Obecnie na Bliskim Wschodzie dochodzi do wielu bardzo istotnych wydarzeń, które wpływają nie tylko na ten region, ale i na świat. Państwo Islamskie spowodowało głębokie problemy w na tych terenach i zaangażowanie się nowych państw w walkę z nim. Zapomina się jednak o regionie Kaukazu, z którego pochodzi wielu bojowników ISIS. To właśnie ten obszar jest zagrożony radykalnym islamem, co dodatkowo komplikuje bardzo specyficzne i skomplikowane relacje między państwami. Nierozwiązane konflikty i domaganie się zmian istniejących granic oraz modelu rządzenia powoduje, że Kaukaz może stać się kolejnym punktem zapalnym po Syrii i Iraku. Widać także wiele podobieństw między konfliktami na Kaukazie i na Bliskim Wschodzie. Przede wszystkim ich genezą były procesy odbywające się w przeszłości, takie jak arbitralne wytyczanie granic, tworzenie podziałów etnicznych i pojawienie się wzajemnych pretensji do tych samych terenów. Jednym z nierozwiązanych konfliktów jest problem Górskiego Karabachu.
Współczesna sytuacja Górskiego Karabachu wynika bezpośrednio z historii tego regionu. Obie strony konfliktu, czyli Azerbejdżan i Armenia przedstawiają swoje racje i pretensje do tego terenu. Często wracają do zamierzchłej przeszłości np. do starożytności, aby udowodnić, że historycznie to oni posiadają prawa do tych obszarów. Jest to praktyka charakterystyczna dla wielu innych narodów Kaukazu, które również wracają do głębokiej przeszłości często nią manipulując, aby udowodnić swoje racje.
Kaukaz a Górski Karabach – początki
Kaukaz/ Źródło: Wikimedia Commons
Kaukaz stanowi istotny region, a jego wyjątkowość wynika z położenia między Azją a Europą oraz pomiędzy Morzem Kaspijskim a Czarnym. Na tych terenach zamieszkuje wiele mniejszości etnicznych i religijnych. Od czasów starożytnych region ten był areną walk o wpływy między imperiami. Sytuacja ta, ma również miejsce współcześnie, gdzie o wpływy na Kaukazie rywalizuje Rosja, Turcja, Iran, a także pośrednio Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Wiele imperiów traktowało jednak ten region, jako swoje peryferia i kresy, co przekładało się na brak stabilności, a także powodowało wymieszanie etniczne i religijne. Szacuje się, że pierwsze rozwinięte kultury kształtowały się około IV tysiąclecia p.n.e. W kolejnych okresach, czyli w epokach brązu i żelaza następował rozkwit tego regionu w tym również Karabachu, słynącego z rozwoju metalurgii. Ziemie kaukaskie początkowo opanowane były przez kulturę kuro ? araksa a na wschodzie karak ento ? choroczojewską. Natomiast na południe od Karabachu pojawiły się plemiona urartyjskie, które wywarły na niego duży wpływ. Jest to o tyle istotne, że współcześni historycy ormiańscy uważają, że to Urartu było właśnie pierwszym państwem Ormiańskim. Jest to jednak element walki o historię i racje, co do pretensji do terenów Karabachu z Azerbejdżanem.
Następnym problemem dla tożsamości Karabachu było utworzenie w IV wieku p.n.e. Albanii Kaukaskiej. Te tereny zamieszkiwało wiele plemion. Problematyczne jest to czy do tego państwa należał Karabach. Te tereny pokrywały się z ziemiami dzisiejszego Dagestanu i Azerbejdżanu. Innymi wczesnymi organizmami na tym terenie w tamtym okresie były państwa Kolchidy i Iberii (dzisiejsza Gruzja). Toczą się również spory czy Karabach należał wtedy do państwa Armenii (od II wieku p.n.e) czy właśnie Albanii Kaukaskiej ? państwa, od którego mieli pochodzić Azerbejdżanie.
Bardzo istotna dla historii Kaukazu była rywalizacja bizantyńsko ? perska (sasanidzka). Dla obu imperiów bardzo ważne były zmagania w tym regionie i często terytoria te przechodziły pod panowanie raz jednej a raz drugiej strony. Mimo to wykształciła się na zachodzie Armenia, która stała się chrześcijańska (najwcześniej w świecie). Natomiast leżący na wschodzie Azerbejdżan pozostał pod wpływem Persów. Co ciekawe obecnie podobnie jak we współczesnym Iranie, także w Azerbejdżanie dominuje szyicka odmiana islamu. W czasie tego okresu odbywały się silne ruchy migracyjne także na terenie Karabachu. Od XI wieku Kaukaz został zajęty przez Turków seldżudzkich. To właśnie wtedy nastąpiła turkinizacja Azerbejdżanu Północnego. Ludność podbitą Turcy traktowali jak niewolników i często następowały jej przesiedlania w różne miejsca, co powodowało dalsze przemieszanie się ludności w tym regionie. Nastąpił także rozwój języka turkijskiego, który zaczął rozprzestrzeniać się na tych terenach. W XV wieku terytoria dzisiejszego Karabachu były częścią państw, najpierw plemienia Kara Koyunlu, a potem Ak Koyunlu, które były tureckojęzyczne. W XVII wieku terytoria te znalazły się pod panowaniem perskim i posiadały pewną autonomię. Następnie powołany został chanat karabaski.
