W epoce nowożytnej na polach bitew główną rolę odgrywały masy piechoty. Przesądzały one o wyniku wojen włoskich, wojen religijnych, wojen Ludwika XIV czy Fryderyka II. Mimo tego, rola kawalerii nie została zmarginalizowana ? wciąż walczyła w pierwszej linii, i bardzo często to ona rozstrzygała o zwycięstwie. Angielski wódz ? John Churchill, ks. Marlborough podczas stoczonych bitew zaproponował nową ?interpretację? kawalerii. Miała ona w decydującym momencie uderzyć na kawalerię wroga, przełamać ją i zarazem złamać szyk wrogiej armii. Podobny wzorzec działania będzie używać Fryderyk Wielki oraz Napoleon Bonaparte. Jak zatem wyglądało użycie kawalerii pod Blenheim w 1704 r., Ramillies w 1706 r. czy Malplaquet w 1709 r.?
Charakterystyka epoki
Epoka nowożytna przyniosła dominację piechoty na polach bitew. Począwszy od piechoty szwajcarskiej, poprzez hiszpańskie tercios[1], brygadę niderlandzką[2], ogień plutonowy[3] aż do szyku liniowego pruskich fizylierów, piechota stanowiła o sile poszczególnych armii. Z wielkich mas uzbrojonych w broń drzewcową przeistoczyła się w linie muszkieterów oddających regularne salwy w kierunku wroga. Zmiany jakie zaszły w ciągu trzech wieków w uzbrojeniu i taktyce piechoty miały swoje oddziaływanie na kawalerię. Fascynacja bronią palną w XVI wieku doprowadziła do wprowadzenia w kawalerii broni palnej i systemu karakolu[4]. Wprowadzony został w armiach zachodnioeuropejskich (motorem przemian były wówczas Niderlandy), jednakże w zetknięciu z wojskowością wschodnioeuropejską, czy też staropolską sztuką wojenną nie miał on najmniejszych szans.[5] Toteż wybitny król szwedzki ? Gustaw II Adolf powrócił do koncepcji szarż na broń białą. W warunkach Europy Środkowej i Wschodniej miał on rację bytu, jednakże na terenie Europy Zachodniej nie był za bardzo popularny. Bitwy wówczas toczyły jednostki piechoty, a sztuka wojenna oparta była o zdobywanie twierdz. Zmianę tego sposobu myślenia zaproponował francuski marszałek ? Henri de Turenne, w historiografii polskiej zwany Tureniuszem. Podczas wielu walk dążył do odgrywania przez kawalerii znaczącej roli. Nie ograniczał jej do zadań osłonowych czy rozpoznawczych. W 1674 roku pod Sinzheim stosując współpracę kawalerii oraz piechoty rozbił silniejszą armię cesarską.[6] Kontynuatorem jego myśli był jego uczeń, brytyjski arystokrata ? książę Marlborough, najbardziej znany z walk podczas hiszpańskiej wojny sukcesyjnej 1702-1712.
Słów kilka o Marlborough
John Churchill, ks. Marlborough urodził się w 1650 roku w hrabstwie Devon w Anglii. Pochodził z rodziny arystokratycznej wiernej Stuartom. Do 1660 r. cierpieli pod rządami Cromwella, potem natomiast powrócili do łask. Jako młody chłopiec John zaczytywał się w De Re Militari Wegecjusza.[7] Szkolenie bojowe miał natomiast w angielskiej placówce w Afryce Płn. ? Tangierze. Następnie brał udział w starciach podczas wojny holenderskiej, m.in. pod Solebay, Enzheim czy Turckheim. Samodzielne dowództwo dostał dopiero podczas rebelii ks. Monmouth w 1685 r. Przyniosło mu to sławę i uznanie.
W 1688 r. podczas Chwalebnej Rewolucji zdradził on króla Jakuba II i przeszedł na stronę Wilhelma III. Brał udział w bitwie pod Walcourt w 1689 r., która miała miejsce podczas wojny Francji z Ligą Augsburską. Zwalczał również przeciwników króla Wilhelma w Irlandii.
