Storpedowanie tureckiego pancernika Barbaros Hayrettin – największy sukces bojowy alianckich okrętów podwodnych na Morzu Marmara.

Niemiecki generał Otto Liman von Sanders, który w marcu 1915 r. objął dowództwo osmańskiej 5. Armii, powołanej do istnienia celem obrony Dardaneli, przyznał otwarcie, że gdyby droga morska została odcięta całkowicie, 5. Armia nie byłaby w stanie kontynuować swoich operacji obronnych w rejonie półwyspu Gallipoli z powodu braku zapasów. Turcy zostali zmuszeni do porzucenia Morza Marmara jako trasy zaopatrzeniowej.

W czasie wiosennych i letnich miesięcy 1915 r., gdy wojska sojusznicze wspomagane przez okręty nawodne bezskutecznie usiłowały sforsować Dardanele i zawładnąć półwyspem Gallipoli, okręty podwodne działały na Morzu Marmara. Operacje okrętów podwodnych na tym akwenie były jedynym znaczącym sukcesem aliantów w czasie całej bitwy o Gallipoli.

HMAS AE 2 na Morzu Marmara.
W dniu przystąpienia Wielkiej Brytanii i jej dominiów do działań Wielkiej Wojny (4 sierpnia 1914 roku) w skład Royal Australian Navy wchodziły: krążownik liniowy HMAS Australia (okręt flagowy), dwa nowoczesne krążowniki lekkie typu Town, trzy kontrtorpedowce typu River, dwa okręty podwodne typu E (HMASs: AE 1, AE 2) oraz pewna liczba mniejszych i starszych jednostek.(m.in. wybudowany w latach 1901 – 1905 krążownik pancernopokładowy HMAS Encounter.).
Załoga okrętu była mieszana: brytyjsko – australijska. Dowódcą AE 2, od przyjęcia do służby (28 luty 1914 r.) aż do zatopienia, był Lieutenant-Commander (kmdr. ppor.) Henry Gordon Stoker – oficer Royal Navy, prywatnie kuzyn pisarza Brama Stokera (twórca Draculi.). Jego zastępcą był Lieutenant (por. mar.) G. A. Haggard, drugim oficerem Lieutenant (por. mar.) Pitt Carey – obaj z Royal Navy.
Rankiem 30 kwietnia 1915 r. znajdujący się na głębokości peryskopowej AE 2 został zauważony przez obserwatorów znajdującego się w pobliżu osmańskiego torpedowca Sultanhisar, który ostrzelał wykrytą australijską jednostkę. Torpedy wystrzelone przez AE 2 w kierunku napastnika chybiły.
Uszkodzony AE 2 nie mogąc się wycofać, został samozatopiony przez własną załogę (poprzez otwarcie zaworów dennych.). Do niewoli dostało się 3 oficerów i 29 marynarzy mieszanej australijsko – brytyjskiej załogi, których podjęły łodzie ratunkowe z Sultanhisar, biorąc ich do niewoli.
Podczas próby awaryjnego zanurzenia w obliczu grożącego niebezpieczeństwa, AE 2 wypłynął w sposób niekontrolowany na powierzchnię w pobliżu tureckich okrętów.
Wpływ na problemy z utrzymaniem okrętu w zanurzeniu, sprawiły Australijczykom zmienne wartości zasolenia, a co za tym idzie gęstości wody morskiej w rejonie cieśnin (całe zdarzenie miało miejsce w rejonie u wylotu Dardaneli na Morze Marmara.).
Źródło: anzacsite.gov.au

We wszystkich trzech kluczowych etapach desantu na półwysep Gallipoli, a więc podczas lądowania, działań wojennych na lądzie i w końcu w trakcie ewakuacji, flota Sprzymierzonych wywiązywała się ze swych zadań z poświęceniem, choć jej skuteczność (zwłaszcza w roli wsparcia artyleryjskiego wojsk lądowych) nie zawsze spełniła oczekiwania (z tych samych zresztą względów, które zadecydowały o jej porażce w boju artyleryjskim z tureckimi fortami 18 marca 1915 r.).

