Fot. Zbiory autora

Tożsamość narodowa i patriotyzm współczesnych Polaków

Obserwując Polskie społeczeństwo na początku XXI wieku można przyjąć tezę, iż przezywa ono w pewnym sensie kryzys tożsamości i patriotyzmu. Brak partycypacji całych grup społecznych w debacie na temat spraw wagi najwyższej takich jak bezpieczeństwo i obronności państwa, fala emigracji, postępujący zanik tradycji, odwracanie się od Kościoła Katolickiego, kryzys wartości, dewiacje, brak utożsamiania się z państwem – to tylko niektóre z przejawów tego kryzysu. Polacy uwalniając się z jarzma marionetkowych komunistycznych rządów i wiążąc się z zachodnimi strukturami bezpieczeństwa kształtują swoją tożsamość narodową w nowych i skomplikowanych uwarunkowaniach. Przewartościowaniom i ewolucji podlega także patriotyzm współczesnych Polaków. O tym, że patriotyzm i tożsamość narodowa są kluczowymi determinantami bezpieczeństwa państw nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Niemniej jednak niniejszy tekst stanowi próbę uświadomienia potencjalnemu odbiorcy jak ważne dla przetrwania i rozwoju narodu są to zagadnienia.

Idzie o zorganizowanie patriotyzmu, tym sposobem otrzyma się najważniejszy owoc zorganizowania go do dziesiątej potęgi w skutkach.

C.K. Norwid

I. SPOŁECZEŃSTWO, NARÓD, TOŻSAMOŚĆ, PATRIOTYZM,  ? OMÓWIENIE  ZASADNICZYCH POJĘĆ

Człowiek jako istota społeczna już w początkowym okresie rozwoju nie jest zdolny do samodzielnego funkcjonowania, a jego podstawowe potrzeby (głównie fizjologiczne) muszą zapewnić inni ludzie (kluczowa jest tu rola rodziny). Każdy z nas aby mógł poprawnie się rozwijać musi także czerpać od innych wzorce zachowań i wartości, bez których nie jest w stanie żyć w otaczającym środowisku. Człowiek realizuje zatem swoje potrzeby żyjąc w określonym środowisku społecznym przy współdziałaniu z innymi ludźmi, przy społecznym podziale pracy i zadań życiowych[1]. Skutkiem uspołecznienia jednostki jest także nabywanie przez nią cech, charakterystycznych dla danej grupy społecznej w której partycypuje[2].

Pomijając definicje grupy społecznej i ich klasyfikacje, poprzez społeczeństwo sensie ogólnym należy rozumieć wszystkich ludzi, zamieszkujących obszar danego państwa, jako najwyższej formy organizacji społecznej. Do podstawowych cech określających społeczeństwo , oprócz zamieszkiwanej przestrzeni geograficznej jest wspólna kultura, wspólna tożsamość i oddziaływania w sieci wzajemnych stosunków społecznych[3]. Co zrozumiałe społeczeństwo podlega prawom ewolucji. Różnice pomiędzy obecnym społeczeństwem, a tym jakie funkcjonowało w przeszłości skłaniają do jego klasyfikacji. Tym samym ze względu na poziom rozwoju danego społeczeństwa można wyróżnić Począwszy od społeczeństwa tradycyjne, przemysłowe i społeczeństwa informacyjne (bądź ponowoczesne)[4].

Rys .1. Hierarchizacja podmiotów społecznych według kryterium poziomu zorganizowania. / Źródło: Opracowanie własne.

Rys .1. Hierarchizacja podmiotów społecznych według kryterium poziomu zorganizowania. / Źródło: Opracowanie własne.

 

Naród z kolei stanowi wielką na ogół skoncentrowaną przestrzennie, grupę społeczną, połączoną więzią etniczną, oraz kulturowo-cywilizacyjną, charakteryzująca się poczuciem tożsamości grupowej i zdolnością przekazywania jej kolejnym pokoleniom, powstałą  jako efekt wielowiekowego procesu[5]. Jak podkreśla T. Żyro, o społeczeństwie jako narodzie możemy mówić wówczas, gdy istnieje narodowa zbiorowa samoświadomość[6]. Wspólną cechą narodu i społeczeństwa jest terytorium na jakim egzystuje, kultura i tożsamość. Do kluczowych czynników, jakie decydują o wykształceniu się narodu według R. Jakubczaka zalicza się wspólne doświadczenie, historyczne, język, pochodzenie etniczne, tożsamość i świadomość narodowa, dziedzictwo kulturowe[7].

W ujęciu socjologicznym można wyróżnić dwa typy narodów ? państwowy i kulturowy. Do podstawowych wyznaczników oby tych typów należą:

+ naród państwowy (polityczny):

  • kształtuje się w już istniejącym państwie,
  • jest rozumiany jako polityczna wspólnota obywateli,
  • opiera się na pojęciu obywatelstwa,
  • utożsamia się z ludem, państwem i rządem,
  • ignoruje różnice etniczne,
  • przynależność może stanowić akt wyboru,
  • używanie języka jest słabo zdeterminowane,
  • klasyczny przykład: USA, Szwajcaria;

+ naród kulturowy:

  • formuje się bez państwa, dąży do ukształtowania państwowości,
  • opiera się na języku, kulturze,
  • odwołuje się do pochodzenia,
  • wynika z czynników naturalnych jako determinujących przynależność narodową,
  • przynależność jest przypisana, ?przeznaczona?,
  • język jest jedną z najistotniejszych determinant narodowych,
  • przykład: Włochy, Niemcy.

W celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa i realizacji innych potrzeb naród powołuje państwo ? swoją ojczyznę. Jan Paweł II w książce ?Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci definiuje pojęcie ojczyzny: Wyraz ojczyzna łączy się z pojęciem i rzeczywistością ojca. Ojczyzna to jest poniekąd to samo co ojcowizna, czyli zasób dóbr, które otrzymaliśmy w dziedzictwie po ojcach. Ojczyzna więc to jest dziedzictwo, a równocześnie jest to wynikający z tego dziedzictwa stan posiadania ? w tym również ziemi, terytorium, ale jeszcze bardziej wartości i treści duchowych, jakie składają się na kulturę danego narodu. Oczywiście na pojęcie państwa chociażby w ujęciu politycznym składa się znacznie więcej elementów, lecz dochodzenie istoty współczesnego państwa narodowego nie będzie przedmiotem rozważań Autora w niniejszej pracy.

Aby podjąć się z kolei rozważań na temat tożsamości narodowej niezbędne jest wyjaśnienie czym jest tożsamość i dlaczego cechuje ona każdą istotę ludzką. W ujęciu słownikowym tożsamość to świadomość naszych cech i naszej odrębności[8]. Tożsamość stanowi swoiste samookreślenie się, czyli ?poczucie bycia podmiotem? wraz z określeniem cech swej podmiotowości oraz przedmiotowości. Życie społeczne interferuje z poczuciem tożsamości tak jednostki jak i grupy Tę pierwszą można nazywać tożsamością społeczną, drugą zaś tożsamością zbiorową[9]. W ujęciu psychologicznym podkreśla się iż, u podstaw tożsamości leży potrzeba przynależności[10]. Ludzie odczuwają ją jako potrzebę tworzenia i utrzymywania relacji z innymi ludźmi, wreszcie uczestnictwa w życiu grup społecznych, w tym przede wszystkim narodu. Potrzeba przynależności i związana z nią tożsamość pozwala uzyskać jasność na zasadnicze pytanie: kim jestem?[11]

Mając powyższe na uwadze,  poprzez tożsamość narodową należy rozumieć poczucie własnej odrębności wobec innych narodów kształtowane przez czynniki narodowotwórcze w wyniku wiekowego procesu. Zasadniczym składnikiem tej tożsamości jest charakter narodowy. Charakter narodowy podając za A. Skarbaczem można określić z kolei jako względnie trwałe cechy kolejnych pokoleń Polaków, wyróżniające nas od innych narodów, wyrażające się w preferowanych wartościach, postawie wobec innych ludzi i wobec państwa oraz w stopniu zaangażowania i odpowiedzialności za wspólne dobro narodowe i państwowe[12]. Na tożsamość narodową składają także między echy społeczeństwa, wzorce zachowań, kultury, języka oraz wierzeń. Tożsamość należy również rozpatrywać w ujęciu procesowym, gdyż co naturalne podlega ona zmianą. Obecnie, zwłaszcza w dobie wszechogarniającej globalizacji, jej elementy podlegają przewartościowaniom[13].

Rys. 2. Elementy składowe tożsamości narodowej./ Źródło: Opracowanie własne.

Rys. 2. Elementy składowe tożsamości narodowej./ Źródło: Opracowanie własne.

 

Kluczowym przejawem tożsamości jest identyfikacja jednostki z własnym narodem. W badaniach przeprowadzonych przez CBOS na próbie losowej dorosłych mieszkańców naszego kraju wykazały, że większość ankietowanych (69%), twierdzi, iż aby uznać kogoś za Polaka, konieczne jest, żeby on sam czuł się Polakiem. Z kolei za drugie co do ważności kryterium polskości ankietowani wskazują posiadanie polskiego obywatelstwa (34%)[14]. Natomiast liczne badania z obszaru psychologii społecznej, kulturowej i antropologii wykazują, że członkowie określonych społeczności (narodowych, kulturowych, zamieszkujących różne terytoria, poszczególnych grup społecznych) charakteryzują się określonymi wzorcami myślenia, zachowań, postaw, typowymi dla większości danej społeczności bądź grupy, wybierają takie a nie inne wartości[15]. Z poczuciem tożsamości narodowej wiążą się określone postawy, preferowane wartości, cechy osobowościowe i zachowania[16].

Niezbędnym czynnikiem narodowotwórczym i przejawem pielęgnowania tożsamości narodowej jest patriotyzm. Etymologicznie słowo ?patriotyzm? pochodzi od greckiego słowa patriotes czyli rodak. Patrios to ktoś pochodzący od tego samego ojca,  a pater to ojciec. Patriota to ktoś, kto okazuje szacunek i miłość wobec swojej ojczyzny, a także ? w razie potrzeby – gotowość poniesienia dla niej ofiar i wyrzeczeń. Ponadto patriotyzm przejawia się  w poczuciu silnej więzi emocjonalnej, społecznej, kulturowej, religijnej z własnym narodem, z jego historią i tradycją, z jego wartościami i aspiracjami[17].

