej, zaopatrzenia, wyszkolenia i dyscypliny Policji, nadzór sprawowali przełożeni służbowi. Natomiast w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego? rządowe organy władzy ogólnej. Równocześnie obie te płaszczyzny podlegały także Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Jeżeli chodzi natomiast o sprawy związane z dochodzeniem i ściganiem przestępstw ? w tej dziedzinie nadzór nad działalnością Policji sprawowały organy prokuratorskie i sądowe.

Wówczas policjanci często utożsamiani byli z tak bardzo znienawidzonymi przez społeczeństwo zaborcami. W związku z tym, chcąc zdobyć względy społeczeństwa, musieli spełniać bardzo wysokie wymagania i kryteria. Mieli oni tworzyć grupę ludzi charakteryzującą się nieposzlakowaną opinią i wysokim ilorazem inteligencji. Policjant w tych czasach był człowiekiem nieangażującym się w sprawy polityczne, a chcąc uczestniczyć w życiu społecznym ? biorąc np. udział w zebraniach, musiał uzyskać zgodę przełożonego[11].

Według A. Misiuka Po odzyskaniu niepodległości i powołaniu Policji Komunalnej bardzo szybko odchodzono od idei policjanta działającego dla społeczności lokalnej na korzyść modelu policji scentralizowanej. Spowodowane to było tym, że społeczeństwo polskie po roku 1918 wyrażało chęć aktywności obywatelskiej na niwie samorządowej, ale jeszcze bardziej odczuwało potrzebę istnienia silnego państwa. Dlatego też w przyjętej formule działania służb policyjnych w Polsce (Policji Państwowej) ograniczono do minimum formalny wpływ samorządu oraz innych organizacji społecznych na sprawy ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego[12].

Oddział policji rowerowej. Obchody Święta Niepodległości na Placu Piłsudskiego w Warszawie 1932. / Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Oddział policji rowerowej. Obchody Święta Niepodległości na Placu Piłsudskiego w Warszawie 1932. / Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Kiedy jeszcze w trakcie trwania II wojny światowej odzyskiwano niepodległość na ziemiach polskich, 7 października 1944 roku powołano do życia Milicję Obywatelską. Do jej zadań należało zapewnienie spokoju, bezpieczeństwa i porządku publicznego, prowadzenie dochodzeń i ściganie przestępstw oraz realizowanie poleceń w zakresie określonym prawem, wydawanych przez władze administracyjne, prokuratury i sądy. Jeżeli chodzi o podobieństwa Milicji Obywatelskiej do Policji Państwowej, to polegają one jedynie na wyżej wymienionych zadaniach.

Oprócz zadań typowo policyjnych, Milicja Obywatelska wykonywała również zadania przewidziane i realizowane zazwyczaj dla cywilnych organów administracji państwowej. Przykładem tego typu zadań wykonywanych przez Milicje była ewidencja ludności oraz wydawanie dowodów osobistych. Jednocześnie administracja ogólna została pozbawiona wpływu na działalność Milicji. Nie mogła kontrolować jej działań oraz wpływać na jej wewnętrzną politykę kadrową[13].

Niemniej jednak należy podkreślić, iż Milicja Obywatelska została utworzona w celu ochrony interesów partyjnych, można zatem powiedzieć, że była ona tworem politycznym. Pomimo swojej nazwy, społeczeństwo nigdy nie postrzegało jej jako siły porządkowej. Oczywiście ocena ta nie była cały czas stała. Wzmacniała się ona w trakcie jakże licznych w czasach PRL-u napięć społecznych, a słabła w okresie małej stabilizacji. Milicja obywatelska nie doczekała się lepszej oceny ze strony społeczeństwa nawet po powołaniu ORMO (Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej) w 1946 roku i pomimo posiadania znaczących środków, większej liczby funkcjonariuszy oraz lepszej możliwości działania ? przeszła ona do historii jako swoisty instrument ucisku, a nie pomocy w rozwiązywaniu problemów bezpieczeństwa i porządku publicznego[14].