Lata 90. XVII przyniosły mu niełaskę króla i wygnanie z dworu. Wraz ze śmiercią królowej Marii i klęskami Wilhelma pod Steenkirk czy Neerwinden pozwolono mu na powrót na dwór. Anglia wówczas szykowała się do kolejnego konfliktu ? wojny o sukcesję w Hiszpanii. W przeddzień jej wybuchu, ks. Marlborough brał udział w negocjacjach z Hagą i Wiedniem.
W 1702 r. zmarł król Wilhelm i Marlborough został nie tylko naczelnym dowódcą wszystkich sił sojuszniczych, ale również główną podporą przymierza antyfrancuskiego. W 1704 r. pokonał armie francuskie w Bawarii pod Blenheim. W dwa lata później rozbił doszczętnie siły francuskie pod Ramillies. W 1708 r. wygrał z armia francuską pod Oudenaarde, przekroczył francuską linię obronną i zajął Lille. Umożliwiło mu to w rok później dokonać nieudanej inwazji na Paryż. Doszło wtedy do największej bitwy hiszpańskiej wojny sukcesyjnej ? Malplaquet. Straty poniesione w trakcie niej uniemożliwiły kontynuowanie realizacji zaplanowanych celów operacyjnych.
Mimo sukcesów na polach bitew, w gabinecie brytyjskim od 1709r. zaczęła przeważać do niego niechęć. Sukces wyborczy torysów w 1710 r. odmienił oblicze brytyjskiej sceny politycznej. W 1711r. pozbawili go urzędów i wpływu na władzę. Od tamtej pory, aż do jego śmierci w 1722 r. pozostał w cieniu.
Marlborough/ źródło: Wikimedia Commons
W aspekcie sztuki wojennej był zwolennikiem działań manewrowych, mimo to jego umiejętności zdobywania twierdz należały do bardzo wysokich. Jak jego nauczyciel ? hr. Turenne stawiał na zwinność, szybkość oraz współdziałanie różnych rodzajów sił zbrojnych. Potrafił walczyć w warunkach niekorzystnych, co udowodnił m.in. pod Blenheim czy Malplaquet.
Stan kawalerii i jej liczebność w bitwach Marlborough
W bitwach, które stoczył John Churchill, armie pod jego dowództwem nie miały jednolitego charakteru. Tak jak koalicja, wojsko składało się z kontyngentów różnych państw. Na przykład w bitwie pod Blenheim oprócz Anglików walczyli także Holendrzy, Szkoci, Hanowerczycy czy Duńczycy. Dowodzi to licznym trudnościom jakie napotykał ks. Marlborough podczas dowodzenia wojskiem. Próba wytworzenia wspólnego stanowiska tak wielu nacji bywała kłopotliwa. Mimo tych problemów angielski wódz odnosił wspaniałe sukcesy ? Blenheim, czy Oudenaarde stanowią dowód wspaniałych umiejętności Churchilla.
Jak zatem prezentowała się kawaleria ów wybitnego wodza? Jak wspomniałem, nie miała charakteru jednolitego, zawsze też ustępowała liczebnością piechocie. Pod koniec XVII wieku i na początku XVIII decydującą rolę na polu bitwy odgrywała piechota, uzbrojona w karabiny skałkowe i bagnety. Kawaleria pełniła role drugorzędne, jednakże wydatnie wpływała na losy poszczególnych starć. Wedle obliczeń D. Chandlera najwięcej kawalerii brało udział (w aspekcie procentowym) w starciu pod Blenheim, gdzie na łączną liczbę 108.000 żołnierzy na kawalerię przypadło 32,4 % tj. 35.000 ludzi.[8] Najniższy odsetek można zaobserwować natomiast pod Oudenaarde, gdzie kawaleria stanowiła 24,1 % (41 z 170 tysięcy) walczących.[9] Dane profesora Chandlera wskazują na fakt, że liczba kawalerii użyta w bitwach okresu hiszpańskiej wojny sukcesyjnej waha się pomiędzy 1/5 a 1/3 całości sił.
