Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w oparciu o wybrane teorie

Obserwując sytuację w naszym bezpośrednim środowisku bezpieczeństwa, na Ukrainie wielu zadaje sobie pytanie zachowanie się poszczególnych państw, a zwłaszcza Federacji Rosyjskiej. Rosja w realizacji swojej polityki mocarstwowej twardo opiera się o zasady realizmu politycznego. Z kolei niektóre państwa zachodnie okazały słabość stosując jedynie instrumenty gospodarcze, co charakterystyczne jest dla paradygmatu liberalizmu. Rzeczywistość stosunków międzynarodowych jest jednak znacznie bardziej złożona. Zachowania podmiotów tych stosunków były od zawsze przedmiotem dociekań naukowych. Tak powstały modele wyjaśniające funkcjonowanie systemu międzynarodowego, które należy choć w minimalnym stopniu zrozumieć, aby analizować i przewidywać dalszy przebieg sytuacji na naszej wschodniej granicy, czy w wielu innych zapalnych punktach współczesnego świata.

Potrzeba bezpieczeństwa jest obecna od początku istnienia życia na naszej planecie i jest ważnym elementem ewolucji gatunkowej. Człowiek, jako jedyna istota na naszej planecie obdarzona wolną wolą i umiejętnością modyfikowania środowiska dla swoich potrzeb od zarania dziejów zmaga się z niszczycielskimi siłami natury, a także negatywnym oddziaływaniem ze strony innych ludzi. Wobec tych negatywnych zjawisk kolejne pokolenia wnoszą olbrzymi wysiłek, aby skutecznie przeciwstawiać się odpowiednio przed nimi zabezpieczyć. Od skuteczności tych wysiłków zależą życie i szczęście jednostek, grup społecznych oraz losy całych narodów i państw. Bezpieczeństwo jest, więc nadrzędną wartością ludzkości, która jest zarazem celem każdego państwa.

Znany amerykański psycholog A. Maslow opracowując hierarchię potrzeb człowieka, potrzebę bezpieczeństwa (pewności, stabilności, oparcia, opieki, wolności od strachu, lęku i chaosu) umieścił na drugim miejscu, tuż po potrzebach fizjologicznych[1]. Z kolei R. Kuźniar podkreśla, że w powodzi haseł w rodzaju ?po pierwsze, gospodarka? lub ?po pierwsze, człowiek?, szybko zapominamy, że fundamentem tego wszystkiego, co ?po pierwsze? jest bezpieczeństwo. Jest ono pierwotną, egzystencjonalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie integralności czy niezawisłości, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu. Owo bezpieczeństwo zależy od tego, co dzieje się wokół nas, od środowiska zewnętrznego, z którego mogą pochodzić ewentualne zagrożenia, zależy także od nas samych ? naszego zdrowia i gotowości sprostania takim zagrożeniom[2].

Warto, więc zastanowić się nad pochodzeniem i istotą terminu bezpieczeństwo. Etymologicznie bezpieczeństwo określa się, jako oraz jako stan ?bez pieczy” (łac sine cura-securitas.), czyli stan wolny od niepokoju dający poczucie pewności dla świadomego podmiotu[3]. W literaturze przedmiotu występuję wiele definicji bezpieczeństwa, gdyż jest to zjawisko obejmującym kilka dyscyplin i specjalności naukowych. W. Stańczyk syntezując wybrane definicje tego zjawiska określa bezpieczeństwo, jako gwarancje nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego rozwoju[4]. Tym samym zwraca uwagę na jego dwa ujęcia. W ujęciu negatywnym oznacza przetrwanie podmiotu, a w ujęciu pozytywnym na swobodę go jego niczym nieskrępowanego rozwoju. Bezpieczeństwo należy również rozpatrywać w ujęciu procesowym, czyli jako aktywność, która zmierza do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów
w konkretnych warunkach[5].

W literaturze przedmiotu najczęściej spotyka się klasyfikacje bezpieczeństwa ze względu na podmiot i przedmiot bezpieczeństwa. R. Zięba wyróżnia w tym przypadku bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. B. Balcerowicz bezpieczeństwo narodowe definiuje, jako stan uzyskany w wyniku odpowiednio zorganizowanej obrony i ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi określany stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń[6]. R. Zięba bezpieczeństwo międzynarodowe określa, jako stan bezpieczeństwa całej zbiorowości państw oraz systemu międzynarodowego, w jakim państwa te występują[7]. Inne podejście z kolei prezentuje M. Nowak, wyróżniając w ujęciu podmiotowym bezpieczeństwo personalne, grupowe i narodowe[8].