Pomimo wielu różnic etnicznych i religijnych ludność współżyła pokojowo do początku XIX wieku. Doszło do podziału, gdzie muzułmanie zajmowali się hodowlą, co umożliwiały urodzajne tereny nizin Karabachu, a Ormianie zajmowali się rolnictwem. Ten fakt przyczynił się do dobrej koegzystencji tych dwóch grup.
Panowanie Imperium Rosyjskiego
Kaukaz w latach 1878 – 1914/ Źródło: Wikimedia Commons
Rosja carska rozpoczęła zajmowanie terytoriów Kaukazu za panowania cara Aleksandra I, który kontynuował politykę ekspansji swojego ojca. W 1801 roku zajęta Gruzja, następnie etapami Dagestan i dzisiejszy Azerbejdżan, a także terytorium dzisiejszego Górskiego Karabachu w 1813 roku. Włączenie tych obszarów do cesarstwa rosyjskiego w pierwszej połowie XIX wieku przyczyniło się do rozwoju i zwiększenia postępu na tamtych terenach. Wcześniej region ten był peryferyjny i mocno zacofany. Doszło do reform, między innymi do likwidacji rozdrobnienia feudalnego. Zakończyły się również walki między lokalnymi władcami. Nastąpił wzrost gospodarczy tego regionu i ożywienie handlu, które zapewniło również otwarcie się na szeroki rynek rosyjski. Jednak wraz z wcieleniem Karabachu do Imperium Rosyjskiego rozpoczął się konflikt azerbejdżańsko ? ormiański. Carat prowadził politykę narodowościową za pomocą, której mógł skuteczniej zachować kontrolę nad całym Kaukazem. Także konflikty tego regionu z Turcją i Persją powodowały specyficzną politykę Moskwy. Karabach był terytorium granicznym cesarstwa i główną drogą na wschód. Próbowano zapewnić sobie przychylność mieszkańców, aby nie wywoływać buntów w tym regionie. Dlatego ludność muzułmańska nie mogła stanowić zabezpieczenia polityki rosyjskiej na tym terenie. Politykę Rosji na całym Kaukazie popierali Ormianie i dlatego to oni byli faworyzowani przez władzę imperium. To właśnie na tych terenach chętnie osadzano osadników ormiańskich. Pierwsze przesiedlenia Ormian na te tereny miały miejsce już w 1805 roku. Rosja obawiała się możliwości interwencji nie tylko ze strony Turcji i Persji, ale również Wielkiej Brytanii. Uważano, że istnieje możliwość ataku wojsk brytyjskich z Indii na Kaukaz. XIX wiek był czasem rywalizacji między imperium rosyjskim a brytyjskim w wielu rejonach Azji tzw. ?Wielka Gra?. Te przesłanki powodowały, że Rosjanie woleli oprzeć się na Ormianach, co do których mieli pewność, że nie zbuntują się przeciwko władzy. Co więcej Rosjanie nie byli wstanie skutecznie skolonizować podbitego regionu ludnością słowiańską, dlatego Ormianie mogli również stanowić ważny pomost łączący Moskwę z regionem podbitym. Ciągłe wojny na tamtych terenach, przesiedlenia Ormian powodowały ubożenie ludności muzułmańskiej i rósł ich sprzeciw wobec Rosji i jej polityki. Dodatkowo stawali się oni wrogo nastawieni do nowych przybyszów tym bardziej, że to te grupy otrzymywały dotację i wsparcie finansowe od władz carskich. Liczba Ormian systematycznie rosła i mogła stanowić bufor przeciwko muzułmańskim państwom. Polityka Moskwy zgodnie z zasadą divide et impera powodowała wzrost antagonizmów między mieszkańcami nie tylko na Kaukazie. Ormianie otrzymywali od Rosjan różne przywileje polityczne i gospodarcze. Przykładem mogły być wyższe stanowiska w administracji rosyjskiej właśnie dla nich, a nie dla muzułmanów. Co więcej kupcy ormiańscy szeroko korzystali z zysków z wydobycia ropy naftowej. Był to czas pierwszego wielkiego boomu naftowego pod koniec XIX wieku. Następnie Moskwa zaczęła wdrażać politykę mającą na celu integrację narodów, które nie były chrześcijańskie. W tym celu wprowadzono reformę administracyjną, skutkującą zmniejszeniem liczby muzułmanów w administracji. Co więcej umożliwiano osiedlającym się Ormianom kupno ziemi, w czym władze rosyjskie aktywnie uczestniczyły i wspierały te działania. To wszystko spowodowało wzrost negatywnych nastrojów wśród muzułmanów i pierwszego starcia z Ormianami w 1905 roku (tzw. wojny ormiańsko ? muzułmańskie). Dlatego można powiedzieć, że podstawą długiego konfliktu między Armenią a Azerbejdżanem była polityka carska Rosji w XIX i na początku XX wieku. Podobne postępowanie kolonizatorów względem ludności podbitej i wykorzystanie wewnętrznych konfliktów były znane w innych regionach świata. Przykładem może być polityka francuska w Syrii i w Libanie w czasach posiadania mandatu na tych terenach. Francja wspierała chrześcijan i inne mniejszości, w tym alawitów przeciw sunnickiej większości muzułmańskiej, co pośrednio jest jedną z przyczyn obecnego konfliktu w Syrii.