Pod Blenheim Marlborough miał do dyspozycji 177 szwadronów jazdy.[10] 17 szwadronów wspierało lorda Cuttsa, 68 wchodziło w skład sił Charlesa Churchilla, natomiast 92 wchodziły w skład sił ks. Eugeniusza Sabaudzkiego.[11] Skład narodowościowy tych sił był zróżnicowany, w dużej mierze składał się z przedstawicieli państw Rzeszy takich jak Hesja, Wirtembergia, Hanower czy Saksonia. Należy doliczyć również Anglików, Irlandczyków, czy Duńczyków. W starciu pod Ramillies sytuacja wyglądała podobnie. Marlborough miał 123 szwadrony ? około 60 z nich było niderlandzkie, 21 duńskie, 36 brytyjskie, resztę stanowiły szwadrony rekrutowane spośród państw Rzeszy.[12] Podczas kampanii 1708 r. i bitwy pod Oudenaarde siły kawaleryjskie Marlborough liczyły około 150 szwadronów i ustępowały liczebnie jeździe francuskiej (posiadała około 170 szwadronów).[13] Pod Malplaquet natomiast walczyć miało 252 szwadrony jazdy.[14] Naprzeciw im stanęło około 260 szwadronów kawalerii francuskiej.[15] Mimo to liczebnie dominowali sprzymierzeni (około 30.000 do 20.000 jeźdźców francuskich).[16]
Należy się teraz zastanowić nad zadaniami, jakie przed kawalerią stawiał angielski wódz podczas swoich największych bitew.
Kawaleria w 1704 roku
Kampania 1704 r. była jedną z największych i zarazem najważniejszych kampanii Churchilla. Ruszył z Niderlandów w kierunku środkowego Dunaju, by rozprawić się z Francuzami i Bawarczykami, którzy zagrażali Wiedniowi. Kawaleria pełniła wówczas role drugorzędne: ochrony maszerujących wojsk, zbierania informacji czy przeprowadzania rekonesansów. Po połączeniu się z siłami cesarskimi doszło 2 lipca 1704 r. do szturmu na umocnienie bawarskie w Schellenbergu. Jazda Marlborough nie uczestniczyła w głównej walce, przeprowadziła jedynie pościg pokonanych sił.
Największą rolę podczas kampanii 1704 r., kawaleria odegrała podczas bitwy pod Blenheim z 13 sierpnia. Kilkanaście szwadronów miało wspierać uderzenie piechoty lorda Cuttsa na wieś Blenheim. Zaś 68 szwadronów zostało włączonych do głównych sił ustawionych w cztery linie. Kawaleria zajęła drugą i trzecią linię. Celem tego manewru było udaremnienie kontrataku francuskiej jazdy, podczas głównej fazy bitwy. Resztę szwadronów przydzielono ks. Sabaudzkiemu, który walczył na prawej flance Marlborough.
Bitwa pod Blenheim -1704/ źródło: Wikimedia Commons
Realizacja ów założenia poszła znakomicie. Wiążąc atakiem na Blindheim i Oberglau francuską piechotę, Marlborough zmusił Tallarda, aby w centrum swych pozycji pozostawił jedynie kawalerię. Wtedy mieszane siły kawaleryjsko-piesze zmiażdżyły centrum Tallarda, tym samym przełamując linię całej armii francusko-bawarskiej. Zwycięstwo, splendor, sztandary i ponad 10.000 jeńców przypadło armii genialnego angielskiego wodza.
Świetnie to podsumowuje S. Kochanowski: Artylerja zwalcza artylerję nieprzyjaciela; piechota wsparta zawsze artylerją wiążę piechotę nieprzyjacielską, umiejscawiając przeciwnika. Jazda uwolniona od trosk przewlekłej walki szarżuje na jazdę nieprzyjacielską i niszcząc ją, pozbawia nieprzyjaciela możności manewru. Stąd bitwę tę z punktu widzenia współdziałania broni można ująć następująco: artylerja i piechota wiąże nieprzyjacielską masę oporu t. j. piechotę i artylerję; przez nadłamanie jej zmusza Tallarda do zawieszenia manewru jazdą w powietrzu; jazda Marlborough rozbija jazdę Tallarda, pozbawioną oparcia o piechotę; sama zaś ma swój manewr ubezpieczony. [17]
Rola jazdy pod Ramillies
Pod Ramilies Marlborough planował powtórzenie manewru spod Blenheim. Planował bowiem związać piechotę francuską poprzez atak na Ramillies i Offus. Uderzenie w centralny punkt francuskiej linii, miało zmusić francuskiego marszałka Villeroya do przerzucenia tam odwodów z prawego skrzydła. Wówczas wykorzystując ukształtowanie terenu gros kawalerii sprzymierzonej miało zmiażdżyć francuską jazdę na równinie pomiędzy Ramillies a Taviers.