Patriotyzm najczęściej utożsamiany jest z miłością do własnej Ojczyzny. Należy jednak podkreślić, iż patriotyzm nie zawsze dotyczy konkretnej krainy geograficznej, lecz może być związany z wyobrażeniem o takowej (przykład narodu Żydowskiego, czy Kurdyjskiego). Ważnym komponentem patriotyzmu jest patriotyzm lokalny, który przejawia się miłością do ojcowizny, czyli otoczenia w którym urodziła i wychowała się jednostka[18]. Według naukowców z Akademii Obrony Narodowej patriotyzm to umiłowanie Ojczyzny ? wyrażające się w szacunku do dziedzictwa i wartości narodowych w dumie bycia Polakiem  i gotowości pomnażania dorobku narodowego oraz obrony Ojczyzny[19].

E. Nowak z pojęciem patriotyzmu wiąże natomiast morale narodowe, zwykle rozumiane jako duch bojowy narodu i gotowość do przedkładania interesów ogólnych nad osobiste, zdolność do znoszenia trudów i niebezpieczeństw oraz pokonywanie ich nawet z poświęceniem zdrowia, życia i dóbr osobistych[20]. Podobnie jak tożsamość, i patriotyzm ulega przewartościowaniom. Inny bowiem wyraz patriotyzmu da się zaobserwować w walce narodowo wyzwoleńczej w okresie zaborów i wojen światowych,  inny współcześnie w warunkach niepodległości, co przedstawi Autor w dalszej części niniejszego artykułu.

II. TOŻSAMOŚĆ NARODOWA WSPÓŁCZESNYCH POLAKÓW

Rodowód tożsamości narodowej współczesnych Polaków został zwarty w Konstytucji Rzeczypospolitej. Fakt ten sprawia, iż poszanowanie i pielęgnowanie tej tożsamości w istocie stanowi obowiązek każdego z nas. W preambule ustawy zasadniczej czytamy: my Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponadtysiącletniego dorobku?[21]

W ujęciu socjologicznym tożsamość narodowa współczesnych Polaków jest w zasadzie komponentem tożsamości społecznej związanej z polskością. Rozumiana w ten sposób jest bowiem efektem kulturalizacji, czyli wprowadzania i wchodzenia w uniwersum kultury symbolicznej. Jej elementem, oprócz cech charakteru przedstawicieli danego narodu jest również dziedzictwo kulturowe rozumiane jako historyczny dorobek duchowy i materialny narodu, historyczne uwarunkowania jego rozwoju umysłowego, moralnego i materialnego[22]. Poczucie tożsamości społecznej związanej z polskością zawiera w sobie element poznawczej dostępności (częstotliwości myślenia o sobie jako Polaku), poczucia wspólnotowej więzi z innymi rodakami oraz emocje związane z byciem członkiem polskiej społeczności.

A. Kamiński, prawdopodobny autor artykułu Charakter narodowy Polaków, który ukazał się pod koniec maja 1942 roku z inicjatywy Armii Krajowej, skupił się w nim na ogólnych cechach naszego narodu, a następnie wymienił jego wady i zalety. Do typowo polskich cech zaliczył umiłowanie wolności i niezależności ducha, wielkoduszność, dobroć, poczucie humanitarne, męstwo, braterstwo, swoiście pojmowany honor, umiejętność całkowitego oddania się sprawie publicznej oraz wiarę w wyższość sił duchowych[23]. Do walorów charakteru narodowego Polaków, naukowcy z Akademii Obrony Narodowej zaliczają między innymi umiłowanie życia w wolności (osobistej, narodowej, religijnej), niepodawanie się zniewoleniu oraz gotowość do ponoszenia ofiar, patriotyzm wyrażający się w szacunku do dziedzictwa i wartości narodowych, zaradność, pracowitość, aktywność oraz wytrwałość[24].

Do cech, które przyczyniały się wielokrotnie do klęsk naszego narodu zaliczyć można egoistyczne pojmowanie wolności, brak powszechności narodowej, czy naiwność w traktowaniu sojuszy jako gwaranta bezpieczeństwa Polski[25]. Współcześni Polacy stoją ponadto przed wyzwaniem przeciwstawiania się postępującej dekadencji, przewartościowaniu modelu rodziny i relatywizmowi moralnemu, jaki niesie ze sobą masowa  i konsumpcyjna kultura zachodu[26].

W. Boski, wyróżnia natomiast 4 wymiary charakterystyczne dla polskiej kultury:

  1. Humanizm ? rozumiany jako prospołecznie zorientowane relacje międzyludzkie. Według autora, jest to tradycyjny polski wymiar kulturowy mający swoje korzenie w wieloletniej historii. Dla rozumienia Polski współczesnej istotne jest zamykanie się w kręgu rodzinno-przyjacielskim, przy jednoczesnych niedostatkach społeczeństwa obywatelskiego.
  2. Sarmatyzm ? rozumiany jako brak dyscypliny społecznej i anarchiczny hedonizm ? wiąże się z niechęcią do odrzucania polskiego dziedzictwa kulturowego, lecz zarazem walecznością i umiłowaniem tradycji. Temu specyficznemu elementowi naszej tożsamości narodowej Autor poświęcił odrębny artykuł[27].
  3. Materializm ? chęć bogacenia się, instrumentalne zaangażowani w pracę i relacje międzyludzkie oraz chęć przyjmowania zewnętrznej kultur z Zachodu (Unii Europejskiej).
  4. ?Liberalizm ? wolność w życiu osobistym, brak ingerencji tradycji w życie społeczne[28].

