Okres zimowej pauzy operacyjnej, trwający od schyłku grudnia 1915 r. do kwietnia 1916 r. mocno dał się we znaki załogom brytyjskich okrętów podwodnych. Utrzymywanie pozasłużbowych kontaktów z rosyjskimi podwodnikami oraz ludnością cywilną utrudniała bariera językowa, zaś poczta z kraju oraz anglojęzyczne książki i gazety dochodziły nieregularnie i z dużym opóźnieniem. Jedną z nielicznych atrakcji, pozwalających na zabicie nudy zimą 1916 r. w skutych lodem bazach nad Zatoką Fińską, były projekcje filmowe oraz rzadko organizowane spotkania towarzyskie. Tymczasem, na początku maja, warunki nawigacyjne poprawiły się po ustąpieniu lodów.
Trzecia kampania wojenna na Bałtyckim TDW 1914 – 1917.
Na początku kampanii 1916 r. na Bałtyckim TDW brytyjska Flotylla Okrętów Podwodnych na Bałtyku dysponowała 5 jednostkami typu E (E 1, E 8, E 9, E 18, E 19.). Podczas zimowej pauzy operacyjnej we Flotylli nastąpiły zmiany personalne. Po odwołaniu do Wielkiej Brytanii weteranów – Laurence’a i Hortona dowódcą E 1 wyznaczony został Lieutenant-Commander Atelston Fenner, a E 9 – Lieutenant-Commander Hubert Vaugan-Jones. Nowym dowódcą Flotylli, w miejsce Laurence’a, wyznaczony został Francis Cromie (dowódca E 19), awansowany do stopnia Commandera.
Już w trzeciej dekadzie kwietnia 1916 r. pokrywa lodowa na Środkowym Bałtyku i przyległych do niego zatokach zaczęła szybko zanikać, stwarzając tym samym dogodne warunki do podjęcia aktywnych działań morskich. Rok 1916 na bałtyckim akwenie operacyjnym miał przynieść kolejną odsłonę zaciekłej i podstępnej „wojny minowej.”
Podwodnicy wyruszają na łowy.
Dwa dni po zakończonym sukcesem patrolu rozpoznawczym i uzyskaniu niezbędnych informacji o ruchu i obronie żeglugi niemieckiej, dowództwo floty rosyjskiej skierowało na niemieckie szlaki komunikacyjne 5 okrętów podwodnych (3 brytyjskie, 2 rosyjskie) z zadaniem atakowania wszystkich napotkanych jednostek nieprzyjaciela. Działaniami objęto żeglugę nie tylko między Rzeszą a Szwecją, ale także między wschodnimi i zachodnimi portami niemieckimi, bo w związku z działaniami na Froncie Wschodnim stwierdzono stosunkowo duży ruch transportowców przeciwnika na akwenach południowo-wschodniego Bałtyku. Operacja, bo tak można nazwać te działania, rozpoczęła się 25 maja 1916 r., gdyż tego dnia wszystkie w niej uczestniczące okręty opuściły bazę w Rewlu (Tallinn) i udały się do wyznaczonych im rejonów.
HMS E 18, który dociera do bazy w Rewlu mocno oblodzony. Zima 1915 r. Źródło: hmse18.org
E 1 został wysłany w rejon Świnoujścia, E 8 – na podejścia do Libawy (Lipawa / Liep?ja), E 18 – na podejścia do Memla (Kłajpeda), Giepard – miał patrolować akwen na południe od latarni Landsort między Olandią, a Gotlandią, Bars – rejon między Olandią, zatoką Hanö a Bornholmem.
Tym razem patrol zakończył się niepowodzeniem, gdyż statki niemieckie osłaniane przez siły eskorty nie stanowiły już łatwego celu ataku. Dodatkową trudność sprawiały podwodnikom niemieckie patrole lotnicze, które atakowały okręty pozostające na powierzchni, utrudniając im zajęcie dogodnej pozycji do przeprowadzenia ataku torpedowego. Przykładowo E 1 operujący w rejonie Zatoki Pomorskiej był kilkakrotnie atakowany przez niemieckie wodnosamoloty, które zrzuciły kilkanaście bomb (żadna nie trafiła.). Atak lotniczy zmusił okręt brytyjski do pozostania w zanurzeniu, uniemożliwiając mu pościg i ponowienie ataku na transportowiec Winterton, który wykrył i bezskutecznie ostrzelał torpedami tuż przed pojawieniem się wodnosamolotów.
HMS E 18.
W efekcie, połowiczny sukces bojowy odniósł jedynie E 18 (Lieutenant-Commander Robert Halahan), który 26 maja, w odległości około 40 Mm (mil morskich) na północny zachód od przylądka Steinort (18 Mm na północ od Libawy), zaatakował o godz. 16.42 i uszkodził niemiecki duży kontrtorpedowiec V 100, pełniący tego dnia służbę dozorową.