Bitwa pod Ramiliies z 1706, podczas której Marlborough użył kawalerii jako masy rozstrzygającej/ źródło: Wikimedia Commons
Realizacja planu powiodła się całkowicie, gdyż francuski marszałek dał się wciągnąć w pułapkę. Bojąc się przełamania w centrum pozycji Villeroy pod wpływem gwałtownych ataków piechoty brytyjskiej, przerzucił tam większość swojej piechoty. Pozbawiło to kawalerię francuską ogniowego wsparcia. Wtedy około 15.30 niderlandzki wódz Overkeerk rozkazał uderzyć.[18] Wpierw ruszyło 48 szwadronów niderlandzkich. Potem ruszyło 21 duńskich. Jednak elitarne oddziały francuskiej kawalerii zdołały zatrzymać masę jeźdźców sprzymierzonych. W obliczu zagrożenia swego planu Marlborough przerzucił ze swego prawego skrzydła na lewe ponad 20 szwadronów.[19] Osobiście prowadząc szarżę, John Churchill przełamał linię wojsk francuskich. Skutkowało to klęską armii Villeroya i utratą około 1/3 stanu osobowego.[20] Słowem jak pod Blenheim tak i tutaj dobrze dobrze wprowadzone w czyn współdziałanie broni w manewrze dobrze wykonanym dało zwycięstwo. Marlborough używa tutaj jazdy wyłącznie do ruchu rozstrzygającego, wykonanego w czasie i kierunku rozstrzygającym (?). [21]
Kawaleria pod Oudenaarde?
Trzecia wielka bitwa Marlborough była wyjątkowa. Był to bój spotkaniowy, żadna ze stron nie miała przygotowanej koncepcji bitwy. Kawaleria sprzymierzonych walczyła głównie na skrzydłach ? oddziały pruskie Natzmera chroniły prawą flankę przed okrążeniem, natomiast jazda niderlandzka aktywnie wspierała manewr flankowy, przeprowadzony w końcowej fazie bitwy przez Overkeerka.[22]
Pod Oudenaarde kawaleria nie pełniła roli masy rozstrzygającej. Jej zadania, wynikłe z charakteru starcia, były doraźne. Rezultat tego starcia nie był wypadkową świetnego planu i mądrego współdziałania rodzajów broni, co miało miejsce pod Ramillies czy Blenheim; lecz skutkiem wysokich umiejętności analizy pola walki.
Zadania bojowe jazdy podczas bitwy pod Malplaquet i ich realizacja
Bitwa z 1709 r. była największą bitwą hiszpańskiej wojny sukcesyjnej. Naprzeciw siebie stanęło ponad 200.000 żołnierzy. Francuzi mieli mniej żołnierzy niż Marlborough, toteż postanowili się okopać. W oparciu o umocnione pozycje planowali wydać bitwę obronną, w której wykrwawią przeciwnika a następnie frontalna szarża kawalerii przełamie linie wroga. Marlborough planował natomiast rozegrać bitwą podobnie jak Blenheim i Ramillies czyli związać nieprzyjacielskie flanki gwałtownymi atakami piechoty, by następnie przełamać okopy w centralnym punkcie i rozbić kawalerię Francuzów przy użyciu własnej jazdy.
