Fotografia pochodzi z albumu "Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami" (T. Leliwa, 1917)

Polskie formacje wojskowe na Wschodzie 1914-1920 [cz. 1]

Zarys historii polskich formacji wojskowych na Wschodzie w latach 1914-1920. Część I.

Wprowadzenie

Na początku XX wieku w zaborze rosyjskim wiodącą polską siła polityczną był obóz Narodowej Demokracji pod przywództwem Romana Dmowskiego. Największe zagrożenie dla tożsamości narodowej Polaków upatrywał w Niemczech uznając zarazem Rosję za najsłabsze z państw zaborczych. Dmowski widział szansę na odzyskanie niepodległości w zwycięstwie Rosji nad Niemcami i Austro-Węgrami przewidując, że wszystkie ziemie polskie zostaną zjednoczone pod panowaniem rosyjskim. Rosjanie mieli okazać się niezdolni w dłuższej perspektywie do utrzymania w swoich granicach całego narodu i w ten sposób miało odrodzić się polskie państwo.

Wybuch I wojny światowej otwarł drogę do polepszenia politycznego położenia Polaków (i jak się później okazało do restytucji państwowości). Państwa zaborcze próbowały zdobyć przychylność Polaków, czego wyrazem (w przypadku Rosji) była odezwa z 14 sierpnia 1914. Głównodowodzący i wielki książę Mikołaj w wydanie odezwie obiecywał zjednoczenie ziem polskich i autonomię w ramach cesarstwa rosyjskiego. Było to zgodne z założeniami endecji. Co więcej władze rosyjskie rozważały możliwość utworzenie zależnego od Rosji państwa polskiego z granicami na Odrze i Nysie Łużyckiej (plan Sazonowa), jednak jest to odrębne zagadnienie.

Legion Puławski

Polscy politycy podjęli starania o powołanie w ramach armii rosyjskiej formacji polskiej. 17 września 1914 posłowie Wiktor Jaroński i Zygmunt Balicki wręczyli szefowi Sztabu Generalnego (?stawki?) generałowi Nikołajowi Januszkiewiczowi projekt sformowania Legii Polskiej. Zakładał on stworzenie regularnych oddziałów piechoty i kawalerii złożonych z wyszkolonych polskich żołnierzy. Do Legii Polskiej mieli zostać wydelegowani oficerowie polscy z armii rosyjskiej. ?Stawka? odrzuciła ten projekt, gdyż zakładał on de facto utworzenie odrębnego wojska polskiego. Było to wówczas zbyt daleko idące, z punktu widzenia Rosji, propozycje.

Zobacz także << Legion Puławski. U boku carskiej Rosji w walce o niepodległość >>

Mimo to 18 października 1914 polski ziemianin Witold Gorczyński uzyskał zgodę na utworzenie polskiego ochotniczego oddziału wojskowego nazwanego wkrótce legionami. Gorczyński rozpoczął organizowanie oddziałów w Chełmnie i Brześciu Litewskim, ale w grudniu tego samego roku zostały one (za zgodą kwatermistrza frontu południowo-zachodniego) przeniesione do Puław i połączone w I Legion. 12 stycznia 1915 sztab frontu południowo-zachodniego zgodził się zmienić organizację partyzancką Legionu na oddział armii regularnej. Dowódcą I Legionu został mianowany podpułkownik Antoni Reutt.

Fotografia pochodzi z " "Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920" (H. Bagiński, 1921)

Fotografia pochodzi z ” „Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920” (H. Bagiński, 1921)

Ponadto na skutek starań Komitetu Narodowego (utworzonego w Warszawie m.in. przez Romana Dmowskiego i Zygmunta Balickiego) powołany został Komitet Organizacyjny Legionów Polski z generałem Antonim Świdzińskim na czele. Uzyskano zapewnienie, że oddziały nie zostaną użyte do walki z legionami polskimi armii austro-węgierskiej. Społeczeństwo polskie podchodzące dotychczas z rezerwą do tego przedsięwzięcia (jako oddolnej akcji Witolda Gorczyńskiego) wyraziło aprobatę i wsparło finansowo formowanie oddziałów. Osłabieniem dla legionu było natomiast nadanie mu organizacji drużyn pospolitego ruszenia, które podlegały bezpośrednio generał-gubernatorowi Pawłowi Jengałyczewowi. Rosyjskie władze wojskowe w Warszawie, będące nieprzychylne wobec polskiej formacji, raportowały do Petersburga o rzekomej nielojalności polskich żołnierzy. Ponadto miały miejsce ?przypadkowe? aresztowania polskich żołnierzy. Na początku lutego 1915 I Legion przekształcony został w 739 drużynę nowo-aleksandryjską, którego odrębność od innych oddziałów rosyjskich została drastycznie ograniczona. Jengałyczew blokował przenoszenie polskich oficerów do Legionu, ponadto utrudniał sformowanie II Legionu Polskiego (oficjalnie zwany ?drużyną lubelską?). Wobec takiej postawy strony rosyjskiej gen. Świdziński złożył rezygnację. Wiosną 1915 ustał napływ ochotników. 27 marca 1915 rozwiązał się Komitet Organizacyjny.