Walka torpedowa podjęta przez obie strony z użyciem jednostek nawodnych, a przede wszystkim podwodnych kosztowała Aliantów utratę trzech kolejnych pancerników (Goliath, Triumph i Majestic) oraz kilku okrętów podwodnych.
Turcy musieli zaś pogodzić się ze stratą Barbarossy Hayrettina, zwycięzcy niedawnego pojedynku artyleryjskiego z brytyjskim superdrednotem Queen Elizabeth.

Australijczycy i Brytyjczycy na Morzu Marmara

Pierwszym okrętem podwodnym, któremu udało się przejść przez Dardanele, był australijski HMAS AE 2 (dowódca Lieutenant-Commander Henry Gordon Stoker) (typ E), który dokonał tego 25 kwietnia 1915 r., w dzień rozpoczęcia desantów w zatoce ANZAC i zatoce Helles.
Wydarzenie to, zdecydowanie podniosło morale Australijczyków i Nowozelandczyków, gdyż obrońcy zostali ograniczeni do przyczółka o nierównej rzeźbie terenu, długiego na nieco ponad 3 kilometry i głębokiego na kilometr, a poza tym byli wycieńczeni, zdezorganizowani, głodni i spragnieni.
Generał broni sir William Birdwood (stojący na czele Korpusu Wojskowego Australii i Nowej Zelandii, którego Hamiltom nazwał duszą ANZAC) dał Hamiltonowi sygnał, że jego położenie jest krytyczne, a podkomendni doradzają ewakuację.
Głównodowodzący Ententy na tym obszarze – Hamilton nie wiedział jakiej odpowiedzi ma udzielić, ale wieści o przedostaniu się australijskiego okrętu podwodnego AE 2 przez cieśninę dardanelską do Morza Marmara wziął za omen. Odpowiedział Bridwoodowi, że oczekiwany atak w innym sektorze frontu rozładowałby napięcie i jedyne, co żołnierze ANZAC mają robić, to kopać, kopać, kopać i przetrwać.
Fakt, że ci australazjatyccy żołnierze po wszystkim, co wycierpieli, byli jeszcze w stanie wykonać to zadanie, świadczy o ich determinacji.

HMAS AE 2. Przewidziane dla brytyjskich okrętów podwodnych typu E uzbrojenie artyleryjskie w postaci działa kalibru 76 mm nie było na australijskiej jednostce instalowane.
Źródło: navy.gov.au

W czasie bitew o Krithię (kwiecień-maj 1915 r.) spore zamieszanie wywołały okręty podwodne Ententy, którym udało się przedostać na wody Morza Marmara. Panikę w Stambule wywołały wyczyny Lieutenant-Commandera Martina Nasmitha, dowódcy brytyjskiego okrętu podwodnego E 11, odznaczonego Krzyżem Wiktorii (Victoria Cross) za doprowadzenie wojny aż do tureckiej stolicy.
W nocy 19 maja brytyjski E 11 idąc pod wodą przedostał się na Morze Marmara. Zniszczył on 24 maja turecki parowiec Nagara, wiozący transport amunicji artyleryjskiej. Następnego dnia przed samym Stambułem zatopił turecką lichtugę, a niemiecki parowiec Stambul ciężko uszkodził. W dwa dni później przeprowadził po raz pierwszy nieudany atak na okręt liniowy Barbaross Hayrettin. Wystrzelone torpedy minęły się z celem i E 11 atakowany przez jednostki eskorty uszedł z rejonu walki.
Kolejną ofiarą brytyjskiego okrętu stał się 28 maja parowiec turecki Panderma idący w grupie 4 jednostek handlowych eskortowanych przez torpedowiec. Razem ze statkiem poszło na dno 250 przebywających na pokładzie żołnierzy. Tyle samo zdołano uratować.

HMS E 11

Sporo zamieszania na Bałtyku sprawiło pojawienie się na tym akwenie brytyjskich okrętów podwodnych w październiku 1914 r.
Do flotylli ekspedycyjnej oddetaszowanej na Bałtycki TDW wyznaczono okręty najlepszego wówczas typu E. Ich dowódcami byli doskonali oficerowie, którzy wkrótce znaleźli się w gronie podwodnych asów, a później dosłużyli admiralskich szlifów.
Pierwsza trójka okrętów (HMS E 1, E 9, E 11) opuściła szkocki port Gorleston 15 października 1914 r.

