Bilansem czwartej kampanii wojennej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917 był zasadniczy fakt, iż mimo stosunkowo krótkiego okresu aktywności operacyjnej, obie wrogie floty poniosły podczas czwartej kampanii wojennej na Bałtyku relatywnie duże straty. Rosjanie stracili ogółem 27 jednostek, w tym 4 okręty podwodne. Działalność bojowa Dywizji Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej miała ulec prawie całkowitej przerwie po kilku katastrofach, jakie miały miejsce wśród rosyjskich okrętów podwodnych.
W trakcie przygotowań do trzeciej kampanii wojennej na Bałtyku zimą 1916 r., stopniowe wchodzenie do służby nowych jednostek wymusiło także reorganizację Dywizji Okrętów Podwodnych rosyjskiej Floty Bałtyckiej.
W skład 1. dywizjonu wchodziły okręty typu Bars pozostające już w służbie (Bars, Giepard, Wiepr’, Tigr, Wołk.). Dywizjony 2., 3. i 4. miały zostać sformowane w trakcie kampanii, po wejściu do służby kolejnych jednostek typu Bars. W składzie 5. i 6. dywizjonu znalazły się starsze jednostki.
Do zwalczania niemieckich okrętów podwodnych sformowano Dywizję Dozorowców. W jej skład wchodził 8 dywizjon kontrtorpedowców (8 jednostek typu Lejtienant Burakow), kilka zmobilizowanych do służby statków oraz kutry patrolowe, będące jeszcze w fazie budowy.
Okręty podwodne typu Bars, bazujące w Rewlu (Tallinn) zimą 1915 r. Obydwie rosyjskie jednostki niemal zlewają się z otaczającym je lodem, pokrytym śniegiem.W okresie Wielkiej Wojny 1914 – 1918, poważną przeszkodę w funkcjonowaniu żeglugi oraz prowadzeniu operacji morskich na Bałtyckim TDW 1914 – 1917, stanowiło okresowe zamarzanie Bałtyku.Podczas każdej zimy na całym akwenie występowała pokrywa lodowa i lód dryfujący. Jeżeli zima była umiarkowana, zamarzało niespełna połowa powierzchni morza, zaś w czasie surowych zim, lód skuwał ponad 250 tys. kilometrów kwadratowych Bałtyku.Największe prawdopodobieństwo zlodzenia (100%) występuje w północnej części oraz na obrzeżach Zatoki Botnickiej, a także we wschodniej części i na obrzeżach Zatoki Fińskiej.Na tych akwenach zlodzenie trwało od 110 do 190 dni w roku. Pokrywa lodowa tworzyła się w połowie listopada, a zanikała około 10 kwietnia.W miesiącach zimowych, ze względu na postępujące zalodzenie północnej części Środkowego Bałtyku oraz przylegających do niego Zatok – Fińskiej, Ryskiej i Botnickiej, doszło do ograniczenia, a później zawieszenia działań flot rosyjskiej i niemieckiej na tym akwenie operacyjnym.Okres krótkiej pauzy operacyjnej trwający do kwietnia, był wykorzystywany przez obydwie floty walczących stron do podjęcia intensywnych przygotowań do nowej kampanii wojennej na lądzie, i na morzu.Źródło: radikal.ru
Słabe wyniki osiągnięte przez Dywizję Okrętów Podwodnych podczas kampanii jesiennej 1916 r. (5 zatopionych statków niemieckich) zdecydowały o odwołaniu jej dowódcy kpt. 1. rangi Nikołaja Podgórskiego. Zastąpił go kontradmirał Dmitrij Wierdieriewski*, wyznaczony na to stanowisko w dniu 19 grudnia 1916 r.