W tym czasie formuje się sztab 104. brygady pospolitego ruszenia, a dowództwo obejmuje generał-podporucznik Piotr Szymanowski. Stanowiska sztabowe objęli oficerowie rosyjscy bądź głęboko zrusyfikowani niechętni Polakom. Brygadzie podlegał II Legion (740 lubelska drużyna) oraz dwa szwadrony ułanów formowane w Krempie i Ksawerynowie. W lipcu 1915 II Legion został wysłany na front jako uzupełnienie I Legionu.

I Legion, liczący słabo wyekwipowanych 1000 żołnierzy (podzielonych na 4 kompanie piechoty), rozpoczął działania bojowe 20 marca 1915 na ziemi radomskiej (powiat konecki). Podporządkowany został brygadzie gen. Leśniewskiego w korpusie grenadierów moskiewskich. Legion zajął pozycje pod Fałkowem. W tym czasie uzupełniano wyszkolenie żołnierzy przysyłając oficerów rosyjskich. W maju Legion znalazł się w Krzyżanowicach pod Iłżą, a 20 maja wziął udział w bitwie pod Pakosławiem. Bitwa ta była ?chrztem bojowym? formacji. Zginęło 42 żołnierzy, 60 zostało rannych. Ranny został również dowódca płk Reutt (zastąpił do płk Jan Rządkowski). Później polska formacja brała udział w bitwach pod Michałowem, Władysławowem, Kolonią Chechelską, Nurcem i Żelwą. W walkach tych Polacy ponoszą ciężkie straty. We wrześniu legion został odkomenderowany do Bobrujska mając jedynie w swoich szeregach 7 oficerów i 105 żołnierzy. Dowódca korpusu grenadierów (w skład którego wchodził polski legion) gen. Mrozowski, pomimo nieprzychylnego stosunku do Polaków, podziękował żołnierzom składając im wyrazy uznania.

Należy też wspomnieć o, przywołanych wcześniej, dwóch szwadronach ułanów (104 i 105 sotnie, później przemianowanych na 115 i 116 sotnię), które również  formowane były oddolnie pomimo braku koni i zaopatrzenia (w skutek nieprzychylnych działań gen. Jengałyczewa) w Puławach. W marcu 1915 szwadrony przechodzą z Puław  do dóbr Podzamcze (w pobliżu Maciejowic). W skutek ofensywy niemiecko-austriackiej w sierpniu 1915 następuje wymarsz szwadronów do Brześcia. Pełnią tam służbę wywiadowczo-bojową zyskując uznanie dowódcy 3 armii gen. Lesza. Wkrótce I szwadron pokonuje niemiecki 4 pułk huzarów hesskich w bitwie pod Borkami na ziemi pińskiej.  W październiku 1915 oba szwadrony połączyły się w Dywizjon Ułanów Polskich, który w styczniu 1916 wszedł w składu Brygady Strzelców Polskich, i przeszedł do rejonu Bobrujska.

Brygada i Dywizja Strzelców Polski. Pułk Ułanów Krechowieckich

Dzięki staraniom gen. Szymanowskiego rozpoczęto formowanie brygady strzeleckiej na bazie resztek Legionu Puławskiego uzupełnionej o żołnierzy wyznania katolickiego (niekoniecznie polskiej narodowości). Szefem sztabu został kpt. żandarmerii Żyliński, a starszym adiutantem kpt. Korzeniewski. Obaj byli bardzo niechętnie nastawieni do Polaków. Stawiało to w trudnym położeniu polskich żołnierzy i oficerów pragnących zachować narodowy charakter formacji. 7 kwietnia 1916 dowództwo obejmuje gen. Słowoczyński (gen. Szymonowski jako oficer kawalerii nie chciał dowodzić formacją piechoty).