W aspekcie przedmiotowym można wyróżnić na przykład bezpieczeństwo polityczne, wojskowe, gospodarcze, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne, informacyjne. Za E. Nowakiem, możemy przyjąć, ze bezpieczeństwo militarne to relacja, jaka zachodzi między tym państwem ,a środowiskiem międzynarodowym , w której uczestniczy czynnik militarny, ze strony, którego może dojść lub dochodzi do zagrożenia interesów państwa, związanych z jego rozwojem, istnieniem i funkcjonowaniem[9]. Natomiast bezpieczeństwo gospodarcze (ekonomiczne) K. Księżopolski, określa, jako zdolność systemu gospodarczego państwa (grupy państw) do takiego wykorzystania wewnętrznych czynników rozwoju
i międzynarodowej współzależności ekonomicznej, które będą gwarantowały jego niezagrożony rozwój.

Rys. 1. Przykładowa typologia bezpieczeństwa w ujęciu przedmiotowym / Źródło: www.kk.jgora.pl, dostęp: 16.12.2013.

Bezpieczeństwo ma również wymiar obiektywny i subiektywny, który wyraża się określonym postrzeganiem go przez dany podmiot. Szwajcarski politolog Daniel Frei, istoty bezpieczeństwa upatruje właśnie w analizie obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia. W uproszczeniu jego model objaśniania bezpieczeństwa przedstawia się następująco:

• Stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;
•  Stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane, jako duże;
• Stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie zewnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa, jako niewielkie;
• Stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe[10].

Innymi słowy, bezpieczeństwo w sensie subiektywnym oznacza brak obaw danego podmiotu, co do własnego bezpieczeństwa, z kolei w obiektywnym ? niewystępowanie podmiotów mogących realnie to zagrożenie stanowić. Nie da się jednak osiągnąć stuprocentowego stanu bezpieczeństwa.

Podczas gdy w ujęciu tradycyjnym bezpieczeństwo rozpatrywane było głównie w kategoriach militarnych, współcześnie dotyka ono praktycznie każdej dziedziny aktywności podmiotu. Jak podkreśla czołowy przedstawiciel szkoły kopenhaskiej w dziedzinie bezpieczeństwa – B. Buzan, po rozpadzie dwubiegunowego świata, bezpieczeństwo  w odniesieniu do podmiotu, jakim jest państwo należy traktować holistycznie ze względu na chociażby internacjonalizacje zagrożeń[11]. Zagrożenia natomiast są nierozerwalnie związane ze zjawiskiem bezpieczeństwa. Możemy określić je, jako pośrednie lub bezpośrednie destrukcyjne oddziaływania na podmiot[12]. Zagrożenia mają różny charakter, siłę i skalę oddziaływania oraz różne źródła wynikające ze środowiska, w którym funkcjonuję dany podmiot.

Współcześnie do głównych zagrożeń występujących w środowisku międzynarodowym zaliczyć możemy terroryzm międzynarodowy, zorganizowaną przestępczość mafijną, nielegalny handel bronią, braki żywności, surowców, a nawet wody, zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (np. problem tzw. ?dziury ozonowej” nad Ziemią), niekontrolowany przyrost naturalny, choroby epidemiczne (oraz AIDS), znaczące dysproporcje rozwojowe i inne[13]. Niektóre z nich mogą nakładać się na siebie lub potęgować inne, co powoduje efekt synergii, zwiększając tym samym ich destrukcyjne oddziaływanie. Realne zagrożenia przybieraj postać zjawisk określanych, jako kryzys lub konflikt. Jedną z podstawowych typologii zagrożeń w literaturze przedmiotu jest typologia według źródła zagrożeń. W tym przypadku możemy wyróżnić zagrożenia związane  z działalnością człowieka, jak i sił natury[14].

Rys. 2. Dychotomiczny podział zagrożeń na ich występowanie w czasie wojny i pokoju. / Źródło: http://www.michalow.pl/page.php?id=41, dostęp: 26.12.2013.

Bezpieczeństwo międzynarodowe jest pojęciem szerszym od narodowego, gdyż dotyka problematyki bezpieczeństwa wszystkich uczestników systemu międzynarodowego, wykraczając poza struktury narodowe. W takim podejściu oprócz własnych interesów, należy brać również interesy sąsiadów. Wszystko to sprawia, że przechodzi się od narodowych koncepcji bezpieczeństwa do międzynarodowych i kooperatywnych rozwiązań, które często wykraczają poza region i obejmują całość stosunków międzynarodowych. Zdaniem B. Buzana, pod pojęciem bezpieczeństwa międzynarodowego należy rozumieć zdolność państw i społeczeństw do utrzymywania niezależnej tożsamości i integracji funkcjonalnej[15].

W praktyce funkcjonuje wiele podejść i modeli wyjaśniających funkcjonowanie systemu międzynarodowego, a współcześnie możemy zaobserwować pewne cechy charakterystyczne wpływające na ich formułowanie. Opinie wielu badaczy i ekspertów z dziedziny stosunków międzynarodowych ta temat skutecznej koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego są zróżnicowane, co wynika z ich ocen opartych na następujących argumentach:

• Koniec zimnej wojny przyniósł ograniczone zmiany substancji struktur decydujących o pokoju;
• Natura stosunków międzynarodowych nadal opiera się w dużej mierze na stosowaniu przemocy;
• Współpraca i konkurencja nie są zjawiskiem nowym w stosunkach międzynarodowych, charakteryzowały je w przeszłości, zanim nastąpił koniec zimnej wojny[16].

Jak podkreśla J. Kukułka, naturalną tendencją badaczy było wykraczanie poza pewną sumę realiów rzeczywistości międzynarodowej I dochodzenie do uogólniających koncepcji teoretycznych czy podejść badawczych. Istnienie wielu rozbieżności w określeniu tego, co kojarzone było z refleksją teoretyczną, było dowodem braku intersubiektywnej zgodności w formułowaniu I rozwijaniu teorii stosunków międzynarodowych. Jednym z głównych przedmiotów sporu były chociażby kwestie związane z bezpieczeństwem międzynarodowymi I tym w jaki sposób państwa powinny je sobie zapewnić. Różnice pomiędzy poszczególnymi podejściami badawczymi doprowadziły do tzw. wielkich debat teoretycznych, które miały wyjaśniać zjawiska zachodzące w rzeczywistości stosunków międzynarodowych. W ich wyniku wykształciły się paradygmaty wyjaśniające rzeczywistość międzynarodową[17].

Do zasadniczych paradygmatów bezpieczeństwa międzynarodowego możemy zaliczyć:

• Realizm i neorealizm (realizm strukturalny);
• Liberalizm i neorealizm;
• Konstruktywizm;
• i inne (behawioryzm, postmodernizm, feminizm, globalizm, ekologizm, itd.).

Należy przy tym podkreślić, że żaden z paradygmatów, czy koncepcji teoretycznych nie może być traktowane, jako pełne vademecum wyjaśniające skomplikowaną rzeczywistość bezpieczeństwa międzynarodowego. Stabilność i bezpieczeństwo w stosunkach międzynarodowych gwarantowana jest przez wiele czynników, które w jednych paradygmatach zajmują kluczowe znaczenie, a w innych są nawet całkowicie pomijane lub bagatelizowane. Współczesny system bezpieczeństwa międzynarodowego można użyć określeń: postmodernistyczny, globalny, konstruktywistyczny, kooperatywny (kolektywny), liberalno-instytucjonalny, czy demokratyczny. W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że współczesne koncepcje teoretyczne i paradygmaty bezpieczeństwa międzynarodowego oparte są w znacznej mierze na podstawie nurtów głównych, takich jak realizm i liberalizm[18].

REALIZM I NEOREALIZM

Koncepcja realizmu była przede wszystkim reakcją intelektualną na doświadczenia II wojny światowej i początek dwubiegunowego podziału świata. Realizm rozwijał się intensywnie na przełomie lat dwudziestych XX wieku i pierwszej połowie lat pięćdziesiątych. Główni teoretycy paradygmatu realistycznego to w większości emigranci z powojennych Niemiec, którzy znaleźli schronienie w USA: Reinhold Neiburh, Hans Morgenthau, Joihn Herz, , Arnold Wolfers i Henry Kissinger. Z kolei do Brytyjskich reprezentantów realizmu należą: Eduard Caar i George Kennan, który był rodowitym Amerykaninem. Z pewnymi założeniami koncepcji realizmu zgadzali się także teoretycy tacy jak Herbert Butterfield, Hadley Bull, Michael Howard i Adam Watson. Wszyscy oni uważali, że kluczowe miejsce w stosunkach międzynarodowych zajmuje potęga państwa, zwłaszcza w wymiarze militarnym oraz egoistyczny interes narodowy. R. Niebuhr, który był protestanckim teologiem, tezy realistycznej koncepcji sformułował już w latach 30. Twierdził wówczas ze w realiach stosunków międzynarodowych, że sen o wiecznym pokoju i braterstwie ludzkości nie ziści się nigdy[19]

Za możliwy i realny uważał jednak realizm chrześcijański międzynarodowym ładzie państwowym. H. Morgenthau uważany przez wielu za ?ojca? realizmu najpełniej sformułował tezy realizmu w swoim głośnym dziele zatytułowanym Politics among Nations, w którym zamieścił sześć zasad realizmu politycznego:

1. Podstawa życia politycznego tkwi w naturze ludzkiej;
2. Pojęciem integrującym politykę międzynarodową jest interes narodowy definiowany w kategoriach potęgi, a stosunki międzynarodowe są nieustannym współzawodnictwem o przetrwanie za pomocą potęgi i siły.;
3. Tak określany interes narodowy jest obiektywną i powszechną rzeczywistością;
4. Między porządkiem moralnym i politycznym istnieje nieuniknione napięcie;
5. Żadna wartość lub szczególna ideologia nie stanowią uniwersalnej recepty polityki;
6. Polityka zagraniczna ma pewną autonomię, a jej specyfika pochodzi z poszukiwania interesu narodowego.

Rys. 3. Hans Joachim Morgenthau ? amerykański prawnik i badacz stosunków międzynarodowych niemieckiego pochodzenia. Jest uznawany – obok Edwarda Carra – za ojca nurtu realistycznego we współczesnej teorii stosunków międzynarodowych. / wikmedia

Z kolei podając za T. Łoś-Nowak, istota realizmu zamyka się w następujących tezach:

1. Państwo jest najważniejszym i podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych;
2. Państwo w stosunkach międzynarodowych działa racjonalnie, tzn. z wielu alternatywnych rozwiązań wybiera najkorzystniejsze dla siebie, nie kierując się względem na dobro innych;
3. Kluczem wszelkich jego działań jest przetrwanie i niezależność;
4. Anarchia i dystrybucja siły wymuszają strukturalny układ systemu międzynarodowego[20].

Poglądy realistów są państwocentryczne, tzn. panuje wśród nich powszechnie akceptowalny pogląd, że państwo jest najważniejszym uczestnikiem stosunków międzynarodowych. Przemawiającym za tym argumentem, ma być fakt, że są aktorami unitarnymi i racjonalnymi w utrzymywaniu bezpieczeństwa narodowego na czele hierarchii spraw międzynarodowych. Ich zdaniem to właśnie potęga jest czynnikiem zabezpieczającym interes narodowy, który należy rozumieć, jako przetrwanie państwa w wymiarach terytorium, instytucji politycznych, podstawowych wartości, kultury i prestiżu. Użycie potęgi może znajdować wyraz w postaci przemocy, w tym poprzez wykorzystanie siły zbrojnej.

Mając na uwadze wymóg racjonalnego zachowania aktorów należy odróżnić interesy żywotne od drugorzędnych. Z czasem poglądy te poddane zostały krytyce, czemu sprzyjały wydarzenia z lat 80 XX wieku. Powszechny był zarzut wystosowany wobec realistów, że koncepcja ta jest zbytnio skoncentrowana wokół państwa, negując coraz większą role organizacji międzynarodowych oraz innych podmiotów niepaństwowych. Kolejne zarzuty dotyczyły niedostrzegania lub nawet lekceważenie pewnych zjawisk kształtujących stosunki międzynarodowe, takich jak ideologia, czynniki gospodarcze, procesy integracyjne, i stosunki transnarodowe. Krytyka dotyczyła także przypisywania naturze ludzkiej wielu cech negatywnych takich jak instynktu siły i agresywności. Pogląd o przyczynach przemocy w stosunkach międzynarodowych mających swe źródło w anarchicznej strukturze systemu międzynarodowego również został deprecjonowany[21].

Choć minęło przeszło 50 lat od czasu, kiedy Hans Morgenthau wprowadził termin ?realizm?, jako jedną z podstawowych metod badania stosunków międzynarodowych, to niektóre z jej założeń nadal pozostają aktualne. Morgenthau uznany został za ojca wielkiej szkoły realistów. Jakkolwiek od tego czasu pojawiło się wiele szkół myślenia (liberalni instytucjonaliści, konstruktywiści, różne demokratyczne szkoły ?badań nad pokojem?), to poglądy, które ponad pół wieku temu przedstawił Hans Morgenthau, są punktem odniesienia we wszelkich debatach na temat międzynarodowego systemu bezpieczeństwa i wygląda na to, że dalej będą brane pod uwagę w interpretacji zjawisk zachodzących w stosunkach międzynarodowych, a zwłaszcza w odniesieniu do kwestii bezpieczeństwa.

LIBERALIZM I NEOLIBERALIZM

Pojęcie liberalizmu kojarzone jest przede wszystkim z zagadnieniami gospodarczymi. Definiowanie tego pojęcia w literaturze przedmiotu nie jest jednoznaczne. Niejednoznaczność jest nieunikniona, gdyż wynika z wielorakiego pojmowania tego pojęcia. W liberalizmie chodzi  o swobodę działania jednostek, zwłaszcza w dziedzinie politycznej i gospodarczej, o wolność, co wyraża jego nazwa, pochodząca od łacińskiego liberalis ?wolnościowy? czy też liber ?wolny?. Źródła teorii liberalnej tkwią w optymizmie oświecenia, dziewiętnastowiecznym liberalizmie politycznym i ekonomicznym oraz dwudziestowiecznym idealizmie wilsonowskim. Wkład osiemnastowiecznego oświecenia opiera się na greckiej jeszcze idei, że ludzie są istotami racjonalnymi, zdolnymi zrozumieć powszechne prawa rządzące zarówno naturą, jak
i społeczeństwem.[22].

Jednym z wybitnych i znanych przedstawicieli nurtu liberalnego w jego klasycznym ujęciu był angielski filozof, teoretyk państwa absolutnego, autor licznych znanych prac z zakresu ustrojowo-prawnego, np.: Leviatan, The Elements of Law: Natural and Politic – Thomas Hobbes. Według niego każda analiza zjawisk polityczno-prawnych powinna się opierać przede wszystkim na człowieku nie jako istocie społecznej, ale wyizolowanej jednostce, którą kierują egoizm i instynkt samozachowawczy. Pesymizm wynikający z faktu niemożliwości okiełznania tych namiętności przez człowieka, doprowadził go do wniosku, ze w prepaństwowym i praspołecznym stanie natury, z powodu braku zorganizowanych instytucji mających możliwość egzekwowania określonych zasad postępowania, ludzie żyli w anarchii, którą cechowała walka wszystkich ze wszystkimi. Sytuacja ta skłoniła jednostki do wyrzeczenia się pewnej części wolności an rzecz suwerena, który będzie w stanie zaprowadzić ład i bezpieczeństwo. Suweren w tym rozumienie jest emanacją społeczeństwa i państw[23].

Rys. 4. angielski filozof, autor dzieła Lewiatan (1651), traktatu, w którym dowodzi, że jedynym sposobem uniknięcia zła, jakie spotyka ludzi żyjących w tzw. stanie natury, jest zawarcie umowy przekazującej nieograniczoną, absolutną władzę w ręce suwerena. / wikimedia

Równie istotnie miejsce w paradygmacie liberalnym zajmuje idea ustroju demokratycznego. Duży wkład w tej dziedzinie wniósł filozof, teolog, polityk holenderski
i zwolennik republikanizmu – Benedykt Spinoza. Według niego demokracja stanowi najlepszy ustrój dla społeczeństwa, gdyż pozwala pogodzić interesy jednostki z interesem ogółu[24]. Z kolei za ?ojca? myśli liberalnej i autora dzieł będących klasycznym wykładem liberalizmu politycznego uchodzi John Locke. Jest on również uważany za twórcę podstaw teoretycznych rządów demokratycznych. Meritu Locke?a stanowi jego koncepcja stanu natury i wynikająca z niej wizja pożądanego systemu polityczno-prawnego. Koncepcja ta stała się na absolutystyczny model rządów i wyraz aspiracji nowożytnej burżuazji, stała się przyczynkiem rozwoju paradygmatu liberalnego[25].

Z punktu widzenia poglądów liberalistów na zagadnienia związane z bezpieczeństwem, międzynarodowym, należy przytoczyć dorobek francuskiego filozofa barona de la Br?de et de Montesquieu. Wyrażał on przekonanie o dobrej stronie natury ludzkiej twierdził, że natura ludzka nie jest zepsuta, lecz problemy pojawiają się z chwilą, gdy człowiek wkracza w społeczeństwo obywatelskie i tworzy odrębne narody. Wierzył w konieczność i zalety edukacji, która pozwoli uregulować postępowanie narodów nawet podczas wojny. Sam pozytywnie stwierdził, że w czasie pokoju rozmaite narody powinny sobie świadczyć najwięcej dobra, w czasie zaś wojny najmniej zła, bez szkody dla swoich zasadniczych interesów[26].                                                                            

W podobnym tonie prezentował swoje poglądy Immanuel Kant, którego pisma sformowały trzon przekonań oświecenia. Twierdził on, iż międzynarodową anarchię można pokonać jedynie za pomocą pewnego rodzaju kolektywnego działania, stabilność i bezpieczeństwo stosunków międzynarodowych powinna zagwarantować federacja państw, których suwerenność pozostałaby nietknięta. Kant wyrażał nadzieję, że ludzie nauczą się, jak unikać wojen, choć sam przyznawał, że zadanie to jest bardzo trudne. Dziewiętnastowieczny liberalizm przyjmował racjonalizm osiemnastowiecznego oświecenia i przeformułowywał go, uznając wyższość ustroju demokratycznego nad arystokracją i wolnego handlu nad narodową samowystarczalnością gospodarczą.

Teoretycy liberalni uważali, ze wolna wymiana gospodarcza i handlowa prowadzi do powstawania współzależności, co skutkuje podnoszeniem kosztów potencjalnej wojny. W tak rozumianym modelu bezpieczeństwa międzynarodowego, zasadniczą rolę odgrywałby dobrobyt ekonomiczny, a także rozwój i współpraca gospodarcza w skali światowej. Tudzież preferowanym ustrojem była demokracja oparta na fundamencie kapitalistycznym. Dwudziesto wieczny idealizm, którego zwolennikiem był m.in. amerykański prezydent Woodrow Wilson koncentrował się na roli instytucji międzynawowych. Powstały wówczas Pakt Ligi Narodów miał uzasadniać wdrożenie koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego, zgodnie, z którą agresja ze strony jednego państwa miała się spotkać z kolektywnym przeciwdziałaniem. Organizacje tego typu miały ponadto stanowić forum rozwiązywania zasadniczych sporów i problemów międzynarodowych. Liberałowie pokładają również nadzieję w prawie międzynarodowym i instrumentach prawnych: mediacji, arbitrażu i sądach międzynarodowych, które powinny przyczynić się do zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowego[27].

Po wydarzeniach z II wojny światowej i nieskuteczności Ligi Narodów oraz przewartościowaniom, jaki miały wówczas miejsce, klasyczny liberalizm stracił na aktualności. Począwszy od lat 70 liberalizm zaczął powracać do życia pod nazwą neoliberalnego instytucjonalizmu. Jego zwolennicy, jak na przykład politolog Robert Axelrod i Robert O. Keohane na podstawie swoich analiz zadali pytanie – dlaczego państwa na ogół decydują się na współpracę nawet w anarchicznych warunkach systemu międzynarodowego. Odpowiedzią na to pytanie stał się tzw. dylemat więźnia.

Dylemat więźnia przedstawia sytuację dwóch mężczyzn zatrzymanych przez policję, jednak bez wystarczających dowodów na ich winę. Umieszczono ich w osobnych pomieszczeniach oraz powiedziano, że przyznanie się do winy daje im tylko rok więzienia. W przypadku, gdy obaj nie przyznają się zostaną wypuszczeni na wolność. Sytuacja komplikuje się w przypadku, gdy tylko jeden z nich przyzna się do winy. W ten sposób obciąży drugiego, a sam uzyska korzystny wyrok. W takim przypadku ten, który przyznał się otrzyma pół roku więzienia, a drugi aż pięć lat.[28].

Współpraca leży, więc w istocie w interesie każdego z więźniów. Podobnie państwa nie znajdują się w sytuacjach jednorazowych: wciąż na nowo przeciwstawiają się sobie w pewnych konkretnych okolicznościach. Inaczej niż klasyczni liberałowie, neoliberalni instytucjonaliści nie wierzą, że współpraca między jednostkami wynika z natury ludzkiej. Dylemat więźnia daje neoliberalnym instytucjonalistom uzasadnienie wzajemnej współpracy w środowisku, w którym nie jest ona narzucana przez jakąkolwiek międzynarodową władzę. Ponad to według nich ważne jest instytucje międzynarodowe pomagają zapewnić bezpieczeństwo. Instytucje te wykraczają również poza samo bezpieczeństwo a dotyczą interakcji podmiotów systemu międzynarodowo w sprawach takich jak prawa człowieka sprawy środowiska, imigracji i gospodarki[29].

Dynamiczny rozwój nurty neoliberalnego miał miejsce pod koniec lat 80 i początkach lat 90 XX wieku. W stosunkach międzynarodowych coraz\ większego znaczenia nabierały, bowiem podmioty pozapaństwowe, negując tym samy, hegemonie państwa w walce o wpływy i władzę. Zmianie uległy także wyznaczniki miary siły i potęgi państwa oraz źródła jego niezależności w systemie międzynarodowym. Zmienił się także charakter i rodzaje powiązań pomiędzy państwami, a aktorami niesuwerennymi. Tak narodziła się pluralistyczna wizja świata, w której walka i rywalizacja musiały ustąpić współpracy międzynarodowej i woli kompromisu. Pojawienie się i coraz większe wpływy aktorów pozapaństwowych takich jak, korporacje transnarodowe, czy grupy interesów wymagało nowych badań i konstrukcji teoretycznych[30].

Dla neoliberałów inaczej niż dla realistów, problemy bezpieczeństwa nie zawsze są najważniejsze. Według nich ostatecznym celem państwa jest dążenie do dobrobytu i pomyślności, a znaczenia nabierają czynniki gospodarcze i społeczne. W warunkach współzależności ważniejsze okazują się determinanty ekonomiczne, które sprawiają, że ryzyko konfliktu spada do minimum, a reżimy międzynarodowe rozumienie jaki zasady, normy, reguły i procedury, wokół których koncentrują się oczekiwania aktorów. Neoliberałowie podkreślają, że rzeczywista siła państwa pochodzi od asymetryczności współzależności. Wśród liberalnych koncepcji zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowego na uwagę zasługują: teoria demokratycznego pokoju i koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego.

Teoria demokratycznego pokoju zakłada, że państwa o ustroju demokratycznym nie prowadzą ze sobą wojen. No uzasadnienie tej tezy przytaczane są dwa zasadnicze argumenty ? instytucjonalny i normatywny. Argument instytucjonalny bazuje na dorobku intelektualnym Imannuela Kanta, który twierdził, że republikański ustrój, w każdym państwie powinien być republikański. Obywatele wówczas nie będą skłonni narażać się na niebezpieczeństwo, a rządy organiczną się w swoich wojowniczych zamiarach. Wojna mogłaby bowiem wpłynąć na nastroje społeczne w okresie wyborczym , czego politycy będą chcieli za wszelką cenę uniknąć. Argument normatywny zakłada z kolei, że utworzenie federacji państw demokratycznych przeniesie kulturę i normy zachowania państwa demokratycznego na poziom międzynarodowy[31].

Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego miała przezwyciężyć logikę równowagi sił jaka utrzymywała się przez okres zimnej wojny. Według zwolenników tej koncepcji, to właśnie równowaga miała być zarzewiem sporów i konfliktów w stosunkach międzynarodowych. Istotą bezpieczeństwa zbiorowego jest założenie, że w przypadku ataku na któregokolwiek członka systemu, reszta podejmie kroki aby przywrócić bezpieczeństwo i zakończyć konflikt. Należy mieć na uwadze, że wyróżnia się koncepcje bezpieczeństwa zbiorowego, gdy zagrożenie poschodzi z wewnątrz systemu (ONZ), a także zbiorową obronę, gdy zagrożenie pochodzi z zewnątrz (NATO). Liberałowie wyróżniają także koncepcje bezpieczeństwa wspólnego,defensywnego, wszechstronnego i kooperatywnego (współpraca UE i NATO)[32].

Rozwój stosunków międzynarodowych pokazał, że bliższa realizacji stała się koncepcja neoliberałów. NATO przetrwało i potwierdziło to prawdę, że łatwiej przystosować istniejącą już organizację do nowej sytuacji, niż utworzyć nową, o podobnych celach. Potwierdziła się też prawidłowość, że instytucje międzynarodowe raczej ewoluują i zmieniają się, niż zanikają. Po upadku komunizmu i Związku Radzieckiego, NATO musiało ponownie znaleźć pomysł polityczny na siebie wobec pierwszych wyzwań ery postzimnowojennej. W istocie, ponowne odnalezienie się Sojusz w warunkach postzimnowojennych jest jedną z głównych przyczyn, dla których Europa, jako całość jest obecnie bardziej pokojowa i bezpieczna niż była kiedykolwiek w najnowszej historii[33].

KONSTRUKTYWIZM

Konstruktywizm przyjmuję, że tożsamości (stałe rozumienie swej woli) oraz interesy nią są dane państwom a priori, jak przyjmują pozytywiści, ale kształtują się, jako wynik powtarzalnych i zrytualizowanych interakcji między państwami. Według konstruktywistów tożsamość ma zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Szczególną role odgrywają tutaj elity polityczne, które tworzą idee i w ten sposób wpływają na zachowania państw, m.in. poprzez definiowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa. Równie istotne jest tzw. zjawisko sekurytyzacji, czyli definiowanie jakiejś aktywności, jako zjawiska należącego do sfery bezpieczeństwa[34].Choć konstruktywizm jest współczesnym, paradygmatem postrzegania stosunków międzynarodowych, to ponownie zwrócił uwagę badaczy na fundamentalne kwestie, dotyczące takich zagadnień jak chociażby suwerenność państw, ich rola w systemie międzynarodowym czy obywatelstwo. Ponadto rozpoczął debatę na temat pomijanych w innych ujęciach kwestiach takich jak rola płci, czy etniczności. Konstruktywizm tak jak w przypadku omawianych wcześniej paradygmatów nie jest jednolity i występuje w nim wiele zmiennych. Konstruktywiści twierdzą, ponieważ świat jest tak skomplikowany, nie jest w zasadzie możliwe żadne ogólne ujęcie całości stosunków międzynarodowych. W konstruktywistycznym modelu bezpieczeństwa międzynarodowego główną rolę odgrywają przekonania elit, tożsamości, normy społeczne i idee.

Jednostki tworzące zbiorowości kształtują kulturę, a interesy narodowe i państwowe są wynikiem społecznych tożsamości aktorów. W tym ujęciu przedmiot badań koncentruje się na normach i praktykach jednostek oraz zbiorowości, przy czym nie przeprowadza się rozróżnienia na politykę wewnętrzną i międzynarodową[35]. Co znamienne, konstruktywności unikają rozpatrywania stosunków międzynarodowych poprzez pryzmat struktury systemu. Podkreślają, że sama struktura i związana z nią hierarchia nic nie wyjaśnia i nie mówi wiele o prawdziwych powodach zachowania aktorów. Tylko poznanie tożsamości, które zmieniają się w wyniku współpracy i uczenia się w relacjach między państwami pozwala zrozumieć stosunki międzynarodowe. Tym, co łączy konstruktywistów z neorealistami i neoliberałami jest przywiązywanie wagi do siły. Nie chodzi jednak o siłę w aspekcie materialnym (militarna, ekonomiczna, polityczna),a o siłę w kategoriach dyskursywnych, czyli idee, kulturę i język. Siła zawsze występuje w relacjach pomiędzy aktorami, a konstruktywiści dążą do odnalezienia jej źródeł. To właśnie ukazanie źródeł siły w ideach i ukazywanie, w jaki sposób idee kształtują i zmieniają tożsamość[36].

Tabela nr. 1. Konflikt w Kosowie według teorii stosunków międzynarodowych

Źródło: J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, [w:] K. Żurkowska, Bezpieczeństwo międzynarodowe ? przegląd aktualnego stanu, IusAtTax, Warszawa 2011, s. 95.

Każdy z omawianych paradygmatów podchodzi inaczej do bezpieczeństwa międzynarodowego. Żaden z nich osobno nie pozwala jednak na ujęcie całości zjawisk występujących w rzeczywistości międzynarodowej. W praktyce podejścia te przeplatają się ze sobą i trudno jednoznacznie interpretować zjawisk wyłącznie poprze pryzmat jednej teorii. Niemniej jednak, neorealizm, neoliberalizm i konstruktywizm nadal stanowią wpływowe teorie wyjaśniające wiele zjawisk. Ponadto wypracowane przez poszczególne podejścia modele bezpieczeństwa, jak na przykład równowaga sił lansowana przez realistów sprawdzały się niejednokrotnie i wiele zapowiada, że niektóre z nich będą z powodzeniem funkcjonować nadal.