Kontradm. Dmitrij Wierdieriewski (1873 – 1947) – głównodowodzący Dywizji Okrętów Podwodnych rosyjskiej Floty Bałtyckiej (1916 – 1917.). Preferujący w doborze kadry wyróżniających się podwodników Floty Bałtyckiej. Źródło: dzeso.livejournal.com
*Dmitrij Wierdieriewski (1873 – 1947) – we flocie od 1890 r., absolwent Korpusu Morskiego (1893.). Służył we Flocie Bałtyckiej – starszy oficer na okręcie szkolnym Piotr Wielikij (1908), flagowy oficer artyleryjski sztabu Dowódcy Floty Czynnej Morza Bałtyckiego (1909 – 1910.). Dowódca kontrtorpedowców: Gienierał Kondratienko (1910 – 1911), Nowik (1911 – 1914.). Dowódca krążowników Admirał Makarow (1914), Bogatyr’ (1915 – 1916); p.o. dowódcy 1. Brygady Krążowników (1916.). Dowódca Dywizji Okrętów Podwodnych (1916 – 1917.). Szef sztabu Floty Bałtyckiej (16 kwietnia – 5 czerwca 1917 r.). Dowódca 1. Brygady Pancerników (5 – 15 czerwca 1917 r.). Dowódca Floty Bałtyckiej (15 czerwca – 20 lipca 1917 r.). Minister marynarki wojennej (12 września – 24 listopada 1917 r.) Dnia 5 grudnia 1917 r. przeniesiony w stan spoczynku. Rangę kontradmirała osiągnął 19 grudnia 1916 r. Wkrótce po przejęciu władzy przez bolszewików wyemigrował najpierw do Wielkiej Brytanii, późnej do USA, po czym osiadł na stałe we Francji. Zmarł w Paryżu 22 sierpnia 1947 r. Po drugiej wojnie światowej Wierdieriewski chciał powrócić do ojczyzny i podjął nawet zabiegi o przyznanie mu obywatelstwa radzieckiego, jednakże jego plany przerwała śmierć.
Czwarta kampania wojenna na Bałtyku – rok 1917.
Siły podwodne rosyjskiej Floty Bałtyckiej zostały wzmocnione przez 5 kolejnych jednostek typu Bars – Jedinorog (5 styczeń), Zmieja (9 kwiecień), Ugor’ (14 maj), Tur (21 sierpień) oraz Jaguar (25 październik.).
Podczas kampanii 1917 r. działania na niemieckich liniach komunikacyjnych prowadziły jedynie rosyjskie i brytyjskie okręty podwodne.
Pierwszy patrol bojowy przeprowadził w dniach 19 – 26 maja na wodach zatoki Norrköping 1. dywizjon okrętów podwodnych (Wołk, Bars, Wiepr’, Giepard) pod dowództwem kpt. 2. rangi Wasilija Dudkina. Podwodnicy otrzymali zadanie zaatakowania niemieckich frachtowców przewożących rudę żelaza.
Bars nie powraca z patrolu.
Patrol zakończył się niepowodzeniem. Nie udało się zatopić ani jednego statku nieprzyjaciela, a do bazy nie powrócił Bars.
Bars. Źródło: topwar.ru
Bars zatonął 23 maja 1917 r. na wschód od wyspy Gotska Sandön. Wrak spoczywający na głębokości około 130 m. odnalazł w 1993 r. szwedzki okręt HMS Landsort (niszczyciel min typu Landsort; numer taktyczny M71; wejście do służby – 1986 r.; zdemobilizowany – 2009 r.). Oględziny wraku wskazują, iż prawdopodobną przyczyną zatonięcia Barsa było zejście poniżej dopuszczalnej granicy zanurzenia. Zginęła cała załoga licząca 38 oficerów, podoficerów i marynarzy, w tym dowódca okrętu starszyj lejtienant Nikołaj Ilinski.
Utrata Lwicy.
W czerwcu rosyjskie i brytyjskie okręty podwodne sporadycznie patrolowały wody Środkowego Bałtyku między Gotlandią i Ösel (Saaremaa), nie odnosząc jednak żadnych sukcesów bojowych. Flota rosyjska odnotowała jedynie kolejną stratę, gdyż do bazy nie powrócił okręt podwodny Lwica.