HMS E 11 w Dardanelach. Autor: Norman Wilkinson.  Główne dane taktyczno – techniczne brytyjskich okrętów podwodnych typu E: wyporność – 725 ton angielskich/ton standardowych (ts) / 810 ts; prędkość (maksymalna) – 15/10 w; uzbrojenie – 4 wt. 457 mm*; zasięg operacyjny – 3000 Mm (mil morskich) przy prędkości ekonomicznej 10 w. (w pozycji nawodnej); szybkość zanurzenia – 1,5 minuty. *Umieszczone po jednej na dziobie i rufie oraz na każdej z burt jednostki. Źródło: wikimedia.org

Dowódcą E 11 był Lieutenant-Commander Martin Nasmith – w Royal Navy absolutny as nr. 1. Sławę zdobył jednak na innym akwenie, bo jego okręt z powodu awarii musiał zawrócić z Kattegatu.
W 1915 r. Nasmitha wysłano na Morze Marmara, gdzie zatopił cztery tureckie okręty i 122 jednostki handlowe.
Nie były to statki zbyt duże (sporą część stanowiły małe żaglowe jachty i niewielkie frachtowce), średnia pojemność bowiem nie przekraczała 1800 BRT, jednakże znaczna ich ilość wprowadziła niewątpliwie bardzo znaczne zakłócenia w żegludze, a dodatkowo należy wziąć pod uwagę utratę zatopionych wraz ze statkami – nieraz bardzo cennych – ładunków.
Jednym z kluczowych problemów, przed jakim stanęło dowództwo Dardanelskiego Rejonu Umocnionego był niedostatek lądowych środków transportu. Specyficzne usytuowanie pozycji wojsk broniących Dardaneli umożliwiało – w pierwszym rzędzie – wykorzystanie transportu wodnego. O transporcie lądowym trudno był wtedy myśleć, gdyż prowizoryczna kolej wąskotorowa zaczęła funkcjonować na półwyspie Gallipoli długo po tym, jak desantowały się tam wojska alianckie.

HMS E 11. Jego brat-bliźniak HMS E 14 pod dowództwem Lieutenant-Commandera Edwarda Boyle?a przeszedł na Morze Marmara 27 kwietnia 1915 r. i przez trzy tygodnie siał tam zamieszanie i zniszczenie w najbardziej chyba udanej akcji całej kampanii morskiej. O ile liczba i wartość zatopionych przez niego statków była stosunkowo niska, efekt psychologiczny i wpływ na morale Turków był nie do przecenienia. W Cieśninie Dardanelskiej wyróżnić można dwa prądy: powierzchniowy i denny. Pierwszy z nich ma kierunek z północy na południe, a jego prędkość przy bezwietrznej pogodzie, w zależności od miejsca, wynosi od dwóch do czterech węzłów. Drugi, płynący z południa na północ, mimo prędkości w granicach zaledwie jednego węzła stawia dość znaczny opór ze względu na większe zasolenie wody przy dnie niż przy powierzchni. Miało to niebagatelne znaczenie dla okrętów podwodnych działających w Cieśninie Dardanelskiej. Źródło: navy.mil

Niemieckie pancerniki typu Brandenburg w służbie tureckiej

Społeczeństwo, widząc namacalne efekty swojej ofiarności nadal nie skąpiło datków, dzięki czemu już dwa lata później Osmańska Marynarka Wojenna wzbogaciła się o nabyte również w Niemczech za 480 000 lira nowoczesne kontrtorpedowce Muavenet-i Milliyye, N?mune-i Hamiyet, Yadigâr-? Millet i Gayret-i Vataniyye.