Niemiecki duży kontrtorpedowiec B 111.Wybuch miny 18 października 1917 r. w Zatoce Kassarskiej pozbawił ten okręt dziobu, choć i tak dopisało mu szczęście, bo nie eksplodowały widoczne na zdjęciu torpedy. Uszkodzony okręt doprowadził do portu w Libawie kontrtorpedowiec G 104.Z braku materiału fotograficznego możemy przypuszczać, iż podobnie wyglądał duży kontrtorpedowiec V 100 po storpedowaniu przez brytyjski okręt podwodny E 18.Źródło: worldnavalships.com
Torpeda odpalona z aparatu dziobowego brytyjskiego okrętu podwodnego oderwała kontrtorpedowcowi część dziobu. Zginęło 40 podoficerów i marynarzy. Kontrtorpedowiec jednak nie zatonął. Dzięki mocnej konstrukcji jego resztki utrzymały się na wodzie. Ciężko uszkodzony okręt został odholowany do Libawy przez kontrtorpedowce S 178 oraz V 180. Po dokonaniu prowizorycznych napraw V 100 przeszedł do Szczecina, gdzie wprowadzono go do suchego doku stoczni Vulcan i poddano kapitalnemu remontowi (dorobiono brakującą przednią część), po czym po dwóch miesiącach V 100 mógł znów rozpocząć służbę.
Był to zarazem ostatni sukces E 18, gdyż jeszcze tego samego dnia dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej utraciło z nim kontakt, zaś okręt nie powrócił w wyznaczonym terminie – do 4 czerwca 1916 r. do bazy w Rewlu.
Dlaczego?
Wiadomo, iż tego dnia E 18 pod wieczór, około godziny 19.30, spotkał jeszcze trzy kontrtorpedowce niemieckie, ale tym razem wykonany atak (E 18 zdołał zająć dogodną pozycję do ataku i wystrzelić jedną torpedę z wyrzutni dziobowej) nie dał żadnych rezultatów. Meldunek nadany drogą radiową do dowódcy Floty Bałtyckiej – wiceadm. Wasilija Kanina, o przeprowadzonym ataku, był ostatnią wiadomością z E 18. Przyczyną zatonięcia E 18 było najprawdopodobniej wejście na minę. Dnia 9 czerwca 1916 r. rosyjski Sztab Generalny Marynarki Wojennej poinformował brytyjskiego attaché morskiego w Piotrogrodzie (Petersburg) Captaina Greenfielda, iż E 18 został oficjalnie uznany za zaginiony w akcji.
HMS E 18 opuszcza bazę w Rewlu i wyrusza na swój ostatni rejs – 26 maj 1916 r.1916 r. Okręt nie powrócił w nakazanym terminie do 4 czerwca 1916 r.Źródło: wikimedia.org
E 18 był drugim okrętem podwodnym utraconym na początku kampanii 1916 r. przez siły podwodne Sprzymierzonych operujące na Bałtyku.
23 maja w rejonie Utö (Morze Archipelagowe) na skutek przypadkowej kolizji ze szwedzkim frachtowcem Angermannland zatonął wraz z całą załogą rosyjski okręt podwodny Som. Som patrolował w pobliżu własnych zapór minowych, niepostrzeżenie znajdując się na kursie wspomnianego statku szwedzkiego, który nie zauważył rosyjskiej jednostki i taranował. Zginęło 18 członków załogi, w tym dowódca okrętu – lejtienant Hrisanf Bugurajew.
W trakcie kampanii 1916 r. Brytyjczycy stracili na Bałtyku okręt podwodny E 18 oraz frachtowiec Kennett. Najprawdopodobniej Lieutenant-Commander Halahan i jego bohaterscy towarzysze – podwodnicy, stali się ofiarami min. Utrata nowoczesnego okrętu podwodnego typu E, operującego na Bałtyku, była bezwzględnie najcięższą stratą Rosjan na wiosnę 1916 r. na tym akwenie operacyjnym.
HMS E 18 na wodach Zatoki Fińskiej. Warto zwrócić uwagę na malowanie ochronne.Brytyjski okręt podwodny sforsował cieśniny duńskie i dotarł bo bazy w Rewlu 12 września 1915 r.Brytyjska Flotylla Okrętów Podwodnych podlegała operacyjnie dowódcy rosyjskiej Floty Bałtyckiej.Źródło: wikimedia.org
Epilog na wodach Archipelagu Zachodnioestońskiego (Wyspy Moonsundzkie.).
HMS E 18 spoczywający na dnie Bałtyku.Źródło: nauticlarch.org
23 października 2009 r. szwedzkiej ekspedycji, pod kierunkiem nurka Carla Douglasa, wspólnie z firmą „Marin Mätteknik”, udało się zlokalizować na dnie Bałtyku, w pobliżu estońskiej wyspy Saaremaa, wrak brytyjskiego okrętu podwodnego HMS E 18.