Lwica wiosną 1917 r. Źródło: wikimedia.org
Okręt podwodny Lwica wyszedł z bazy w Rewlu (Tallinn) w dniu 14 czerwca na pozycję między Gotlandią a Ösel. Zatonął na południe od Gotlandii, gdyż w tym rejonie brytyjski okręt podwodny E 19 odnalazł torpedę, którą po numerze taktycznym zidentyfikowano w bazie, jako będącą na uzbrojeniu Lwicy.
Przyczyna zatonięcia okrętu nadal pozostaje nieznana. Można nieśmiało postawić hipotezę, iż Lwica mogła zostać zatopiona przez U-Boota, który następnie zaatakował E 19 podczas wyławiania szczątków rosyjskiego okrętu. Hipoteza ta nie znalazła, ani nie znajduje w dalszym ciągu jednak, i do tej pory potwierdzenia w źródłach rosyjskich i niemieckich. Nie można również wykluczyć, że przyczyną zatonięcia Lwicy mogło być wejście na dryfującą minę, usterka techniczna lub błąd załogi. Lwica zatonęła wraz z całą załogą – 33 oficerów, podoficerów i marynarzy, w tym dowódca okrętu – starszyj lejtienant Boris Worobjow.
Toną i giną bez wieści okręty podwodne rosyjskiej Floty Bałtyckiej amerykańskiej konstrukcji.
Zatonięcie okrętu podwodnego AG 15, który poszedł na dno podczas wykonywania zadań ćwiczebnych w rejonie Lumme, nie doprowadziło ostatecznie do utraty jednostki, gdyż okręt został podniesiony, wyremontowany i ponownie wcielony do służby.
AG 15 w Zatoce Fińskiej. Źródło: wikimedia.org
AG 15 zatonął 21 czerwca 1917 r. Przyczyną zatonięcia było najprawdopodobniej niewłaściwe zamknięcie jednego z luków. Czterech członków załogi, w tym dowódca okrętu – starszyj lejtienant Michaił Maksimowicz, przebywający w momencie katastrofy na górnym pokładzie, zostało uratowanych przez transportowiec Oland.
Okręt legł na dnie na głębokości 27 m. Dzięki zimnej krwi i pomysłowości starszego oficera okrętu – lejtienanta Konstantego Matyjewicza-Maciejewicza (Polak w służbie rosyjskiej) uratowało się jeszcze 5 członków załogi w tym Matyjewicz-Maciejewicz. Pozostałych 18 zginęło, w tym wielu śmiercią samobójczą. Za brawurowo przeprowadzoną akcję ratowniczą Matyjewicz-Maciejewicz został wyznaczony dowódcą AG 15, który został podniesiony 29 czerwca.
20 lipca Dywizja Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej poniosła koleją stratę. Podczas patrolu na podejściach do Libawy (Lipawa / Liep?ja) zatonął AG 14.
Przyczyną zatonięcia AG 14 było najprawdopodobniej wejście na minę niemiecką. Zginęła cała załoga licząca 25 oficerów, podoficerów i marynarzy, w tym dowódca okrętu – starszyj lejtienant Antonij von Essen, syn wielkiego admirała oraz byłego dowódcy Floty Bałtyckiej. Jego ojciec – Admirał Nikołaj Ottowicz von Essen (1860 – 1915) – dowódca Floty Bałtyckiej (1914 – 1915), całkowicie słusznie zasługuje na postawienie jego postaci w poczet najwybitniejszych admirałów w dziejach rosyjskiej marynarki wojennej.
AG 14 w Piotrogrodzie, po przewiezieniu z Archangielska śródlądowymi drogami wodnymi. 1916 r. Źródło: wikimedia.org
Warto tutaj przypomnieć, iż podczas sforsowania cieśnin duńskich przez półdywizjon okrętów podwodnych Royal Navy w październiku 1914 r., i dotarciu brytyjskich okrętów podwodnych do rosyjskich baz na bałtyckim akwenie operacyjnym, na początku listopada 1914 r., na wniosek szefa Sztabu Generalnego Marynarki Wojennej, dowódca Floty Bałtyckiej wyznaczył kilku oficerów mających odpowiednie wykształcenie techniczne i znających przy tym dobrze oraz płynnie język angielski do pełnienia funkcji oficerów łącznikowych: na E 1 skierowano lejtienanta Gieorgija Czaplina, a na E 9 – lejtienanta Borisa Strachowa oraz lejtienanta Antonija von Essena.