SMS Kurfürst Friedrich Wilhelm. Autor – Hugo Graf.
Dane taktyczno techniczne pancerników typu Brandenburg:
Wyporność (konstrukcyjna) – 10 013 t
Wyporność (pełna) – 10 670 t
Długość – 115,7 m (113,9 m na linii wodnej)
Szerokość – 19,5 m
Zanurzenie – 7,9 m
Napęd – 2 trzycylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, 12 kotłów parowych, 2 śruby
Prędkość – 16,5 węzła (projektowana)
Zasięg – 4500 mil morskich (8300 km) przy prędkości 10 węzłów (20 km/h)
Załoga – 568?591 (oficerów, podoficerów i marynarzy)
Uzbrojenie:
6 dział kal. 283 mm (nominalnie 280 mm)*
6 (po przebudowie 8) dział kal. 105 mm
8 dział kal. 88 mm
6?8 karabinów maszynowych
6 (po przebudowie 2) wyrzutni torped kal. 450 mm
Opancerzenie: pas pancerny: 180?600 mm
pokład: 60?65 mm
wieże artyleryjskie: 50?120 mm
barbety: 300 mm
wieża dowodzenia: do 300 mm.
*W rzeczywistości wszystkie niemieckie 28-centymetrówwki miały aż do końca II wojny światowej kal. 283 mm.
Źródło: wikimedia.org

Nabycie niemieckich okrętów dla reformowanej wówczas przez Brytyjczyków Osmańskiej Marynarki Wojennej było swoistą manifestacją niezależności osmańskiego Ministerstwa Floty. Stało się też źródłem konfliktu dyplomatycznego na linii Stambuł – Londyn, którego finałem była dymisja ówczesnego szefa brytyjskiej misji morskiej kontradm. Hugh Pigota Williamsa.

Obydwa tureckie pancerniki były już okrętami bardzo przestarzałymi, praktycznie nie nadającymi się do bojowego wykorzystania na otwartym morzu w zbliżającym się globalnym konflikcie.

Problemem nie były zresztą tylko osiągi pancerników, ale także bardzo ograniczona ilość amunicji,  jaką dysponowały.

Nie ma się więc czemu dziwić, że kontradm. Wilhelm Souchon, który 18 sierpnia 1914 r. przejął formalnie dowodzenie Osmańską Marynarką Wojenną (Osmanl? Donanmas? or Donanma-y? Humây?n), nie widział pod swoimi rozkazami miejsca dla Barbarosy Hayrettina i Turguta Reisa.

Ostatecznie więc pancerniki trafiły pod wyłączną komendę Drugiego Dowódcy tureckiej floty, kmdr por. Arifa.

SMS Kurfürst Friedrich Wilhelm na koloryzowanej fotografii. Źródło: wikimedia.org

O ile więc podczas wojen bałkańskich pancerniki typu Brandenburg okazały się bardzo efektywne w artyleryjskim wspieraniu wojsk lądowych, o tyle analogiczne zadania wykonywane przez te okręty podczas walk w Dardanelach, w okresie pierwszej wojny światowej, miały już wymiar czysto symboliczny. Wynikało to zarówno z bardzo ograniczonego zapasu amunicji, jakim dysponowały obie jednostki, jak i z bardzo znacznego stopnia zużycia ich dział. Podkreślić jednak należy, że przy zdecydowanie niewystarczającej liczbie statków transportowych, jakimi dysponowała flota turecka, pancerniki Barbaros Hayrettin i Turgut Reis w istotny sposób wspomogły walczące na półwyspie Gallipoli oddziały 5. Armii, dostarczając im regularnie ze Stambułu amunicję i inne materiały wojenne.

Utrata Barbaros Hayrettina

6 sierpnia 1915 r. wojska Ententy rozpoczęły natarcie na wszystkich odcinkach frontu na półwyspie Gallipoli.

 

Ofensywa ta była przygotowaniem do desantu, w rejonie

Suvla (na północ od sektora ANZAC), który nastąpił w nocy z 6 na 7 sierpnia 1915 r. Działaniom zaczepnym aliantów towarzyszyła oczywiście duża aktywność artylerii okrętowej po obu stronach frontu. Pancerniki Barbaros Hayrettin i Turgut Reis ogniem pośrednim wspomagały obronę rejonu Ar?burnu, gdyż tylko tam donosiły ich działa.

Barbaros Hayrettin położył się na prawej burcie i zatonął. Wrak spoczął na dnie na głębokości 20 m, zabierając ze sobą 258 członków załogi (w tym 21 oficerów) oraz dwóch urzędników wojskowych z lądu, którzy w feralnym momencie przebywali na pokładzie pancernika. Kontrtorpedowiec Sivrihisar, który w feralnym momencie towarzyszył okrętowi oraz przybyły na ratunek torpedowiec Basra zdołały ocalić 51 oficerów (wśród nich Drugiego Dowódcę osmańskiej floty kmdr. Arifa oraz ostatniego dowódcę Barbarosy Hayrettina, kmdr. Muzaffera) i 347 marynarzy.