Surowo, lecz w znacznej mierze trafnie o charakterze Polaków wypowiedział się Maciej Wytyszkiewicz, twierdząc, że: Naród ten (Polaków ? przypis Autora) cechuje megalomania, przekonanie o własnej wyjątkowości i szczególnej roli w historii oraz drażliwość na punkcie honoru. Kiedy naród ten cierpi, powinien pochylić się nad nim z troską cały świat i to bez względu na przyczynę niepowodzenia, nawet zawinioną. Owa megalomania nie przeszkadza temu, że Polska jest państwem, w którym nic się jego obywatelom nie podoba. Wszystko, prócz krytykującego, jest złe. Źle oceniając komunizm piętnowano jednocześnie każde odstępstwo od niego w kierunku nierówności społecznej. Gdy w przywrócono kapitalizm, niezwłocznie podniósł się zaraz bunt przeciwko jego bezlitosnym zasadom. Wymarzonym ustrojem byłby zatem taki, w którym obywatele mogliby się bez ograniczeń bogacić, a jednocześnie mieć równe dochody, żeby nikt nie czuł się pokrzywdzony. Prawie każdy Polak wie, jak należy rządzić państwem, nawet jeśli na własnym podwórku radzi sobie kiepsko. Powszechne są pretensje o niedocenianie i zawiść wobec powodzenia innych. Nie ma wiary w sens trudzenia się we własnym kraju. Natomiast za granicą każdy potrafi pracować lepiej i mniej wymagać[29].

Wydaje się, że współcześnie wielu z nas w odziedziczyło spadek w postaci specyficznych cech charakteru i kultury, które stały się trwałym elementem naszej tożsamości narodowej. Od nas samych zależy, czy cechy te staną się naszym atutem, czy też może powodem do wstydu i przyczynkiem porażek w coraz bardziej nieprzewidywalnym środowisku bezpieczeństwa.

Pogłębiający się kryzys tożsamości narodowej jest wynikiem wielu zjawisk jakie zachodzą w rzeczywistości społecznej, zarówno w aspekcie wewnętrznym naszego państwa, jak i w aspekcie globalnym. Obecnie dla mas priorytetem staje się działalność gospodarcza człowieka zorientowana na zysk i związany z nią handel, inwestycje, powiązania finansowe i technologiczne itp. Wszechogarniający kult pieniądza, nieograniczonej niczym wolności stoją w sprzeczności z najważniejszymi zasadami społecznymi takimi jak chociażby solidarność społeczna, bezpieczeństwo socjalne, patriotyzm, przywiązanie do ojczyzny, etyka itp.[30].

Dobitnie o skrajnie kapitalistycznym podejściu wielu ludzi piszę ks. Stefan Wyszyński: Powstała nowa religia ? pieniądza i bogactwa. Jej dogmaty ? to nieograniczona wolność gospodarcza, wolna konkurencja, rozdział kapitału i pracy, najemnictwo, prawo podaży i popytu, mechanizm cen. Jej moralność ? to brak wszelkiej moralności, przewaga kapitału nad człowiekiem i pracą, dobro produkcji, zysk jako dobry uczynek. Jej ołtarze ? to wielkie fabryki, maszyny, narzędzia, kartele, syndykaty, banki, gdzie za cenę chciwości ofiarowywano życie ludzkie[31].           

Tożsamość narodową Polaków określa również katolicyzm, który swego czasu był wyrazem dążności do związku z Europą Zachodnią, ale też warunkiem zachowania odrębności wobec sąsiadów wyznających inne religie[32]. Dzięki temu tworzący się naród polski z wyzbył się barbarzyństwa i został wprowadzony do przodującej i największej cywilizacji łacińskiej. Religia chrześcijańska stała się także wyznacznikiem cnót moralnych i wzorem etyki życia codziennego. W badaniach socjologicznych i psychologicznych podkreśla się, że wyższy stopień religijności wiąże się z hołdowaniem wartościom należących do obszaru tradycjonalizmu, konformizmu, bezpieczeństwa, dobroci, zaś negatywnie koreluje z wartościami hedonizmu, indywidualizmu i stymulacji[33].

O ile osób wierzących nie trzeba przekonywać co do wartości katolicyzmu i roli Kościoła Katolickiego, to po świeckiej stronie społeczeństwa często pojawiają się głosy krytyki i negacji roli kościoła i religii w życiu naszego narodu. Niemniej pojawia się jeden niezaprzeczalny argument, nie związany bynajmniej z wiarą. Kościół Katolicki już za pierwszych Piastów posiadał strukturę administracyjną, system oświatowy i znaczący wpływ w Europie. Podział administracyjny powstającego państwa Polskie był współtworzony przez administrację kościelną. Podział na gminy, powiaty i województwa pierwotnie wiązał się z tworzoną strukturą kościoła na ziemiach Polskich. Wielu naszych przodków pobierało nauki w instytucjach kościelnych co przełożyło się na poziom wykształcenia ówczesnego społeczeństwa. Nie będzie przesadą teza, iż Kościół Katolicki stał się najbardziej trwałą częścią organizacji i tożsamości naszego narodu, pełniąc funkcję niezachwianej ostoi polskości zwłaszcza w tragicznych okresach historii[34].

