Ostatnie dekady XX wieku charakteryzowały się imponującym otwieraniem narodów, krajów i gospodarek na czynniki zewnętrzne. Transformacja ustrojowa w krajach Europy środkowo-wschodniej stanowiła zasadniczy krok w przyspieszeniu współpracy na arenie międzynarodowej państw do tej pory uważanych za ,,państwa drugiej kategorii? i to nie tylko w sferze politycznej ale też ekonomicznej, naukowej czy militarnej. Załamanie się systemu centralnie zarządzanych gospodarek socjalistycznych stało się dodatkowym impulsem do pogłębiania urynkowienia i liberalizacji gospodarek, które to procesy ułatwiły i przyspieszyły globalizację i integrację Europy.
Demokracja i wolny rynek stając się nowymi kierunkami rozwoju, wymusiły daleko idące przemiany w funkcjonowaniu państw, zwłaszcza zaś gruntownie zmieniły ich rolę i zakres oddziaływania w gospodarce podlegającej transformacji ustrojowej. Jednocześnie niezbędne stało się poszukiwanie nowej formuły dla państwa i jego roli w gospodarce rynkowej w warunkach jej globalizacji. Pozycja państw i możliwości ich polityki gospodarczej uległy znacznemu osłabieniu. Jednocześnie warunki gospodarowania systematycznie pogarszają się, co prowadzi do zwiększenia bezrobocia, załamania kondycji dużych korporacji międzynarodowych a co za tym idzie osłabieniu finansów publicznych krajów słabiej rozwiniętych.
Wyzwania i zagrożenia
Gdy w skutek przemian globalizacyjnych funkcje i narzędzia polityki państwa stały się nie skuteczne państwo stanęło przed problemem jak pogodzić społeczną odpowiedzialność za społeczeństwo z gospodarczą koniecznością, jaką wymusza wolny rynek.
W dobie globalizacji tradycyjna suwerenność w gospodarce zanika, jej miejsce zajmuje współzależność pozwalająca realizować narodowe interesy i strategie gospodarcze tylko w zakresie wyznaczonym przez międzynarodowy układ sił. Konieczność konkurencji o inwestorów, kapitał i miejsca pracy antagonizuje rządy poszczególnych państw, co często uniemożliwia prowadzenie rozsądnej polityki międzynarodowej.
Państwa zmuszone do konkurencji na globalnych rynkach finansowych poddane zostały presji wyzwań i zagrożeń związanych z narastającymi dysproporcjami rozwojowymi. Z tego punktu widzenia państwu zagrażają dwa główne niebezpieczeństwa: 1. Państwo biedne lub osłabione nie będzie w stanie wypełnić należycie swoich funkcji i zadań zarówno gospodarczych jak i społecznych. 2.Państwo, jako instrument ładu społeczno-gospodarczego może okazać się niepotrzebną przeszkodą dla bogatych i silnych oraz bezsilną zbiurokratyzowaną organizacją niezdolną do pomocy biednym i słabym.
Kolejnym poważnym wyzwaniem dla współczesnego państwa pozostaje problem wielokulturowości globalizującego się świata. Państwo, jako instytucja jest wytworem kultury i tradycji narodowej, gdy brakuje mu wyraźnych i jednoznacznych podstaw kulturowo-socjologicznych w wielokulturowej mieszance procesów globalizacyjnych gubi się, co prowadzi do konfliktów moralno-ideologicznych.
Podczas gdy na płaszczyznach techniczno-technologicznych i gospodarczych ludzkiej działalności następuje daleko idąca konsolidacja to w sferze społecznej utrzymują się istotne różnice prowadzące do konfliktów i sprzeczności, z którymi współczesne państwa nie potrafią sobie poradzić.
Następnym poważnym zagrożeniem dla natury państwa i jego funkcji gospodarczo-społecznych są: -fałszywa komercjalizacja państwa -błędny podział kompetencji władzy -anarchizacja społeczno-gospodarcza -przestępczość zorganizowana
Fałszywa komercjalizacja państwa polega na upodobnieniu go za wszelką cenę do rynkowego podmiotu gospodarczego, poddanego we wszystkich istotnych aspektach jego działania kryteriom efektywności konkurencyjnej. Nadmierna prywatyzacja niektórych funkcji i zadań państwa, przesadny nacisk na jego finansową dochodowość powoduje, że państwo z roli opiekuna ładu społeczno-ekonomicznego i instrumentu realizacji dobra powszechnego wspólnego dla wszystkich obywateli, koncentruje się na ułatwianiu maksymalizacji bogactw i władzy dla nielicznych przedstawicieli globalnych i krajowych elit.
Błędny podział kompetencji władzy pojawiać się może w nadmiernej centralizacji lub decentralizacji decyzji i przesuwaniu w niewłaściwy sposób kompetencji rządowych na szczeble władz regionalnych lub zrzekaniu się ich na rzecz instytucji ponadnarodowych i organizacji międzynarodowych. W rezultacie władze państwowe mogą utracić realną zdolność decyzyjną i pozbawić się możliwości prowadzenia efektywnej polityki.
Anarchizacja w życiu społeczno-gospodarczym spowodowana załamaniem się starego porządku świata dwubiegunowego może rodzić chaos. Część społeczeństwa niezadowolonego z wysokich kosztów nieefektywnego państwa opiekuńczego ściera się z grupą zrozpaczonych i zdesperowanych pogarszającymi się warunkami życia ( to jest rosnącym bezrobociem, ubóstwem, wyższymi kosztami utrzymania, bardziej widoczną dysproporcją materialną czy choćby brakiem perspektyw po zakończeniu nauki). Beneficjenci globalizacyjnych przemian nie chcą ponosić wysokich kosztów państwa opiekuńczego, zaś pozostali nie chcą utracić przywilejów socjalnych uzyskanych przed laty.
