Panujący w Szwecji w latach 1611-1632 Gustaw II Adolf zapisał się w historii pod przydomkiem ?Lew Północy?. Z ubogiego kraju stworzył silne mocarstwo, liczące się na arenie międzynarodowej. Stworzył potężną armię, która wielokrotnie pokazała swą siłę na polach bitew całej Europy ? Breitenfeld czy Lűtzen. Należy się zatem zastanowić, jakie reformy w zakresie armii przeprowadził Gustaw II Adolf i jakie one miały znaczenie w dla wojskowości XVII wieku. Geneza
Przejmując władzę w 1611r. Gustaw II Adolf znalazł się w ciężkiej sytuacji. Jego kraj był uwikłany w konflikt z Danią, niedługo potem rozpoczęła się wojna z Rosją. Eksploatowany do granic możliwości kraj nie był w stanie zapewnić silnej armii. Planując zaangażowanie w sprawy europejskiej Gustaw II Adolf musiał stworzyć silną armię. Jednak było to warunkowane koniecznością reform innych dziedzin funkcjonowania państwa. W 1614r. dokonano reformy sądownictwa, w 1618 reformę finansów publicznych Szwecji.[1] Zreformowano kancelarię królewską, parlament (Riksdag) oraz administrację terenową.[2] Gustaw Adolf przekształcił również system oświaty. Najistotniejsze znaczenie odegrały jednak przemiany w gospodarce szwedzkiej ? koncentracja kapitału w obrębie rozwijającego się ciężkiego przemysłu stworzyło podstawy pod system gospodarczy, dający szwedzkiemu królowi mocarstwowe ambicje, a przede wszystkim okazję do stworzenia silnej armii.
Reforma piechoty
Wprowadzono pobór narodowy ? z każdej dziesiątki mężczyzn na wojnę wybierał się jeden, w pełni umundurowany i uzbrojony.[3] 150 ludzi tworzyło kompanię.[4] 4 kompanie (600 osób) tworzyło skwadron, inaczej zwany batalionem. 8 kompanii piechoty tworzyło jeden regiment (około 1200 osób). Trzy regimenty tworzyło brygadę. [5] System ten miał zapewnić jak największe oszczędności, przy jak największym przyroście żołnierzy. Gustaw II Adolf wprowadził ten system, ponieważ najemnicy którymi walczył na początku rządów nie okazali się na tyle sprawni jak jego właśni poddani.[6]
Pikinier w XVII wieku/ źródło: Wikimedia Commons
Piechota Gustawa Adolfa była formacją pikiniersko-muszkieterską. W kompanii na 150 ludzi ? 75 stanowili muszkieterzy a 55 pikinierzy.[7] Muszkieterzy byli ?lekką? piechotą ? posiadali szable, muszkiet oraz hełm typu szturmak. [8] Natomiast pikinierzy byli piechotą ?ciężką?, uzbrojoną w piki i ciężki pancerz. Mieli oni wzajemnie się osłaniać na polu bitwy ? oddziały pikinierskie miały przełamywać front nieprzyjaciela i chronić muszkieterów przed ciężką jazdą. Zadaniem muszkieterów było zapewnienie przewagi ogniowej nad przeciwnikiem. W 1631r. Gustaw II Adolf po raz pierwszy wprowadził regiment, który składał się jedynie z muszkieterów. [9]
W celu usprawnienia funkcjonowania armii w zakresie taktycznym Gustaw Adolf powołał sztaby pułkowe i sztaby kompanii. Kapitanowi ? dowódcy kompanii pomagali: kwatermistrz, zbrojmistrz, pisarz i trzech werblistów. Sztab pułku składał się z dowódcy pułku, sierżanta-majora, oficera artylerii, głównego kwatermistrza, dwóch kapitanów, pisarzy, dwóch sędziów wojskowych, czterech lekarzy wojskowych oraz szefa żandarmerii. [10]
Pomiędzy 1624r. a 1627r. zostały powołane cztery elitarne regimenty armii szwedzkiej ? ?Żółty?, ?Niebieski?, ?Czerwony? oraz ?Zielony?. [11]Stanowiły one główną siłę uderzeniową armii szwedzkiej. Szwecja miała za mało ludności, aby mogła wystawić silną armię. Dlatego też, Gustaw II Adolf chętnie korzystał z posiłków niemieckich czy angielskich. Ponadto, stworzył on oddziały gwardii pieszej ? była ona wyjątkowo silna, ponieważ jeden jej regiment liczył około 1800 osób.[12]
Gustaw Adolf dbał o swoich żołnierzy ? w 1621r. wydał rozporządzenie o tym, by nowi rekruci mieli zapewnione nowe ubrania ? odpowiednio uszyte i dopasowane do potrzeb rekruta.[13] Wprowadzono również dla formacji muszkieterskich ładunki prochowe w papierowych nabojach.[14] Usprawniło to proces ładowania ówczesnych muszkietów lontowych.