Ostoją tradycji, a więc elementu tożsamości narodowej jest instytucja rodziny. Rodzina jest podstawową komórką społeczną, w której rodzą się Polacy i gdzie wychowuje się przyszłe pokolenie. Rosnąca liczba rozwodów oraz zmiany postrzegania roli charakteru rodziny są bardzo niepokojącymi zjawiskami. Poważnym zagrożeniem dla tożsamości narodowej Polaków oraz tradycyjnego modelu rodziny jest ideologia gender. Nie zagłębiając się w jej istotę, należy stwierdzić, iż ideologia ta stara się usprawiedliwiać wszelkiego rodzaje dewiacje burzące naturalny porządek. Stanowi również podstawę do zrównania związków jednopłciowych z tradycyjnym modelem małżeństwa (co jest niezgodne z obowiązującym prawem!), oraz do adopcji dzieci przez pary homoseksualne[35].

Tożsamości narodowej Polaków zagraża także naiwna polityka wielokulturowości oraz postawy kosmopolityczne. Kryzys demograficzny w Polsce będzie sprzyjał zatrudnianiu rdzennych przedstawicieli innych narodów. Choć z punktu widzenia ekonomii ma to pewien sen, to z punktu widzenia tożsamości narodowej, integralności państwa jednonarodowego jakim jest Polska rodzi pewne zagrożenia. Nie mamy bowiem gwarancji, że mniejszość etniczna, przyzwyczajona od wieków do silnej kooperacji wewnątrzgrupowej, zbyt dumna ze swojego pochodzenia, by się asymilować ? będzie reprezentowała nasze interesy[36].

Dla Polski w przeszłości polityka ?multi-kulti? skończyła się tragicznie.  Zdecydowana większość zrywanych sejmów (liberum veto) w XVI i XVII wieku była inicjatywą Litwinów i Rusinów, co w konsekwencji doprowadziło do upadku I Rzeczypospolitej. W tragicznych dziejach naszego narodu, grupy etniczne, nielojalne i nie identyfikujące się z Polską racją stanu dały o sobie znać wspierając swoimi postawami zdradę i niewolę naszych rodaków. Wystarczy wspomnieć tylko o powitaniu i współpracy z Armią Czerwoną w 1920 r. i 1939 r. oraz okupantami niemieckimi w okresie II wojny światowej przez nieetnicznie polskich obywateli[37].

Zauważalne jest również wśród nardów rosnące zainteresowanie poglądami kosmopolitycznymi. Kosmopolita to ktoś, kto nie czuje więzi ze swoją ojczyzną i kto uważa, że żadna tego typu wspólnota nie jest potrzebna[38]. Przejawem kosmopolityzmu jest naiwnie rozumiana ?tolerancja? oraz slogany o nie narzucaniu innym narodom własnej kultury i tradycji. W efekcie w Europie widać coraz więcej emigrantów z innych kontynentów, którzy zachowują swoją więź z ojczyzną i tożsamość  narodową, a nawet próbują ją narzucać innym. Głośnym ostatnimi czasy przykładem są muzułmanie, którzy poprzez swoje stroje, wiarę religijną i solidarność narodową przenoszą część swojej ojczyzny do Europy. Musimy pamiętać, że islamizacja od zawsze towarzyszyła arabskiej ekspansji i podbojom.

Deklaracja kanclerza Niemiec Angeli Merkel z 16.10.2010 o fiasku wielokulturowości w Niemczech (?multi-culti ist Todt?) i konieczności polityki ?przewodniej kultury?, jest bardzo ważnym, chociaż spóźnionym dla Europy Zachodniej, przełomem w obronie cywilizacji zachodniej w Europie ale również w społeczeństwie amerykańskim również dotkniętym naiwną, chorobą wielokulturowości[39].

Kryzys tożsamości narodowej Polaków uwidocznił spór aksjologiczny o kształt polskiego państwa w wymiarze ideowym i moralnym oraz zrodził zasadną potrzebę refleksji nad stanem jego kondycji[40]. Obecnie wyraźny jest trend wszechogarniającej bezideowości, która omija tak ważną tematykę polskości, ojczyny, kultury narodowej, czy wreszcie patriotyzmu. Zamiast tego w jej miejsce wprowadzana jest w programach oświatowych rzeczywistość wirtualna, której celem jest stworzenie nowego człowieka ? globalnego, moralnie pustego i materialisty. Model ten prowadzący do permanentnej rewolucji i zrywania z tradycją w duchu wszechogarniającej globalizacji tworzy nową rzeczywistość, która w umiejętny sposób przemyca do sfery duchowej człowieka wiele groźnych dla niego i wzorców postępowania  idei[41].

Przed tego typu zabiegami ostrzegał nasz noblista i wybitny poeta Czesław Miłosz stwierdzając, iż w nowych uwarunkowaniach tożsamość narodowa wydaje się teraz wystawiona na trudną próbę, trudniejszą niż wtedy, kiedy nasze kraje opierały się planowanemu ujednoliceniu narzuconemu przez Moskwę[42].