Reda Stambułu. Ugodzony torpedami transportowiec Stanbul wystrzelonym przez HMS E 11. Źródło: wikimedia.org

Wraz z okrętem i niemal  połową jego załogi zatonął też cenny ładunek, dopiero co przywieziony ze Stambułu dla wojsk walczących na półwyspie Gallipoli. Składało się nań 9600 granatów ręcznych, 4836 pocisków do armat polowych, 1791 pocisków do armat górskich, 400 szt. amunicji do haubic kal. 105 mm oraz pieniądze na żołd.

Impas na lądzie oraz utrata dużych okrętów w wyniku niemieckich operacji z użyciem okrętów podwodnych, spowodowało spadek morale Brytyjczyków, a wycofanie pozostałych dużych okrętów wojennych pogłębiło ten stan.
Dopiero działania E 11 i innych okrętów podwodnych przywróciły Brytyjczykom należyte morale.Dalszy ciąg wojny podwodnej na Morzu Marmara

Z czasem w konsekwencji coraz śmielszych rajdów alianckich okrętów podwodnych na Morze Marmara, Turcy niemal całkiem zaniechali też zaopatrywania drogą morską wojsk walczących na półwyspie Gallipoli.
Od tej pory było niemożliwe wysyłanie drogą morską dużych posiłków Limanowi von Sandersowi ze względu na niebezpieczeństwo ataków okrętów podwodnych.
Mimo, że nocą nadal część sprzętu przewożono małymi łodziami, to większość zaopatrzenia przesyłano koleją, by po rozładunku tragarze dostarczyli je na miejsce po pięciu dniach marszu.

Lieutenant-Commander Martin Dunbar-Nasmith. Źródło: s-upton.com

Mimo, że Ententa straciła osiem okrętów podwodnych, szkody, jakie wyrządziły, zwłaszcza w morale Turków, były ogromne: Nasmith we wrześniu ostrzelał wybrzeże, a jeden z jego oficerów zszedł na ląd i przeprowadził akcję sabotażową, wysadzając w powietrze tory kolejowe na linii Stambuł-Bagdad.

Reasumując, można zatem stwierdzić, że przynajmniej pod tym względem operacje Sprzymierzonych w rejonie Dardaneli były wyjątkowo udane.

Oficerowie i marynarze HMS E 11. Centralną postacią na kiosku jest Lieutenant-Commander Martin Nasmith. Źródło: navy.mil

Bibliografia

P. Nykiel – Pancerniki typu Brandenburg w służbie tureckiej. Cz. 1,[w:]

„Okręty Wojenne? nr. 5, 2012.

P. Nykiel – Pancerniki typu Brandenburg w służbie tureckiej. Cz. 2,[w:]

„Okręty Wojenne? nr. 6, 2012.

P. Nykiel – Osmanl? Donanma Cemiyeti ? Stowarzyszenie na rzecz
floty osmańskiej, [w:] „Okręty Wojenne”, nr. 2, 2011.

P. Nykiel – Wyprawa do Złotego Rogu. Działania wojenne w Dardanelach i na  Morzu Egejskim (sierpień 1914 – marzec 1915), Kraków-Międzyzdroje 2008.

A.M. Jaskuła – Pancerniki typu Brandenburg, [w:] „Morze, Statki i Okręty”, nr. 1, 2002.P.J. Haythornthwaite – Bitwa o Gallipoli 1915, Poznań 2011.Z.S. Zalewski – Dardanele i Gallipoli w polityce i strategii mocarstw europejskich podczas I wojny światowej, Olsztyn 2001.

R. Compton-Hull – Submarines in War 1914-1918, Penzance 2004.

A.J. Marder – From the Dreadnought to Scapa Flow. Vol. II: The War Years to the Eve of Jutland, London 1966.

J. Gozdawa-Gołębiowski. T. Wywerka Prekurat – Pierwsza Wojna Światowa na Morzu, Gdańsk 1973.