Główne dane taktyczno-techniczne opisywanych w tekście jednostek uczestniczących w działaniach wojennych na Bałtyckim TDW podczas kampanii 1917 r.
Schemat konstrukcyjny dużego i pełnomorskiego okrętu podwodnego E 18. Źródło: wrecksite.eu
Główne dane taktyczno – techniczne brytyjskich okrętów podwodnych typu E, detaszowanych na Bałtycki TDW 1914 – 1917: wyporność normalna – 600/800 ts (ton standardowych); prędkość – 16/10 w; szybkość zanurzenia – 1,5 minuty; uzbrojenie – 1 x 76 mm, 5 wt. 457 mm; promień działania – 3200 Mm (mil morskich) przy prędkości ekonomicznej 12,5 w (w pozycji nawodnej.). Uwagi: Duże okręty podwodne typu E przeznaczone były do prowadzenia operacji na akwenach oceanicznych. W latach Wielkiej Wojny jednostki typu E stanowiły trzon floty podwodnej Royal Navy.
Niemieckie duże kontrtorpedowce typu V 99 (V 99 i V 100) zostały zbudowane w latach 1914 – 1915 w stoczni Vulcan w Szczecinie. Główne dane taktyczno – techniczne: wyporność normalna – 1350 t; prędkość 26,5 w; uzbrojenie – 4 x 88 mm (od 1916 r. – 4 x 105 mm), 6 wt. 500 mm. Uwagi: Miały to być okręty zdolne do przejęcia części zadań dotychczas wypełnianych przez krążowniki lekkie, przede wszystkim dowodzenia zespołami kontrtorpedowców i torpedowców. Równolegle wypełniając funkcje rozpoznawcze na rzecz floty liniowej. Jednostki tego typu wyróżniały się znacznie powiększonymi rozmiarami w stosunku do dotychczas budowanych kontrtorpedowców.
Som (Stocznia Newska – Petersburg, 1904 – 1905): wyporność – 105/124 t; prędkość (maksylamna) – 8,5/6 w; uzbrojenie – 1 x 37 mm (armata rewolwerowa szybkostrzelna gwintowana), 1 wt. 457 mm. Uwagi: Typ Bieługa. Zatonął 23 maja 1916 r. w rejonie Utö na skutek kolizji ze szwedzkim frachtowcem Angermannland.
Stopnie oficerów morskich państw wymienionych w tekście, oraz w Polskiej Marynarce Wojennej według stanu na rok 1914.
Rosja Gienierał-admirał ? Admirał Floty Admirał ? Admirał Wieadmirał ? Wiceadmirał Kontradmirał ? Kontradmirał Kapitan 1. ranga ? Komandor Kapitan 2. ranga ? Komandor porucznik Starszyj lejtienant* ? Komandor podporucznik Lejtienant** ? Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Miczman ? Podporucznik marynarki Gardemarin ? Chorąży marynarki
* Stopień wprowadzony w 1909 r. w miejsce dotychczas obowiązującego: kapitan-lejtienant ** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Wielka Brytania Admiral of the Fleet ? Admirał Admiral ? Admirał floty Vice-Admiral ? Wiceadmirał Rear-Admiral ? Kontradmirał Commodore* ? Brak polskiego odpowiednika Captain ? Komandor Commander ? Komandor porucznik Lieutenant-Commander ? Komandor podporucznik Lieutenant** ? Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Sub-Lieutenant ? Podporucznik marynarki Midshipman ? Chorąży marynarki.
* Commodore (komodor) ? stopień funkcyjny występujący w brytyjskiej, amerykańskiej oraz szwedzkiej (Kommendör) marynarce wojennej. Stopień wojskowy w marynarce, pośredni między komandorem i kontradmirałem. Nigdy nie używany w marynarce polskiej. ** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Brytyjski okręt podwodny HMS E 18 odnaleziony po 93 latach w szaroołowianych wodach akwenu bałtyckiego. Źródło: telegraph.co.uk
Bibliografia: – D.Ju. Kozłow ? Britanskije podwodnyje łodki w Bałtijskom Morie. 1914 ? 1918 gody. Petersburg, 2006 r. – G.A. Griebienszczikowa ? Britanskije podwodnyje łodki tipa ?E? na Bałtikie. 1914 ? 1918 gody. ?Gangut? 2001 r., nr. 28, 29. – A.W. Tomaszewicz ? Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914 ? 1915 gg. Moskwa ? Leningrad, 1939 r. – N. Polmar, J. Noot ? Submarines of the Russian and Soviet Navies 1718 ? 1990. Annapolis, Maryland, 1991 r. – L.Bengelsdorf ? Der Seekrieg in der Ostsee 1914 ? 1918. Bremen, 2009 r. – R. Czeczott ? Wojna morska na Bałtyku 1914 ? 1918. Warszawa, 1935 r. – E. Kosiarz ? Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk, 1979 r. – D.Wragg – Royal Navy Handbook 1914 – 1918. Sutton, 2006 r. – http://www.hmse18.org/home/4583490367