W II poł. XIX wieku nastąpiła nowa rywalizacja Rosji z Turcją, tym razem popieraną przez Francję i Wielką Brytanię. Rosły niepokoje na terytorium Dagestanu i Czerkiesji, co powodowało problemy Rosji, a nawet groźbę jej wyparcia z tych terenów. Konflikt Turcji z Rosją w czasie wojny krymskiej spowodował dodatkowe napływy ludności ormiańskiej także w region Karabachu. Przyczyną były nie tylko skutki wojny, ale również pogarszanie się sytuacji wewnętrznej w tym państwie. Słabniecie Imperium Osmańskiego spowodowało zagrożenie dla Ormian na wschodzie tego państwa. Nieregularne oddziały pilnujące granicy z Rosją składające się górali ? Kurdów, Czerkiesów dopuszczały się ataków na ludność ormiańską już pod koniec XIX wieku. Wrogość wobec Ormian ze strony Turcji eskalowała przyjmując rozmiary ludobójstwa w czasie I Wojny Światowej. Każdy większy konflikt, jak na przykład wojna w 1877 ? 1878 przyczyniały się do kolejnych napływów Ormian. Pod koniec XIX wieku w regionie Zakaukazia ich liczba wzrosła do 1,3 mln, a na początku tego wieku było ich 300 tys. Także w Karabachu nastąpiły zmiany demograficzne i etniczne.
Czasy komunistyczne
Azerbejdżańskie ofiary w Baku w 1918/ Źródło: Wikimedia Commons
I Wojna światowa przyniosła ogromne zmiany również na Kaukazie. O ten region walczyło Imperium Osmańskie z carską Rosją. Rewolucja lutowa w 1917 roku w Rosji spowodowała pojawienie się Rządu Tymczasowego. On z kolei utworzył Komitet Zakaukaski, którego celem było administrowanie rejonem Kaukazu. Jednak nowa władza w Moskwie słabła i dochodziło do anarchii w kraju, doprowadzając ostatecznie do Rewolucji Październikowej w 1917 roku. Tymczasem na terenach kaukaskich zwiększały swoje znaczenie lokalne centra władzy, które utworzyły w listopadzie 1917 roku pierwszy rząd niepodległej Transkaukazji. Następnie unia Gruzji, Azerbejdżanu i Armenii oddzieliła się od Rosji i utworzono Zakaukaską Demokratyczną Republikę Federacyjną. Jednak ten nowy organizm musiał przeciwstawić się Imperium Osmańskiemu, które wciąż toczyło wojnę na tym terenie. Opuszczenie tych obszarów przez wojska rosyjskie doprowadziło do inwazji i wielu sukcesów armii tureckiej. Wkrótce wewnątrz tej republiki zaczęły kształtować się wewnętrzne podziały, które dotyczyły sensu prowadzenia dalej wojny. Te sprzeczności spowodowały powstanie Gruzji, a następnie Azerbejdżanu i Armenii w maju 1918 roku. W czasie trwania tych procesów pojawiły się znów konflikty religijne i etniczne ormiańsko ? muzułmańskie. W Baku doszło do zamieszek i pogromów, w których śmierć poniosło od trzech do dwunastu tysięcy ludzi. Wydarzenia te zostały zapamiętane, jako ?Dni Marcowe?. Był to kolejny przykład wzrostu napięć między Ormianami a Azerbejdżanami.