Kawaleria pod Malplaquet/ źródło: Wikimedia Commons
Ponownie jazda miała stanowić masę rozstrzygającą. Jak to zwykle miało miejsce, Marlborough zdołał zrealizować swój plan. Kolumny generałów Schulenberga i Lottuma związały lewe skrzydło Francuzów, a oddziały niderlandzkie ks. Orańskiego prawą flankę armii francuskiej. Krwawe walki zmusiły francuskiego marszałka Villarsa do ściągnięcia sił z centrum. Wtedy to też brytyjska piechota zajęła okopy francuskie w centralnym punkcie i do akcji wkroczyło ponad 50.000 kawalerzystów z obu stron. Ledwie jednak wysunął naprzód swą kawalerię, kiedy nasza, pod wodzą Boufflersa, puściła się z szarżą i zatrzymała jego szwadrony. ?Sześć razy wróg przejmował ofensywę i sześć razy huragan naszej kawalerii zmiatał go z pola bitwy?. Podobnie jak wojska sprzymierzone, nie mogliśmy jednak zdobyć decydującej przewagi, ponieważ po każdej ich szarży, nasze szwadrony ?musiały zatrzymać się przed ogniem prowadzonych z okopów oraz wycofywać się, pokonane nie tyle przez kawalerię przeciwnika, co przez jego piechotę?.[23] Kawaleria, tak jak pod Blenheim i Ramillies stanowiła i pod Malplaquet główne narzędzie zniszczenia Francuzów.
Podsumowanie
Patrząc na udział i rolę kawalerii w wielkich bitwach księcia Marlborough należy stwierdzić że:
1) kawaleria nie przekraczała 1/3 ilości całej armii,
2) była używana jako masa przełamująca linię wojsk francuskich,
3) oraz masa wiążąca kawalerię wroga[24],
4) zawsze też współdziałała z piechotą i artylerią.
Michał Łukaszewski
Bibliografia:
[1] Formacja piechoty, składająca się z pikinierów i arkebuzerów (potem muszkieterów), która zdominowała pole bitwy w XVI i na początku XVII wieku. Wytworzona przez Hiszpanów w okresie wojen włoskich jako odpowiedź na potęgę szwajcarskich najemników.
[2] Formacja piechoty wymyślona na początku XVII wieku przez Maurycego Orańskiego, stanowiła odpowiedź na potrzeby pola walki. Bardziej nasycona ogniem i elastyczniejsza niż hiszpańskie tercios była w stanie przeciwstawić się hiszpańskiej potędze, co udowodniła w 1600r. pod Nieuwpoort.
[3] System prowadzenia ognia w linii, mający na celu maksymalizację i intensyfikację ognia karabinowego. Batalion piechoty dzielił się na plutony, który każdy oddawał ogień zgodnie z ustalonym porządkiem. Miało to uniemożliwić wrogiej kawalerii szarżę na oddział, który w ten sposób prowadził ogień. Jako jedni z pierwszych system ten wprowadzili Anglicy w okresie Marlborough.
[4] O. Laskowski, Odrębność staropolskiej sztuki wojennej, ?Przegląd Historyczno-Wojskowy?, t. VIII, Warszawa 1936, s. 11.
[5] Tamże, s. 32.
[6] T. Longueville, Marshall Turenne, Londyn 1907, s. 331-335.
[7] D. Chandler, Marlborough as Military Commander, Londyn 1973., s. 4.
[8] Tenże, The Art of Warfare in the Age of Marlborough, Londyn 1976, s. 31.
[9] Tamże.
[10] R. Radziwonka, Bleinheim- Hochstadt 1704, Warszawa 2008, s. 262.
[11] Tamże, s. 179-181.
[12] R. Radziwonka, Ramillies 1706, Warszawa 2010, s. 88-89.
[13] D. Chandler, dz. cyt., s. 216.
[14] C. Atkinson, Marlborough and the Rise of the British Army, London 1921, s. 398
[15] D. Chandler, dz. cyt., s. 254.
[16] A. Konstam, Marlborough, Oxford 2010, s. 47.
[17] S. Kochanowski, Jazda Marlborough. Stan ogólny wojska angielskiego po Cromwellu. Organizacja i Uzbrojenie., ?Przegląd Kawaleryjski?, t. 5, nr 1, Warszawa 1928, s. 25.
[18] R. Radziwonka, Ramillies?, dz. cyt., s. 100.
[19] Tamże, s. 101.
[20] Tamże, s. 112.
[21] S. Kochanowski, dz. cyt., s. 28.
[22] T. Brodrick, History of the late war in the Netherlands; together with an abstract of the Treaty of Utrecht, Londyn 1713, s. 230-232.
[23] J. Colin, Piechota w XVIII wieku. Taktyka, tł. Haberko A., Oświęcim 2015, s. 20.
[24] S. Kochanowski, dz. cyt., s. 34.