Fotografia pochodzi z "Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami"

Fotografia pochodzi z „Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami” (T. Leliwa, 1917)

Brygada składała się z czterech batalionów piechoty, dywizjon ułanów i kompania saperów. Liczyła 4000 bagnetów i była dobrze uzbrojona. Pod koniec marca 1916 została (wraz z dywizjonem ułanów) skierowana na front jako część moskiewskiego korpusu grenadierów zajmującego stanowiska pod Baranowiczami. Latem 1916 brygada zostaje na krótko przeniesiona do XXV korpusu gen. Daniłowa i bierze udział w rosyjskiej ofensywie. Pod koniec lipca polska brygada uczestniczy w walkach z Niemcami pod Zaosiem. W kolejnych miesiącach formacja nie brała już udziału w walkach. Dowództwo obejmuje gen. Olszewski. W styczniu 1917 brygada zostaje przeniesiona do dyspozycji dowódcy frontu północno-zachodniego gen. Brusiłowa do okręgu kijowskiego. Miało to związek ze zmianą stosunku władz rosyjskich wobec Polaków (w obliczu aktu 5 listopada). Pozwoliły one organizowanie poważniejszych polskich sił zbrojnych. Z rozkazu Naczelnego Dowództwa polska brygada strzelców zostaje przeniesiona do Kijowa w celu przeformowania na dywizję (Dywizjon Ułanów Polski zostaje przeniesiony w okolice Charkowa ). Dowództwo obejmuje gen. Tadeusz Bylewski. W skład dywizji weszły 4 pułki piechoty po 3 bataliony w każdym, kompania inżynieryjna i dywizjon kawalerii. Formowanie dywizji odbywało się w trudnych warunkach z uwagi na ciągłą dyslokację poszczególnych jednostek, utrudniona była komunikacja, brakowało broni i taborów, a co więcej brakowało wykwalifikowanych oficerów. Żołnierze otrzymali umundurowanie rosyjskie, ale po rewolucji lutowej dowództwo dywizji zezwoliło na używanie polskich symboli. Wyszkolenie odbywało się według wzorców rosyjskich, ale w języku polskim.

Mapa pochodzi z "Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920" (H. Bagiński, 1921)

Mapa pochodzi z „Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920” (H. Bagiński, 1921)

Pod koniec kwietnia 1917 gen. Bylewski obejmuje przewodnictwo nad komisji ds. formowania oddziałów polskich przez rosyjskim sztabie generalnym w Piotrogrodzie. Funkcję dowódcy dywizji przejmuje płk Lucjan Żeligowski, po nim płk Jan Rządkowski i ostatecznie gen. Symon. W maju 1917 w celu dalszego wyszkolenia dywizja przebywa do Płoskirowa (obecnie Chmielnicki na Ukrainie), a w połowie czerwca została wysłana na front do Galicji Wschodniej, gdzie bierze udział w walkach z armią austriacką (należy wspomnieć o walkach 1 pułku pod Czabarówką w okoliach Husiatyna).

Warte przypomnienia są starania o przekształcenie Dywizjonu Ułanów Polskich w pułk. Jednak próby przekonania władz rosyjskich nie powiodły się. 5 kwietnia 1917 rtm. Waraksiewicz na własną rękę wydaje rozkaz o sformowaniu pułku ułanów polskich. Przybywa on do Płoskirowa i zostaje skierowany do Galicji Wschodniej. Pułk staje w obronie ludności cywilnej przed zdemoralizowanymi oddziałami rosyjskimi i bolszewikami. 24 lipca pułk bierze udział w bitwie pod Krechowcami zdobywając uznanie Rosjan.

Fotografia pochodzi z "Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami" (T. Leliwa, 1917)

Fotografia pochodzi z „Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami” (T. Leliwa, 1917)

Był to czas ogólnego rozkładu armii rosyjskiej, polska dywizja zmuszona została do odwrotu. W sierpniu 1917 zostaje przeniesiona na Białoruś. We wrześniu Dywizja Strzelców Polski (przejmując broni od rozformowanych 169 i 171 dywizji rosyjskiej) wchodzi do I Korpusu Polskiego, którego historia zostanie przedstawiona w drugiej części tego artykułu.

Źródła

? Tadeusz Leliwa, Historja I-go Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-wszy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami, 1917
? Henryk Bagiński, Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1921
? Wacław Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905-1918, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1931
? Tadeusz A. Kisielewski, Wielka Wojna i niepodległość Polski, wyd. REBIS, 2014