Mundur patrolowy funkcjonariusza Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO). / www.retropasje.pl

Mundur patrolowy funkcjonariusza Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO). / www.retropasje.pl

Rezultatem przemian ustrojowych w państwie 6 kwietnia 1990 r. Sejm przyjął nowe regulacje prawne, które zyskały miano tzw. pakietu ustaw policyjnych. Znalazły się w nim trzy ustawy regulujące organizacje i działalność urzędu ministra spraw wewnętrznych oraz dwóch podległych mu formacji: Urzędu Ochrony Państwa oraz Policji. Pakiet ustaw policyjnych wszedł w życie 10 maja 1990 roku ,a tym samym resort spraw wewnętrznych, kojarzony z poprzednim reżimem politycznym został zniesiony, a jego miejsce zajął nowy centralny organ władzy wykonawczej pod tą samą nazwą odpowiadający standardom państwa demokratycznego.

Podstawowe cele jakościowo nowej Policji zostały określone w art. 1 ustawy o Policji z 6 kwietnia 1990 roku w siedmiu punktach. Za naczelne zadanie ustawodawca uznał ochronę życia i zdrowia obywateli oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra. Policja natomiast te same cele i zadania, wyrażone podobnymi słowami do zadań Milicji Obywatelskiej, miała realizować je we współpracy ze społeczeństwem, co było konsekwencją ładu demokratycznego ustanowionego po 1989 r.[15].

Wiek XX w Europie i w Stanach Zjednoczonych to okres, w którym starano się znaleźć idealny model organizacji policyjnej. Powstawały w tym czasie zarówno lepsze jak i gorsze rozwiązania, mające na celu doprowadzić do utworzenia tego właściwego. August Vollmer ? szef policji w Berkeley ? twierdził, że policjant powinien być osobą wszechstronnie wykształconą, dlatego też kandydaci do służby w jego szeregach mieli postawione wysokie wymagania.

Przyszły policjant poza studiami wyższymi, musiał przejść testy psychologiczne. Starannie wyselekcjonowana grupa policjantów, miała również rozbudowany zakres obowiązków. Otóż do jej zadań ? poza zapewnieniem bezpieczeństwa ? należało również rozwiązywanie innych, wszelkiego rodzaju problemów występujących w życiu codziennym społeczności lokalnych. Były to na przykład problemy związane z pomocą społeczną lub pomocy w znalezieniu pracy dla osób bezrobotnych. Taki model funkcjonariusza nie zdołał jednak przetrwać próby historycznej, gdyż obowiązki i problemy z jakimi musiał on sobie radzić na co dzień przewyższały zdolności jednej osoby[16]. Niemniej ewolucja tej formacji trwa nadal i nie można wykluczyć, iż w przyszłości funkcjonariusze będą pełnić tego typu funkcję.

PRZYPISY

[1] H. Izdebski, Historia administracji, PWN, Warszawa 1996, s. 30.

[2] Ibidem.

[3] T. Maciejewski, Historia administracji, Wyd. CH Beck, Warszawa 2002, s. 22-24.

[4]A. Abramski, J. Konieczny, Justycjariusze, hutmani, policjanci. Z dziejów służb ochrony porządku w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1987,s. 31.

[5] Ibidem, s. 33.

[6]R. W Podhordecki, Ewolucja municypalnych służb ochrony ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego, Praca licencjacka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2011, s. 5-8.

[7] A. Abramski, J. Konieczny, Justycjariusze? op. cit., s. 41.

[8]J. Widacki, (Red.), Ustrój i organizacja Policji w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa ? Kraków 1998, s. 31.

[9] Miesięcznik Policja 997, Wyd. 13/2004, art. pt. Specyficzna służba przedwojennego policjanta.

[10] Ibidem, s.72,73.

[11]A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Wydawnictwa akademickie i profesjonalne, Warszawa 2009, s.116-117.

[12]A. Misiuk, Policja a społeczeństwo, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 1997, s.43.

[13]J. Widacki, (Red.), Ustrój i organizacja Policji… op. cit., s. 36.

[14] Ibidem, s. 38.

[15]Policja w III Rzeczypospolitej (1990-2010), www.policja.pl , dostęp: 28.01.2016.

[16] A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności…, op. cit., s. 118.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.