Zniszczona armeńska dzielnica w mieście Szusza/ Źródło: Wikimedia Commons
Władze bolszewickie w Moskwie były nastawione nieprzychylnie do nowych państw na Kaukazie. Zaczęto dążyć do zajęcia tych terenów. Szczególne znaczenie miał Azerbejdżan. To tam pojawiła się komunistyczna partia Himmat, która mogła współpracować z komunistami z Rosji. Dla bolszewików ważne były surowce naturalne posiadane przez Azerbejdżan. Co więcej, państwo gdzie panował islam, dawało możliwość potencjalnej ekspansji na inne kraje i regiony muzułmańskie na Bliskim Wschodzie. Istotne jednak było rozwiązanie problemów i antagonizmów etnicznych na terenie całego Kaukazu. Dlatego Karbach i kwestia jego przynależności stawała się ważna. Również władze Ententy uważały, że region ten powinien należeć do Azerbejdżanu. Władze w Baku jednak nadal próbowały prowadzić politykę niezależną od komunistów, dlatego nie zgodziły się na sojusz wojskowy z Rosją Radziecką, co spowodowało oskarżenia ze strony bolszewików o ich poparcie dla białej armii Denikina. To tworzyło napiętą sytuację w kraju i realną możliwość przewrotu. Armenia próbowała wykorzystać te wydarzenia, dlatego w lutym 1920 roku wysłała wojska do Karabachu. Rozpoczęły się również bunty Ormian przeciwko Azerbejdżanom. Walki zaczęły eskalować, a nielicznym, regularnym oddziałom azerbejdżańskim zaczęli towarzyszyć również ochotnicy muzułmańscy, gdyż armia ta była zbyt słaba na pokonanie powstańców ormiańskich i oddziałów armii armeńskiej. Jednym ze skutków konfliktu były przemieszczenia ludności. Przykładem było wypędzenie wszystkich Ormian z miasta Szuszy, gdzie jeszcze przed tym konfliktem mieszkało ich tam 22 tysiące, co stanowiło 50% populacji miasta. Osłabiony Azerbejdżan został wkrótce zajęty przez armię Czerwoną, gdyż wojska muzułmańskie zostały odciągnięte do walki z ormiańskimi powstańcami. Równocześnie nastąpił przewrót komunistyczny w stolicy kraju.
Armia Czerwona w stolicy Azerbejdżanu Baku/ Źródło: Wikimedia Commons
Walki i opór trwał tylko w regionie Gandży. Następnie w kolejnych miesiącach komuniści wkroczyli do Gruzji i Armenii. Początkowo zanim zajęto Armenię, bolszewicy nie zrzekli się terytorium Górskiego Karabachu. Władze komunistyczne zdecydowały o pozostawieniu Karabachu w ramach Azerbejdżańskiej SRR. Obszar ten miał jednak otrzymać szeroką autonomię. Podziały administracyjne przeprowadzone przez nowe władze na Kaukazie przetrwały do czasów współczesnych. Warto zaznaczyć, że w latach 20 tych Ormianie stanowili prawie 90% ludności Górskiego Karabachu. Kwestie potencjalnego konfliktu etnicznego i antagonizmy zostały zamrożone na następne dekady.
Współczesny konflikt o Górski Karabach sięga, więc czasów XX wieku. Wtedy to powstał Nagornokarabaski Obwód Autonomiczny. Wcześniejsze problemy między muzułmanami a Ormianami zostały przytłumione w czasie panowanie sowieckiego. Konflikt ten wybuchnął jednak z wielką siłą w latach 90 tych wraz z upadkiem Związku Radzieckiego. Co ciekawe w wielu innych regionach byłego ZSRR wybuchały podobne konflikty, wcześniej ukryte w okresie zimnej wojny. Przykładem mógł być konflikt między Gruzją a Abchazją. Warto jednak podkreślić, że konflikt między Azerbejdżanem a Armenią wokół Górskiego Karabachu stanowi olbrzymi problem i wyzwanie również dla sytuacji międzynarodowej w regionie. Dodatkowo istnieje wciąż możliwość ponownego wybuchu tego konfliktu, a sytuacja nadal jest niestabilna. Kaukaz ma duże znaczenie, gdyż leży w bardzo istotnym regionie, gdzie wiele mocarstw ma tam swoje interesy i walczy o zwiększenie swoich wpływów. Te państwa często posiadają różne, przeciwstawne cele polityczne i to powoduje dodatkowy problem w rozwiązaniu tego konfliktu. Granice a także przemieszczenia ludności inicjowane przez Rosję skonfliktowały wiele grup etnicznych na Kaukazie, w tym również między Ormianami a muzułmanami. Charakterystyczne jest, że szczególnie po zakończeniu zimnej wojny wiele wybuchających nowych konfliktów wynika z działań mocarstw rządzących wcześniej tymi państwami. Dotyczyło to zarówno kolonii mocarstw europejskich, jak również Rosji carskiej a później sowieckiej. Sztuczne granice, wielość etniczna i religijna, a także faworyzowanie jednych grup przeciw innym skutkuje wielkimi problemami nowych państw w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie, ale także na Kaukazie.
Bibliografia:
