W ciągu pierwszych dni pierwszej wojny światowej – głównodowodzący rosyjskiej Floty Bałtyckiej – adm. Nikołaj Essen powziął na własną odpowiedzialność decyzję, która miałaby skutki polityczne i strategiczne o nieobliczalnych wprost konsekwencjach. Była to prawdopodobnie jedna z najbardziej kontrowersyjnych decyzji, podjętych podczas Wielkiej Wojny. Dowódca Floty Bałtyckiej zaplanował przeprowadzenie prewencyjnej operacji, której celem miało być zneutralizowanie szwedzkiej marynarki wojennej.
Potencjalny przeciwnik rosyjskiej Floty Bałtyckiej – siły morskie Szwecji.
W zainicjowanych w 1907 r. pracach nad planem strategiczno-operacyjnym dla Floty Bałtyckiej Wydział Operacyjny Sztabu Generalnego MW przyjął założenie, iż potencjalnymi przeciwnikami floty rosyjskiej będą siły morskie Niemiec oraz Szwecji.
W rosyjskich kołach politycznych i wojskowych zdawano sobie doskonale sprawę z faktu, iż dla Cesarstwa Niemieckiego panowanie na Bałtyku stanowiło sprawę najwyższej wagi, gdyż zapewniało nieprzerwane dostawy wysokogatunkowej rudy żelaza ze Szwecji, bez której nie mógł funkcjonować niemiecki przemysł zbrojeniowy. Wzrost wpływów politycznych Niemiec w Szwecji, będący następstwem skutecznej ekspansji gospodarczej datującej się od lat 90. XIX stulecia, był z niepokojem obserwowany nad Newą, gdzie obawiano się zawarcia aliansu niemiecko-szwedzkiego skierowanego przeciwko Rosji. Nawet po wybuchu Wielkiej Wojny, mimo iż rząd szwedzki zadeklarował nieangażowanie się w konflikt1, planiści rosyjscy nadal postrzegali siły zbrojne Szwecji jako potencjalnego przeciwnika mogącego we współpracy z flotą niemiecką zagrozić bezpieczeństwu Finlandii, a w dalszej kolejności St. Petersburga.
Z podanych powyżej powodów siły morskie Niemiec i Szwecji były w latach 1906-1914 przedmiotem szczegółowych studiów i analiz prowadzonych przez jedną z sekcji (Niemcy, państwa skandynawskie) Referatu Statystyki Obcej (od 1911 r. Wydziału Statystycznego) Sztabu Generalnego rosyjskiej marynarki wojennej.
Sekcją kierował kpt. 2. rangi baron Otto Richter. Od maja 1914 r., tj. od momentu utworzenia w strukturze Sztabu Generalnego MW – Referatu Specjalnego, odpowiedzialnego za prowadzenie działań wywiadowczych i kontrwywiadowczych, szef Sztabu Generalnego dysponował drugim, pracującym niezależnie od sekcji Richtera, źródłem informacji o flocie niemieckiej oraz szwedzkiej. Ich pozyskiwaniem zajmowała się sekcja Referatu Specjalnego odpowiedzialna za Bałtycki TDW. Materiały wywiadowcze trafiały do niej za pośrednictwem attachés morskich działających w Niemczech oraz Szwecji.
Oprócz Rosji, Niemiec i Szwecji krajem posiadającym w 1914 r. dostęp do Bałtyku była także Dania. Z racji swego położenia nad brzegami cieśnin łączących Bałtyk z Morzem Północnym Królestwo Duńskie znalazło się pod silną presją polityczną ze strony swego południowego sąsiada (Niemiec) dążącego do uzyskania kontroli nad tym ważnym strategicznie szlakiem wodnym. W przypadku wybuchu wojny europejskiej admiralicja niemiecka planowała bowiem zaminowanie cieśnin, aby izolować rosyjską Flotę Bałtycką od ewentualnej pomocy ze strony Royal Navy. Rosyjski Sztab Generalny Marynarki Wojennej doceniał oczywiście znaczenie strategiczne cieśnin duńskich, ale z racji ich oddalenia geograficznego od obszaru morskiego pozostającego pod kontrolą Floty Bałtyckiej oraz z powodu nie ukończonych zbrojeń nie planował prowadzenia operacji w tej części akwenu. W przedwojennych planach strategiczno-operacyjnych flota duńska nie była brana pod uwagę jako potencjalny przeciwnik rosyjskich sił morskich na Bałtyku.
W 1914 r. w skład floty wojennej Danii (Kongelige Danske Marine, Królewska Duńska Marynarka Wojenna) wchodziły: 4 pancerniki obrony wybrzeża, 3 krążowniki lekkie, 10 małych kontrtorpedowców, 9 torpedowców, 3 kanonierki, 6 małych okrętów podwodnych, 2 stawiacze min, 21 patrolowców oraz jednostki pomocnicze. Większość okrętów duńskiej floty wojennej była mocno przestarzała.
Szwedzka Królewska Marynarka Wojenna (Svenska Marinen) A.D. 1914
Przed wybuchem pierwszej wojny światowej stosunkowo silną flotą na Bałtyku dysponowała także Szwecja. W lipcu 1914 r. w skład szwedzkiej marynarki wojennej wchodziło:
– 12 pancerników obrony wybrzeża – Oskar II2, 4 typu Äran3 (Äran, Wasa, Tapperheten, Manligheten), Dristigheten4, 3 typu Oden5 (Oden, Niord, Thor), 3 typu Svea6 (Svea, Göta, Thule),
– 10 monitorów – w tym 3 typu John Ericsson7 (John Ericsson, Thordön, Tirfing) oraz 7 typu Hildur8 (Hildur, Gerda, Ulf, Björn, Berserk, Sölve, Folke),
– krążownik pancerny Fylgia9,
– 5 krążowników torpedowych typu Örnen10 (Örnen, Jacob Bagge, Clas Horn, Clas Uggla, Psilander),
– 8 kontrtorpedowców – Mode11, Magne12, 4 typu Wale13 (Wale, Sigurd, Ragnar, Vidar), 2 typu Hugin14 (Hugin, Munin)
– 53 torpedowce – w tym 31 torpedowców I klasy: 2 typu Gondul15 (Gondul, Gudur), 12 typu Blixt16 (Blixt, Komet, Meteor, Stjera, Orkan, Bris, Vind, Virgo, Mira, Orion, Sirius, Kapella), 17 typu Plejad17 (Plejad, Pollux, Castor, Vega, Vesta, Iris, Thetis, Spica, Astrea, Antares, Arcturus, Alair, Argo, Polaris, Perseus, Regulur, Riegel) oraz 22 torpedowce II klasy18 oznaczone numerami taktycznymi – Nr 1-12, Nr 14-15, Nr 71, Nr 73, Nr 75, Nr 77, Nr 79, Nr 81, Nr 83, Nr 85,
– 3 kanonierki – w tym 2 typu Disa19 (Disa, Skagul) oraz Svensksund20,
– 8 okrętów podwodnych – Hajen21, Hvalen22, 6 zmodernizowanego typu Hajen23 (Nr 2-6, Laxen),
– 2 stawiacze min – Clas Fleming24, Edda25,
– kilkadziesiąt jednostek pomocniczych, w tym okręty łącznikowe, okręty szkolne, okręty hydrograficzne, okręt-baza okrętów podwodnych, jacht, okręt warsztatowy, holowniki oraz okręt szpitalny.
Przed wybuchem pierwszej wojny światowej rozpoczęto ponadto budowę pancernika obrony wybrzeża Sverige26 oraz 2 okrętów podwodnych typu Laurenti (Tumlaren, Svärdfisken.).27
Cdn.
1 W grudniu 1914 r. rządy trzech państw skandynawskich (Szwecji, Danii, Norwegii) ogłosiły nieangażowanie się w konflikt, który ogarnął Europę. Jednakże neutralność tych państw, w odróżnieniu od neutralności Szwajcarii i Belgii, nie posiadała międzynarodowych gwarancji.
2 Pancernik Oskar II został zbudowany w latach 1905-1907 w stoczni Lindholmen w Göteborgu. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 4270 t; prędkość – 18 w; uzbrojenie – 2 x 210, 8 x 152, 10 x 57, 2 wt 457; opancerzenie – pb 150, pag 190.
3 Pancernik typu Äran został zbudowany w latach 1901-1902 w stoczni Lindholmen w Göteborgu. Główne dane taktyczno-techniczne pancerników typu Äran: wyporność normalna 3650 t; prędkość – 17 w; uzbrojenie – 2 x 210, 6 x 152, 10 x 57, 2 wt 457; opancerzenie – pb 175, pag 190. Wasa został zbudowany w latach 1901-1902 w stoczni Finnboda w Sztokholmie; Tapperheten – w latach 1901-1903 w stoczni Kockum w Malmö; Manligheten – w latach 1903-1904 w stoczni Kockum w Malmö.
4 Pancernik Dristigheten został zbudowany w latach 1900-1901 w stoczni Lindholmen w Göteborgu. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 3500 t; prędkość – 16,8 w; uzbrojenie – 2 x 210, 6 x 152, 10 x 57, 2 wt 457; opancerzenie – pb 200, pag 200.
5 Pancernik Oden został zbudowany w latach 1896-1898 w stoczni Bergsund w Sztokholmie. Główne dane taktyczno-techniczne pancerników typu Oden: wyporność normalna 3500 t; prędkość – 16,5 w; uzbrojenie – 2 x 254, 6 x 120, 8 x 57, 1 wt 457; opancerzenie – pb 240, pag 200. Niord został zbudowany w latach 1898-1899 w stoczni Lindholmen w Göteborgu; Thor – w latach 1899-1899 w stoczni Bergsund w Sztokholmie.
6 Pancernik Svea został zbudowany w latach 1885-1886 w stoczni Lindholmen w Göteborgu. Główne dane taktyczno-techniczne pancerników typu Svea i typów zbliżonych: wyporność normalna 3100-3300 t; prędkość – 15 w; uzbrojenie – 1 x 210, 7 x 152, 9 x 57, 2 wt 380; opancerzenie – pb 298, pag 190. Göta został zbudowany w latach 1889-1891 w stoczni Lindholmen w Göteborgu; Thule – w 1893 r. w stoczni Bergsund w Sztokholmie. Pancerniki przeszły kapitalne remonty na początku XX w.
7 Monitor John Ericsson został zbudowany w 1865 r., Thordön – w 1866 r., Tirfing – w 1867 r. Okręty przeszły remonty kapitalne w latach 1903-1905. Główne dane taktyczno-techniczne monitorów typu John Ericsson: wyporność normalna 1500 t; prędkość – 6-7 w; uzbrojenie – 2 x 152, 6 x 57 (Thordön – 8 x 47, Tirfing – 9 x 57); opancerzenie – pb 127 (Thordön, Tirfing – 118), pag 273 (Thordön – 261.).
8 Serię monitorów typu Hildur zbudowano w latach 1872-1875. Okręty przeszły remonty kapitalne na przełomie XIX i XX stulecia. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna460 t; prędkość 7-8 w; uzbrojenie – 1 x 120, 2 x 57 (Gerda, Björn – 3 x 57); opancerzenie – pb 95, pag 418.
9 Krążownik Fylgia został zbudowany w latach 1905-1907 w stoczni Finnboda w Sztokholmie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 4800 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 8 x 152, 14 x 57, 2 wt 457; opancerzenie – pb 100, pag 127.
10 Serię krążowników torpedowych typu Örnen zbudowano w latach 1897-1900 w stoczniach szwedzkich. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 800 t; prędkość 19,5-20,5 w; uzbrojenie – 2 x 120, 4 x 57, 1 wt 380; opancerzenie – pp 19, sd 50.
11 Kontrtorpedowiec Mode został zbudowany w 1902 r. w stoczni Yarrow w Glasgow. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 400 t; prędkość – 31 w; uzbrojenie – 6 x 57, 2 wt 457.
12 Kontrtorpedowiec Magne został zbudowany w 1905 r. w stoczni Thornycroft w Southampton. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 439 t; prędkość – 31 w; uzbrojenie – 6 x 57, 2 wt 457.
13 Kontrtorpedowiec Wale został zbudowany w latach 1907-1908 w stoczni Kockum w Malmö; Sigurd – w latach 1909-1910 w stoczni Lindholmen w Göteborgu; Ragnar – w latach 1909-1910 w stoczni Kockum w Malmö; Vidar – w latach 1908-1909 w stoczni Kockum w Malmö. Główne dane taktyczno-techniczne kontrtorpedowców typu Wale: wyporność normalna 430 t; prędkość – 30-31 w; uzbrojenie – 2 x 75, 4 x 57 (Sigurd, Ragnar, Vidar – 4 x 75), 2 wt 457.
14 Kontrtorpedowiec Hugin został zbudowany w latach 1910-1912 w stoczni Götaverken w Göteborgu; Munin – w latach 1911-1912 w stoczni Kockum w Malmö. Główne dane taktyczno-techniczne kontrtorpedowców typu Hugin: wyporność normalna 430 t; prędkość – 31 w (Hugin), 33 w (Munin); uzbrojenie – 4 x 75, 2 wt 457. Na kontrtorpedowcach typu Hugin zastosowano po raz pierwszy w szwedzkiej marynarce wojennej napęd turbinowy.
15 Torpedowce Gondul oraz Gudur zbudowano w 1894 r. Główne dane taktyczno-techniczne torpedowców typu Gondul: wyporność normalna 71 t; prędkość – 19,5 w; uzbrojenie – 2 wt 380.
16 Torpedowce typu Blixt budowano w dwóch seriach: w latach 1896-1900 (Blixt, Komet, Meteor, Stjerna, Orkan, Bris, Vind) oraz w latach 1902-1904 (Virgo, Mira, Orion, Sirius, Kapella.). Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 90 t; prędkość – 24 w; uzbrojenie – 2 x 37, 2 wt 380.
17 Torpedowiec Plejad został zbudowany w 1905 r. w stoczni Augustin Normand & Cie. w Hawr. Pozostałe torpedowce typu Plejad zbudowano już w stoczniach szwedzkich w kilku seriach: w latach 1908-1909 (Iris, Thetis, Spica, Astrea, Antares), w 1909 r. (Pollux, Castor, Arcturus, Altair, Argo), w latach 1909-1910 (Polaris, Perseus, Regulus, Riegel), w 1910 r. (Vega, Vesta.). Główne dane taktyczno-techniczne torpedowców typu Plejad: wyporność normalna 100-110 t; prędkość 25-28 w; uzbrojenie – 2 x 37 (Plejad, Pollux, Castor; pozostałe – 2 x 57), 2 wt 457.
18 Zbudowano je w kilku seriach: w latach 1884-1887 (Nr 1-4), w 1887 r. (Nr 71, Nr 73), w latach 1891-1892 (Nr 75, Nr 77), w 1903 r. (Nr 79, Nr 81, Nr 83, Nr 85), w latach 1907-1909 (Nr 5-15.). Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 40-65 t; prędkość 18,5-21 w; uzbrojenie – 2 wt 380 (2 wt 457 – torpedowce Nr 5-15.).
19 Kanonierkę Disa zbudowano w 1877 r. (remont kapitalny w 1908 r.), Skagul – w 1878 r. Główne dane taktyczno-techniczne kanonierek typu Disa: wyporność normalna 500 t; prędkość – 11 w; uzbrojenie – 1 x 152, 1 x 120, 2 x 57. Po wybuchu pierwszej wojny światowej kanonierka Disa została przeklasyfikowana na okręt-bazę okrętów podwodnych.
20 Kanonierkę Svensksund zbudowano w 1891 r. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 280 t; prędkość – 12,5 w; uzbrojenie – 2 x 57. Po wybuchu pierwszej wojny światowej przeklasyfikowano ją na stawiacz min.
21 Okręt podwodny Hajen należący do typu Holland został zbudowany w 1904 r. w stoczni arsenału szwedzkiej marynarki wojennej w Sztokholmie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność 107/127 t; prędkość – 9,5/7 w; uzbrojenie – 1 wt 457.
22 Okręt podwodny Hvalen należący do typu Laurenti-Fiat został zbudowany w 1909 r. w stoczni firmy Fiat w La Spezia. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność 180/230 t; prędkość – 15/8 w; uzbrojenie – 2 wt 457.
23 Seria okrętów podwodnych zmodernizowanego typu Hajen została zbudowana w latach 1910-1911 w stoczni arsenału szwedzkiej marynarki wojennej w Sztokholmie. Jedynie ostatni okręt serii (Laxen) został zbudowany w latach 1913-1914 w stoczni Kockum w Malmö. Główne dane taktyczno-techniczne okrętów zmodernizowanego typu Hajen: wyporność 107/127 t; prędkość – 15/8 w; uzbrojenie – 2 wt 457.
24 Stawiacz min Clas Fleming został zbudowany w latach 1912-1915 w stoczni Bergsund w Sztokholmie. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 1400 t; prędkość – 20 w; uzbrojenie – 4 x 120, 100 min.
25 Stawiacz min Edda (pierwotnie kanonierka przeklasyfikowana w 1907 r.) został zbudowany w 1885 r. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 640 t; prędkość – 13,6 w; uzbrojenie – 4 x 57, min ?
26 Budowę pancernika Sverige rozpoczęto 12 grudnia 1912 r. w stoczni Götaverken w Göteborgu. Okręt został wcielony do służby 10 maja 1917 r. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność normalna 7125 t; prędkość – 22,5 w; uzbrojenie – 4 x 280, 8 x 152, 6 x 75, 2 x 57, 2 wt 533; opancerzenie – pb 200, pag 200. W 1915 r. rozpoczęto budowę 2 kolejnych pancerników typu Sverige (Drottning Victoria, Gustav V.). Pierwszy z nich zwodowano 15 września 1917 r., a do służby wcielono dopiero w 1921 r.; drugi pancernik został zwodowany 31 stycznia 1918 r., do służby wcielono go w styczniu 1922 r.
27 Okręt podwodny Tumlaren został zbudowany w latach 1912-1914 w stoczni Kockum w Malmö. Do służby wcielono go 14 października 1914 r. Svärdfisken został zbudowany w latach 1913-1914 w stoczni Kockum w Malmö. Do służby wcielono go 30 sierpnia 1914 r. Główne dane taktyczno-techniczne: wyporność 252/370 t; prędkość – 14,2/8,5 w; uzbrojenie – 2 wt 457.