Musimy mieć na uwadze, że takie próby w historii wielokrotnie kończyły się niepowodzeniem. Wybitny Polski filozof, współtwórca teorii cywilizacji ? Feliks Koneczny twierdzi, że wszelkie procesy cywilizacyjne ujęte na zasadzie apriorycznego modelu kończyły się klęską. Tworzenie państwa w oparciu nawet o najdoskonalsze prawa i siłę, z pominięciem szeroko pojętej etyki skazane jest na niepowodzenie[43]. Gdzie zatem szukać wzorców na płaszczyźnie aksjologicznej dla tożsamości współczesnych Polaków? Można odwołać się chociażby do dorobku trzech wieszczy narodowych ? Zygmunta Krasińskiego, Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza i płynącą z ich filozofii etykę narodową, która powinna zostać wprowadzona do całokształtu życia narodu, a zwłaszcza zaś świadomości każdego z nas[44].

III. PATRIOTYZM WSPÓŁCZESNYCH POLAKÓW

Wielu badaczy i publicystów podkreśla, że w Polsce patriotyzm kojarzony jest głównie z wysiłkiem narodowym w sytuacjach szczególnych zagrożeń i zrywów narodowych. Jest to jednak uzasadnione, gdyż wszystkie polskie powstania narodowe, i te zwycięskie i te kończące się klęską wojskową, stanowiły wielkie zwycięstwa moralne, przybliżające odzyskanie wolności oraz mobilizujące kolejne pokolenia Polaków do niestrudzonej, często okupionej najwyższą ceną walki o wolność. Powstania narodowe stanowią tym samym symbol polskiego bohaterstwa, umiłowania wolności, lecz przede wszystkim patriotyzmu w jego klasycznej formie.

Walka o naród i państwo zawsze wiązała się z patriotyzmem. Powstanie państw narodowych w epoce podbojów Napoleona Bonapartego pozwoliło spotęgować uczucia patriotyczne mas ludzkich, co skutkowało niewyobrażalnym wręcz poświęceniem i wytrwałością Przykładem tak rozumianego patriotyzmu jest walka naszych rodaków o wymarzoną i niepodległą ojczyznę. Ojczyzna i ojcowizna muszą mieć w sobie utajone siły, z których może odradzać się patriotyzm w kolejnych pokoleniach[45]. Na kartach historii zapisało się mnóstwo bohaterów, który wsławili się męskimi czynami w walce o wolność Ojczyzny czy bojowników ginących bezimiennie na polu chwały.

Klasyczny polski patriotyzm widoczny jest przede wszystkim  w epoce romantyzmu. Walerian Łukasiński, Piotr Wysocki , Artur Zawisza , Szymon Konarski, Edward Dembski, Karol Levittoux, Romuald Traugutt to tylko niektóre przykłady tzw. romantycznych straceńców. Wszyscy ci ludzie , mimo odmiennych poglądów i postaw, żywili przekonanie, że najskuteczniejszym sposobem służenia narodowi i niezawodnym środkiem wyzwolenia go z obcej przemocy jest bezgraniczne poświęcenie mu całej osobowości, złożenie ofiary z własnego życia. Olbrzymią pracę na rzecz ojczyzny oprócz polityków, naukowców i wojskowych podjęli także ludzie kultury, jak chociażby Adam Mickiewicz, Jan Matejko czy Juliusz Słowacki[46].Niewątpliwie wiele postaw patriotów ?klasycznych? może stanowić wzór do naśladowania dla współczesnych Polaków.

Co zrozumiałe, w obecnych uwarunkowaniach pojęcie patriotyzmu uległo pewnym przewartościowaniom, choć zachowało swoją naturę. Należy być świadomym, iż patriotyzm zawsze wymaga ofiary, lecz analizując przeszłość i teraźniejszość należy wskazać na jej odmienny charakter. Co zrozumiałe, w warunkach względnego pokoju i niepodległości Rzeczypospolitej umiłowanie ojczyzny nie wiąże się z koniecznością przelewania za nią krwi. Wobec tego warto zadać sobie pytanie o to, co stanowi wyraz współczesnego polskiego patriotyzmu i czym takowy powinien się cechować.

W artykule pierwszym Konstytucji RP zapisano, że ?Rzeczpospolita jest dobrem wszystkich obywateli? a ?Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne?. Zatem w świetle aktu prawnego najwyższej rangi współczesny patriotyzm to przede wszystkim podejmowanie działań na rzecz wspólnego dobra jakim jest Ojczyzna. Wyrazem tak rozumianego patriotyzmu jest tworzenie odpowiednich warunków do rozwoju kultury materialnej i duchowej zbiorowości. Z kolei według T. Ochockiego najważniejszym zadaniem stojącym przed nami jest zbudowanie społeczeństwa obywatelskiego[47].

B. Balcerowicz podkreśla natomiast, że współcześnie wyrazem patriotyzmu jest służba nauką i pracą Polsce oraz przygotowanie i gotowość do obrony Ojczyzny. Tylko w powszechnym uczestnictwie Polaków w tworzeniu siły Polski i jej obronie jest szansa na bezpieczeństwo i pomyślność obecnego i przyszłych pokoleń[48]. Współczesny patriota to osoba, która rozumie przede wszystkim, że demokracja jest dobrym ustrojem dla Ojczyzny wyłącznie wtedy, gdy w tej Ojczyźnie większość obywateli to ludzie światli, odpowiedzialni, kompetentni, ludzie sumienia, którzy szczerze troszczą się o dobro wspólne.

Rys. 3. Zarys patriotyzmu Polaków od XVII wieku do współczesności. / Źródło: Opracowanie własne.

Rys. 3. Zarys patriotyzmu Polaków od XVII wieku do współczesności. / Źródło: Opracowanie własne.