Reforma kawalerii
Wprowadzono schemat organizacyjny taki sam jak w piechocie. Podstawową jednostką organizacyjną był kornet, zwany też szwadronem. Liczył od 115 do 125 osób.[15] Osiem kornetów tworzyło regiment kawalerii. Liczyło on około 1000 żołnierzy. [16]
Gustaw Adolf pod Breitenfeld/ źródło: Wikimedia Commons
Podobnie jak w piechocie Gustaw II Adolf powołał sztab regimentu oraz sztab danego kornetu/ szwadronu. Na szczeblu regimentu znajdowali się: pułkownik, podpułkownik, major, kwatermistrz, pisarz oraz cyrulik.[17] W sztabie kornetu znajdowali się kapitan, porucznik, dwóch kaprali, kwatermistrz, pisarz, kapelan, sołtys, kowal, cyrulik.[18] System ten, jak w piechocie miał wspomóc działanie poszczególnych jednostek zarówno na polu bitwy, jak i poza nim. Wprowadzono rozdział na kawalerię lekką ? zwiadowczą, oraz ciężką ? uderzeniową, wyposażoną w dodatkowe płyty pancerne i okrycia wierzchnie.
Ustawienie armii szwedzkiej i cesarskiej w bitwie pod Lűtzen w 1632r./ źródło: Wikimedia Commons
Reforma artylerii
Najbardziej znaczące reformy Gustawa Adolfa dotyczyły artylerii. Podzielone zostały na działa polowe, oblężnicze i okrętowe.[19] Do dział oblężniczych zaliczane były działa o wagomiarach 24 funtów, 12 funtów oraz 6 funtów. W polu były używane działa 24-funtowe, 12- funtowe, 6-funtowe oraz 3-funtowe.[20] Do 1630r. wycofano działa 6-funtowe.[21] Oprócz standaryzacji dział, dokonano jej znaczącej rozbudowy. W 1626r. pod Gniewem dysponowali 31 sztukami 24-funtowych półkartaun, 6 sztukami 16-funtowych notszlang, 12 sztukami 12-funtowych ćwierćkartaun, 4 sztukami 6-funtowych oktaw, 16 sztukami dział szturmowych o wagomiarze 24 oraz 12 funtów, oraz 5 moździerzami oblężniczymi.[22] Do liczby 74 dział należy doliczyć nieznaną ilość 3-funtowych dział regimentowych.[23] Jedno działo przypadało wówczas na 120 żołnierzy, co dawało armii szwedzkiej palmę pierwszeństwa w zakresie nasycenia piechoty artylerią.
Najistotniejszą zmianą w obrębie artylerii było wprowadzenie 3-funtowych dział regimentowych. Były one mobilne, lekkie, a ich zadaniem było wspomaganie szwedzkich regimentów na polu walki. Zwiększały one siłę ognia piechoty Gustawa II Adolfa, co zdaniem Z. Anusika dało wojskom szwedzkim ogromną przewagę na ich przeciwnikami. Miały skuteczny zasięg do 300m.[24]
Przemiany doktrynalne
Przemiany w artylerii, piechocie i kawalerii pociągnęły za sobą przemiany w taktyce walki. Gustaw II Adolf zmniejszył liczbę szeregów w piechocie do 6 linii.[25] Muszkieterzy podczas strzelania formowali się w 3 linie ? ogień prowadzony był na zasadzie kontrmarszu. Zapewniało to jego ciągłość i większą siłę ognia szwedzkich brygad. Oddziały muszkieterskie i pikinierskie były rozlokowane naprzemiennie ? czyniło to z nich silne, jednocześnie bardziej mobilne od tercios jednostki taktyczne. Decydujące uderzenia miała, w myśli wojskowej Gustawa Adolfa, prowadzić kawaleria. Zauważył, że stosowany do tej pory karakol jest nie skuteczny i nie wykorzystuje potencjału kawalerii. [26] Przekształcił swą jazdę zatem w broń uderzeniową.
Szwedzki regiment piechoty w XVII wieku/ źródło: Wikimedia Commons
Najczęściej rozmieszczał na skrzydłach swej piechoty. Duże znaczenie przywiązano do artylerii ? ciężkie działa były gromadzone w baterie o charakterze odwodowym, przez co mogły wywierać nacisk na wybrany punkt linii nieprzyjaciela. Natomiast lekkie 3-funtówki wspomagały ogień muszkieterów. Współdziałanie jednostek artylerii i piechoty miało osłabić wroga siłą ognia, natomiast kawaleria miała zadać decydujące uderzenie.