Dowództwu rosyjskiej Floty Bałtyckiej zależało na zacieśnieniu stosunków sojuszniczych z Royal Navy. Oficerowie łącznikowi mogący odegrać w tej kwestii istotną rolę cieszyli się pełnym zaufaniem adm. Essena – lejtienant Antonij von Essen był jego synem, zaś lejtienant Strachow – zięciem. Tak rodziły się początki rosyjsko – brytyjskiej współpracy operacyjnej na Bałtyckim Teatrze Działań Wojennych w latach 1914 – 1917.
Pojedynczy niemiecki frachtowiec.
Pierwszym i jak się później okazało, jedynym(!) sukcesem bojowym odniesionym przez rosyjskie okręty podwodne podczas kampanii 1917 r. było zatopienie niemieckiego frachtowca Friedrich Carow o pojemności brutto 873 RT. Miało to miejsce 8 sierpnia, 50 Mm (mil morskich) na południe od portu Lule?. Frachtowiec został zatopiony przez okręt podwodny Wiepr’ (starszyj lejtienant Władimir Kondraszew.).
Wiepr’ na wodach Zatoki Fińskiej. Źródło: wikimedia.org
2 września dowództwo Floty Bałtyckiej przebazowało 2. dywizjon okrętów podwodnych do Hangö (Hanko), skąd podwodnikom rosyjskim łatwiej było przedostawać się strategicznym farwaterem na niemieckie szlaki komunikacyjne w Zatoce Botnickiej.
Jedinorog tonie.
25 września okręt podwodny Jedinorog, wchodzący w skład 2. dywizjonu, wszedł na skały w rejonie wyspy Örö i doznał poważnych uszkodzeń (przebicia w kadłubie, uszkodzenia śruby.).
Próba odholowania okrętu zakończyła się niepowodzeniem – Jedinorog zatonął. Holownik zdołał jednakże uratować całą załogę wraz z dowódcą okrętu (lejtienant Konstantin von Elsner.). 7 października 1917 r. Jedinorog został podniesiony przez okręt ratowniczy Wołchow i odholowany do Helsingforsu (Helsinki) w celu przeprowadzenia remontów. Powrócił do służby 7 listopada tegoż roku.
Według ustaleń rosyjskich badaczy dziejów Floty Bałtyckiej w okresie Wielkiej Wojny i historyków, istotny wpływ na zatonięcie Jedinoroga mógł mieć fakt ubezwłasnowolnienia kadry oficerskiej przez marynarzy, wśród których połowę stanowili agitatorzy bolszewiccy. Nie rozstrzygając definitywnie jaki wpływ miało rozprzężenie panujące wśród załogi okrętu na jego losy, warto jednak się zastanowić, czy zwykły mechanik miał stosowne przygotowanie elementarne, techniczne i nawigacyjne, by dowodzić okrętem podwodnym.
Giepard ginie bez wieści.
Jesienią 1917 r. Dywizja Okrętów Podwodnych Floty Bałtyckiej poniosła kolejną stratę. Z patrolu nie powrócił okręt podwodny Giepard, który zatonął między 25 a 30 października na wodach na zachód od przylądka Luzerort.
Giepard latem 1915 r. Źródło: wikimedia.org
Przyczyna zatonięcia Gieparda nie została wyjaśniona. Zginęła cała załoga licząca 33 oficerów, podoficerów i marynarzy, w tym dowódca okrętu – starszyj lejtienant Nikołaj Jacobson.
Brytyjska Flotylla słabnie.
Podczas kampanii 1917 r. niemieckie szlaki komunikacyjne na Bałtyku patrolowały także brytyjskie okręty podwodne. Obawy dowództwa rosyjskiego, iż Kaiserliche Marine podejmie próbę sforsowania Cieśniny Irbeńskiej sprawiły, iż pełnomorskie okręty typu E kierowane były do sektorów bojowych u wybrzeży Kurlandii oraz na zachodnie podejścia do Cieśniny Irbeńskiej.