Współczesny i pożądany zarazem wyraz patriotyzmu obejmuje przede wszystkim solidne wypełnianie podstawowych obowiązków obywatelskich, jak np. pełnienie służby wojskowej, płacenie podatków, ochrona środowiska, własności  i zasobów naturalnych własnego kraju, aktywna troska o honor ojczyzny i dobre imię rodaków, pielęgnowanie tradycji, bycie dobrym uczniem, studentem, bratem, żoną, pracownikiem itp. Innymi słowa współczesny patriotyzm to świadoma i pozytywna praca każdego dnia ze świadomością, iż jesteśmy częścią czegoś znacznie większego niż my sami.        

Bardzo niepokojącym zjawiskiem we współczesnych, czasach jest postrzeganie przez niektórych patriotyzmu jako pewnego rodzaju anachronizmu, reliktu przeszłości. W najbardziej radykalnym podejściu utożsamia się go z ksenofobią bądź nacjonalizmem z naciskiem na znacznie pejoratywne. Co więcej da się zauważyć, iż dla wielu naszych rodaków współczesny patriotyzm to głównie popieranie narodowej drużyny piłkarskiej. Można to zaobserwować na meczach międzynarodowych kiedy to kibice mają wymalowane flagi Polski na koszulkach, czapkach, samochodach a nawet twarzach. Niestety patriotyzm wielu tych osób kończy się wraz z finałowym gwizdkiem meczu.

Kryzys patriotyzmu, to także zatrważające dane liczbowe. W 2008 roku GfK Polonia dla „Rzeczypospolitej” przeprowadziła sondaż, w którym aż 71 procent ankietowanych zadeklarowało gotowość oddania życia w obronie niepodległości Polski. Tylko 16 proc. z badanych osób odpowiedziało na to pytanie przecząco. Natomiast już na początku 2014 roku w „Rzeczypospolitej” ukazał się kolejny sondaż, w którym jedynie 19 proc. Polaków zadeklarowało, że oddałoby życie lub zdrowie za kraj, a 17 proc. stwierdziło, że byłoby gotowych na poświęcenie majątku. Życia za Ojczyznę nie poświęciłoby aż 53 procent kobiet i 29 procent mężczyzn[49].

Do tego dochodzą również dane dotyczące emigracji Polaków. Zdecydowana większość polskich emigrantów przebywa za granicą w związku z pracą, chociaż wraz z upływem czasu zwiększa się odsetek osób ? członków rodzin polskich emigrantów, pozostających na ich utrzymaniu (małżonkowie, dzieci[50]). Ponad to zauważalny jest wzrost liczby emigrantów, dla których głównym powodem opuszczenia Ojczyzny jest zmęczenie ciągłymi kłótniami w życiu publicznym, niespełnionymi obietnicami polityków, utrudnieniami w sferze przedsiębiorczości i obawą o przyszłość. Taka sytuacja jest niewątpliwie znaczną przeszkodą dla utrzymania wysokiego „morale” narodu i kształtowania pożądanych postaw. Są to jednak

IV. TOŻSAMOŚĆ NARODOWA I PATRIOTYZM A BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA

Czym był by naród bez własnej tożsamości i czym wysiłek budowy przez ten naród upragnionego, niepodległego państwa bez patriotyzmu? Na te retoryczne pytania nie trzeba odpowiadać, bowiem przykład olbrzymiej wagi tych pojęć odnajdujemy w dziejach zarówno naszego narodu, jak i innych narodów świata.

Jako warunek konieczny zapewnienia bezpieczeństwa i rozwoju danego narodu jawi się kultura będąca zasadniczym elementem tożsamości narodowej. Należy w tym miejscu przytoczyć słowa Jana Pawła II, wygłoszone w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych: Prawo narodu do istnienia w sposób naturalny pociąga za sobą to, że każdy naród może cieszyć się prawem do własnego języka i kultury, za pomocą których ludzie wyrażają i przedstawiają to, co nazwałbym podstawową duchową suwerennością. Historia uczy, że w okolicznościach ekstremalnych, to właśnie kultura pomaga narodowi przetrwać utratę politycznej i gospodarczej niezależności[51]. Powstania narodowe, lata okupacji oraz okres PRL są niewątpliwym potwierdzeniem jego tezy.

Patriotyzm przekuty na wolę walki stał się czynnikiem decydującym o zwycięstwie bądź też klęsce wielu armii świata. Nie bez powodu geniusz strategiczny Józef Piłsudski podkreślał, że zwycięstwo w wojnie zależy w ? od morale wojska i społeczeństwa a w ? od techniki wojskowej. Sam Carl von Clausewitz podkreślając rolę morale w sztuce wojennej piszę: ?wielkości moralne należą do najważniejszych przedmiotów na wojnie. Jest to duch, który przenika cały żywioł wojenny i sprzymierza się tym wcześniej i tym silniej z wolą, poruszającą i kierującą całą masą sił, że dąży razem z nią do jednego celu i że wola sama jest wielkością moralną[52].