Kwestie logistyczne
W celu sprawnej administracji całością armii, Gustaw Adolf powołał sztab główny. W jego skład wchodził naczelny wódz, marszałek, szef sztabu, naczelny kwatermistrz, generał ?artylerii, generał-kawalerii, naczelny sędzia, pisarze, szef policji wojskowej, szef wywiadu.[27] Aparat ten miał pozwolić na sprawniejsze zarządzanie masami wojska ? trzeba było zapewnić im żywność, wodę, zakwaterowanie, żołd, dla koni- paszę. Gustaw II Adolf ? jako wódz z XVII wieku wyznawał zasadę ?wojna żywi wojnę?, jednak mimo to potrzebował taborów. Armia musiała mieć ze sobą odpowiednie ilości kul armatnich, pocisków, prochu, itd. Podczas marszy wojsk szwedzkich, trzeba było zapewnić im osłonę przed atakami nieprzyjaciela. Wprowadzono też regularną płatność żołdu żołnierzom. Ciekawe wyliczenia podał T.A. Dodge na temat wysokości żołdu ? jego zdaniem marszałek polowy dostawał 1000 dukatów miesięcznie, pułkownik 184 dukaty, kapitan 61. [28] Nie wiadomo jednak, jaki był wówczas cennik na towarów spożywczych czy luksusowych.
Marynarka wojenna wg Lwa Północy
Skuteczna ekspansja militarna, planowana przez króla, była możliwa tylko dzięki szwedzkiemu panowaniu na Bałtyku. Trzeba było uczynić flotę równorzędnym elementem szwedzkich sił zbrojnych z kawalerią, piechotą czy artylerią. Dlatego zreorganizowano flotę, powiększono jej stan liczebny oraz usunięto z niej niekompetentnych oficerów. Ponadto Gustaw Adolf utworzył Admiralicję ? instytucję o charakterze rządowym, której podlegały wszelkie kwestie związane z marynarką Szwecji. W ramach szerokich przemian sądowniczych powołano też sąd wojenny dla marynarki wojennej. [29]
Bitwa pod Nőrdlingen z 1634r. ? przejaw reform Gustawa Adolfa/ źródło: Wikimedia Commons
Wpływ reform Gustawa Adolfa na wojskowość XVII wieku
Reformy Gustawa Adolfa stały się podstawą dla wojskowości europejskiej XVII i początków XVIII wieku. Formacja muszkietersko- pikinierska stanowiła decydującą siłę aż do wojny Francji z Ligą Augsburską. Przekształcenie jazdy w broń rozstrzygającą dało podstawy posługiwania się tym rodzajem sił zbrojnych aż do czasów napoleońskich. Współdziałanie piechoty i artylerii w zakresie prowadzenia ognia, przy decydującej roli kawalerii stanie się podstawą wojskowości Tureniusza, Kondeusza, Montecucolliego, Marlborough, Sabaudzkiego czy Maurycego Saskiego. Ponadto postawienie na rozwój artylerii, jej standaryzację i organizację (pierwsze baterie ogniowe) zmieniło obraz bitew i wojen doby nowożytnej. Gustaw Adolf stworzył także zalążki nowoczesnego systemu zarządzania armią ? sztab, służby logistyczne. Można zatem uznać, że reformy szwedzkiego króla z I połowy XVII wieku wywarły olbrzymi wpływ na sztukę wojenną najbliższych 150 lat.
Michał Łukaszewski
Bibliografia:
[1] Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocław 2009, s. 117.
[2] Tamże, s. 119-125.
[3] J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby, Warszawa 1974, s. 286.
[4] T. A. Dodge, Gustavus Adolphus: a history of the art of war from its revival after the Middle Age to the end of the Spanish Succesion War, with a detailed account of the campaigns of the great Swede, and of the most famous campaign of Turenne, Conde, Eugene and Marlborough. With 237 charts, maps, plans of battles and tactical manoevres, cuts of uniforms, arms, and weapons, Boston 1895, s. 35.
[5] Tamże, s. 36.
[6] J. Orzechowski, dz. cyt., s. 286.
[7] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 35.
[8] Tamże.
[9] Tamże.
[10] J. Orzechowski, dz. cyt., s. 289-290.
[11] R. Brzezinski, Lűtzen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej, tł. J. Szkudliński, Oxford 2001, s. 19.
[12] J. Orzechowski, dz. cyt., s. 288.
[13] Z. Anusik, dz. cyt., s. 135.
[14] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 37.
[15] Tamże, s. 41.
[16] Tamże.
[17] Tamże, s. 40-41.
[18] Tamże, s. 41.
[19] Tamże, s. 42.
[20] Tamże.
[21] Z. Anusik, dz. cyt., s. 135.
[22] J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X.1626). Pierwsza porażka husarii, ?Studia i Materiały do Historii Wojskowości?, t. XII, 1966, s. 96.
[23] Tamże.
[24] Z. Anusik, dz. cyt., s. 135.
[25] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 50.
[26] Tamże, s. 52.
[27] J. Orzechowski, dz. cyt., s. 289.
[28] T. A. Dodge, dz. cyt., s. 56.
[29] Z. Anusik, dz. cyt., s. 141-142.