Przestępczość zorganizowana i jej nasilenie to argument przedstawiany często, jako bardzo negatywne źródło globalizacji. Otwarcie granic spowodowało łatwy przepływ nie tylko ludności, ale również zrzeszenie lokalnych grup przestępczych w międzynarodowe kartele zajmujące się handlem bronią, narkotykami, ludźmi ( i to nie tylko, jako źródło prostytucji, ale i tania siła robocza). Zliberalizowane prawo i ułatwienia w zakładaniu międzynarodowych korporacji często wykorzystywana jest do prania brudnych pieniędzy.
Chociaż powyższe zagrożenia są bardzo poważne, a wyzwania stawiane państwom przez globalizację trudne są do przezwyciężenia istnieją również ogromne szanse i możliwości, które w procesach zmian instytucji państwa mogą przynieść wymierne korzyści.
Szanse i możliwości
Wzrost aktywności państw na arenie międzynarodowej, rozwój instytucji międzynarodowych, szczególnie pozarządowych, oraz nasilające się kontakty między poszczególnymi jednostkami zmieniły obraz społecznych relacji, nadając im coraz częściej charakter regionalny i globalny. Zmiany te wynikały z przeobrażeń gospodarczych i politycznych, które łącznie ukierunkowały świat na współistnienie systemów ekonomiczno-społecznych oraz ich wzajemne oddziaływanie
Globalizacja w sferze ekonomicznej, najdalej zresztą zaawansowana, to wynik otwierania się gospodarek, przepływu kapitału, towarów, usług, technologii itp. Dla gospodarki przestały istnieć bariery w postaci granic. Rynki scalające się w rynek globalny tworzą transnarodową przestrzeń, w której poruszają się podmioty pochodzące z różnych krajów. Otwieranie to proces, któremu poddane zostało także państwo. Globalizacja zmienia funkcje państwa, zmusza je do transformacji, wpływa na jego możliwości działania.
Kluczową dla przyszłości ludzkości jest szansa na ustanowienie nowego ładu gospodarczego, społecznego i politycznego. Potrzeba wypracowania i ustanowienia takiego nowego ładu staje się coraz bardziej oczywista w zestawieniu z chaotycznym nieładem okresu przejściowego. Ustanowienie nowego ładu ekonomicznego, społecznego i politycznego wymaga kompleksowych działań na kilku płaszczyznach i różnych obszarach przemian.
Po pierwsze ? potrzebne jest wypracowanie nowych zasad relacji pomiędzy rynkową sferą interesów prywatnych a nierynkową domeną władzy publicznej i polityki państwa. Potrzebna jest tu zwłaszcza przejrzystość i uczciwość wzajemnych stosunków biznesmenów, polityków i urzędników oraz rzeczywisty rozdział sfery prywatnej od publicznej. Korupcja i wpływ na politykę państw ze strony zorganizowanych grup przestępczych stanowią poważne zagrożenie dla państwa i nowego ładu globalnego, które trzeba zwalczać zanim potężne grupy interesów mafijnych opanują cały świat.
Po drugie ? potrzebne jest wypracowanie nowych zasad międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych. W stosunkach międzynarodowych, zarówno pomiędzy państwami, jak i innymi podmiotami większe znaczenie muszą uzyskać zasady: wzajemności, poszanowania i partnerstwa oraz solidarności i dobra wspólnego. Konieczne wydaje się wypracowanie nowych formuł dla suwerenności państw i samostanowienia narodów jak również gruntowne i kompleksowe przemyślenie koncepcji globalizacji w perspektywie konieczności władz i polityki państwowej.
Po trzecie ? istotne znaczenie będzie mieć możliwość tworzenia globalnego systemu bezpiecznego i zrównoważonego rozwoju opartego na globalizacji i demokratyzacji procesów decyzyjno-politycznych, jako przeciwwagi dla żywiołowej polityki rynkowo-gospodarczej. Tylko trwały równy rozwój wszystkich partnerów pozwoli osiągnąć pokojową i stabilną przyszłość dla całej ludzkości poddanej rosnącej presji wymagań środowiska naturalnego.
Po czwarte ? niezbędna wydaje się należyta instytucjonalizacja systemu stosunków międzynarodowych, zwłaszcza zaś procesów globalizacji, poprzez ustanowienie norm prawno-traktatowych i odpowiednich organizacji stojących na straży ich przestrzegania przez wszystkie podmioty w nich uczestniczące.
Podsumowując na tym etapie zmian ustrojowych, ekonomicznych, politycznych czy naukowych nie ma odwrotu przed globalizacją. Jest ona nieunikniona i konieczna, tylko od społeczności międzynarodowej zależy, jaki osiągnie końcowy efekt.
Każde państwo jest bezpośrednim uczestnikiem procesów globalizacyjnych głównie z dwóch powodów. Z jednej strony, silne i sprawne państwo jest w stanie kierować ładem wewnętrznym: ekonomicznym, politycznym i społecznym, który mobilizuje otwieranie się gospodarki i narodu na zewnątrz, a tym samym najlepszego przystosowania się do warunków międzynarodowych. Państwo ponosi dalszą odpowiedzialność za realizację ekonomicznych, społecznych i kulturowych praw własnych obywateli. Z drugiej strony państwo, przyczynia się do otwierania kraju poprzez włączenie w organizmy integracyjne, instytucje międzynarodowe oraz działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa.
Bibliografia
– Państwo narodowe a proces globalizacji, red. Ewa Okoń-Horodyńska, Katowice 2000.
– Człowiek i społeczeństwo w obliczu globalizacji, red. Ewa Okoń-Horodyńska, Kraków 2007.
– B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Globalizacja- nieznośne podobieństwa, Kraków 2008.