W pierwszej dekadzie września 1917 r. dywizjon brytyjskich okrętów podwodnych typu E (E 1, E 8, E 9, E 19) przebazowano z Rewla do Hangö. Decyzja ta wynikała z obaw jakie powstały w dowództwie rosyjskiej Floty Bałtyckiej, iż w związku z postępującym rozprzężeniem wśród żołnierzy Frontu Północnego, czego dowodem było zajęcie Rygi (3 września 1917 r.) przez Niemców, może powstać realne zagrożenie od strony lądu dla bazy w Rewlu.
HMS C 22. Wspierający wysiłki floty rosyjskiej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917, Brytyjczycy stracili na Bałtyku podczas kampanii wojennej 1917 r. bliźniaczy okręt podwodny – HMS C 32.HMS C 32 wyszedł na patrol w rejonie Zatoki Ryskiej w dniu 14 października z bazy w Rohokull. 20 października na podejściach do Arensburga (Kuressaare) przeprowadził nieudany atak torpedowy na niemiecki stawiacz sieci Eskimo (żadna z dwóch odpalonych torped nie trafiła w cel.).W wyniku kontrataku nieprzyjacielskich kontrtorpedowców okręt doznał uszkodzeń, które w ocenie jego dowódcy (Lieutenant Christopher Satow) wykluczały forsowanie Cieśniny Irbeńskiej.W efekcie, 21 października okręt został osadzony na mieliźnie w rejonie Parnawy (Pärnu) i częściowo zniszczony przez załogę, która następnie udała się lądem do Rewla.Główne dane taktyczno – techniczne okrętów podwodnych typu C: wyporność 290/320 ts (ton standardowych); prędkość (maksymalna) – 14/10 w; uzbrojenie – 2 wt. 457 mm. Załoga liczyła 16 ludzi.Źródło: wikimedia.org
Na wodach Zatoki Ryskiej pozostawiono dywizjon okrętów podwodnych typu C (C 26, C 27, C 32), który operował na rosyjskich wodach wewnętrznych; jego baza znajdowała się w Rohoküll (Rohuküla.).
Podczas kampanii 1917 r. brytyjscy podwodnicy nie odnotowali praktycznie żadnych sukcesów bojowych. O tak fatalnych wynikach zdecydowały trzy przyczyny: po pierwsze, ograniczenia dotyczące rejonów patrolowania; po drugie, fakt, iż patrole prowadzone były sporadycznie; po trzecie, silne liczebnie praz znakomicie zorganizowane i nieźle wyposażone (m.in. szumonamierniki i bomby głębinowe) niemieckie siły lekkie do zwalczania okrętów podwodnych.
Główne dane taktyczno – techniczne okrętów podwodnych rosyjskiej Floty Bałtyckiej utraconych w działaniach wojennych na Bałtyku podczas kampanii wojennej 1917 r.
Bars (Stocznia Bałtycka – Piotrogród, 1915): wyporność – 650/780 t; prędkość (maksymalna) – 9,7-12,5 / 7,8-9,5 w; uzbrojenie – 1 x 57 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 4 wt. 457 mm/ Uwagi: 1916/1917 dozbrojony 1 x 75 mm; zatonął 23 maja 1917 r. na wschód od wyspy Gotska Sandön najprawdopodniej na skutek zejścia poniżej dopuszczalnej granicy zanurzenia.
Giepard (Stocznia Bałtycka – Piotrogród, 1915): wyporność – 650/780 t; prędkość (maksymalna) – 9,7-12,5 / 7,8-9,5 w; uzbrojenie – 1 x 57 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 1 x 37 mm (armata gwintowana szybkostrzelna rewolwerowa), 4 wt. 457 mm/ Uwagi: Typ Bars; 1916/1917 dozbrojony 1 x 75 mm; zatonął z niewyjaśnionych powodów podczas patrolu 25 – 30 października 1917 r. na zachód od przylądka Luzerort.
Lwica (Nobel & Lessner – Rewel, 1915 – 1916): wyporność – 663/810 t; prędkość (maksymalna) – 9,7-12,5 / 7,8-9,5 w; uzbrojenie – 2 x 57 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm. Uwagi: Typ Bars; przezbrojony 1916/1917: zdjęto 1 x 57 mm, zainstalowano 1 x 75 mm, 1 x 37 mm; dozbrojony w połowie 1917 r.: 1 x 75 mm, zatonął z niewyjaśnionych powodów w czerwcu 1917 r. podczas patrolu na południe od Gotlandii.
Jedinorog (Stocznia Bałtycka – Piotrogród, 1916): wyporność – 660/780 t; prędkość (maksymalna) – 9,7-12,5 / 7,8-9,5 w; uzbrojenie – 2 x 57 mm (armata szybkostrzelna odtylcowa gwintowana), 4 wt. 457 mm. Uwagi: Typ Bars; przezbrojony w połowie 1917 r.: zdjęto 2 x 57 mm, zainstalowano 2 x 75 mm, 1 x 37 mm; okręt szkolny.
AG 14 (Electric Boat & Co. – Vancouver, zmontowany w Stoczni Bałtyckiej – Piotrogród, 1916): wyporność – 355/434 t; prędkość (maksymalna) – 13/10,5 w; uzbrojenie – 4 wt. 457 mm. Uwagi: Typ AG; zakupiony w USA; wszedł do służby w listopadzie 1916 r.; zatonął z niewyjaśnionych powodów (mina?) 6 lipca 1917 r. w rejonie Libawy.
AG 15 (Electric Boat & Co. – Vancouver, zmontowany w Stoczni Bałtyckiej – Piotrogród, 1916): wyporność – 355/434 t; prędkość (maksymalna) – 13/10,5 w; uzbrojenie – 4 wt. 457 mm. Uwagi: Typ AG; zakupiony w USA; wszedł do służby w listopadzie 1916 r.
Giepard w Rewlu. W tle widoczny krążownik lekki (formalnie pancernopokładowy) Oleg. 1915 r. Źródło: wikimedia.org
Stopnie oficerów morskich w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego według stanu na rok 1914, oraz ich odpowiedniki we współczesnej Polskiej Marynarce Wojennej.
Gienierał-admirał* ? Admirał
Admirał ? Admirał floty
Wieadmirał ? Wiceadmirał
Kontradmirał ? Kontradmirał
Kapitan 1. ranga ? Komandor
Kapitan 2. ranga ? Komandor porucznik
Starszyj lejtienant** ? Komandor podporucznik
Lejtienant*** ? Kapitan marynarki / Porucznik marynarki
Miczman ? Podporucznik marynarki
Gardemarin ? Chorąży marynarki
* Jako ostatni stopień ten otrzymał wielki książę Aleksy Aleksandrowicz (1883 r.). ** Stopień wprowadzony w 1909 r. w miejsce dotychczas obowiązującego: kapitan-lejtienant *** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Bibliografia:
E.A. Kowalow – Rycari głubin. Chronika zari rossijskogo podpława. Moskwa – St. Pietierburg, 2005 r.
D.Ju. Kozłow ? Britanskije podwodnyje łodki w Bałtijskom Morie. 1914 ? 1918 gody. St. Pietierburg, 2006 r.
A.W. Tomaszewicz ? Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914 ? 1915 gg. Moskwa ? Leningrad, 1939 r.
N. Polmar, J. Noot ? Submarines of the Russian and Soviet Navies 1718 ? 1990. Annapolis, Maryland, 1991 r.
J.W. Apalkow – Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914 – 10.1917 gg. Sprawocznik. Red. W.A. Korniuszko. St. Pietierburg, 1996 r.
Fłot w pierwoj mirowoj wojnie. Red. N.B. Pawłowicz, t. I. Moskwa, 1964 r.
M. Makariejew – Bałtijskij flot w biografiach komandajuszczich 1696 – 2004. T. I. Siewastopol, 2006 r.