Powstanie Warszawski, kpt. Zbigniew Piasecki, opowiada o patriotyzmie współczesnej młodzieży

Tożsamość narodowa i patriotyzm uwydatnia się zwłaszcza w czasie zagrożenia[53]. Schemat ten uwidocznił się zwłaszcza w dziejach naszego narodu. W obliczu niemożliwości podjęcia regularnej walki z zaborcami, nasi rodacy skupili się na ochronie wartości w obrębie swoich małych ojczyzn. Kultura, język, regionalne tradycje, wiara – wartości te wówczas znacznie zyskały na znaczeniu. Polacy wiedzieli że poprzez pielęgnowanie poszczególnych cech, na które mieli wpływ w obrębie swojego terytorium mogli utrzymać ?niewidzialne? państwo jakim była przez 123 lata Polska. Zaborcy odebrali polskiemu narodowi wolność, ale nie zdołali wyrwać z polskich serc nadziei na jej odzyskanie[54]

Pisząc o ogromnej sile jaką wywołuje walka o swoją Ojczyznę, nie można zapomnieć wydarzeń związanych z I i II Wojną Światową. Kardynalnym symbolem ducha narodu Polaków i walki z hitlerowską agresją była obrona Westerplatte we wrześniu 1939 roku. Stwarza ona obraz zaciętości i skuteczności z jaką potrafi walczyć polski żołnierz, który „jeśli tylko otrzyma uzbrojenie porównywalne do uzbrojenia wroga i będzie miał dobrych, równie kochających Ojczyznę co on, dowódców, jest w stanie walczyć o własny honor i o wolność swojego kraju, nawet z prawie 20-stokrotnie przeważającym liczebnie wrogiem[55]        .

Historia ukazuje liczne analogie podobnych zbiorowych zachowań na całym świecie. W okresie pierwszych wojen przemysłowych budowa armii obywatelskiej i państwa narodowego stanowiła wyznacznik  nowej epoki w dziedzinie sztuki wojennej. Armia narodowa narodziła się wraz z uchwaleniem Konstytucji Francji z 1795 r, gdzie art. 9 nakładał na każdego obywatela obowiązek służby ojczyźnie, obrony wolności, równości i własności. Żołnierze narodowi w armii Napoleona nie byli już odzianymi w mundur chłopami pańszczyźnianymi w służbie króla, lecz jak ujął to R. Smith, nowa armia składała się z patriotów walczących ku chwale Francji[56]. Bez wątpienia był to jeden z kluczowych czynników sukcesów armii Napoleona.

O roli patriotyzmu i tożsamości w życiu narodu świadczy także udział całego polskiego społeczeństwa w zakończonej zwycięstwem wojnie polsko-bolszewickiej. W czasie jej trwania w szeregi walczących zaciągnęły się rzesze młodych ludzi, zarówno tych pochodzących z ubogich wiejskich rodzin, jak i tych wywodzących się z bogatych i wykształconych środowisk. Wówczas Cały naród do obrony granic Rzeczypospolitej, co okazało się wyjątkowym wydarzeniem nie tylko w dziejach Polski, lecz również w dziejach Europy. Bitwa warszawska jest uważana za osiemnastą najważniejszą bitwę w dziejach historii. Dzięki patriotyzmowi Polaków udało się zatrzymać komunistyczną ekspansję w Europie[57].

Zjawiska godzące w tożsamość narodową i postawy patriotyczne urastają do rangi poważnego zagrożenia. Zespół autorski opracowania Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski od X do XX wieku. Wnioski dla Polski w XXI wieku, do zasadniczych strategicznych zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego Polski zalicza między innymi utratę tożsamości narodowej obecnego i przyszłych pokoleń Polaków na skutek zaniechania bądź błędnego wychowania młodych pokoleń Polaków z pominięciem tradycji, kultury i historii narodowe oraz postępującą laicyzację, wzorem społeczeństw zachodniej Europy, społeczeństwa polskiego grożąca osłabieniem duchowej, społecznej i państwowej pozycji polskiego katolicyzmu i polskiego Kościoła[58].

Poruszana przez Autora problematyka znalazła także odzwierciedlenie w aktualnie obowiązującej Strategii Bezpieczeństwa Narodowego z 2014 roku, która zastąpiła mocno zdezaktualizowany dokument z 2007 roku. Jak podkreślają jej twórcy, jednym z zasadniczych działań społecznych w sferze bezpieczeństwa powinna być ochrona i umacnianie tożsamości narodowej.

W art. 95 wspomnianego dokumentu czytamy: Ważnym zadanie państwa jest zachowanie tożsamości narodowej poprzez pielęgnowanie kultury narodowej oraz ciągłości historycznej i pokoleniowej. Konieczna jest nie tylko ochrona dziedzictwa kulturowego i tożsamości narodowej, ale też wydobywanie tkwiącego w nich potencjału rozwoju i budowy nowoczesnego państwa. Działania w tym zakresie będą więc ukierunkowane na zapewnienie powszechnego i równego dostępu do kultury, aktywizację kapitału społecznego, a w jego ramach wzmacnianie postaw patriotycznych oraz aktywnego i świadomego obywatelstwa. Służyć temu będzie ochrona samego dziedzic-39 twa narodowego i jego cyfryzacja, otwarty dostęp do jego zasobów, rozwój edukacji obywatelskiej i kulturalnej w kształceniu ogólnym oraz wsparcie potencjału stowarzyszeń i organizacji pozarządowych zajmujących się tą problematyką.

Na gruncie innych państw sytuacja wygląda podobnie. Jednym z państw, w którym budowanie ducha patriotyzmu i pielęgnowanie tożsamości narodowej traktowane priorytetowo oraz ma ogromny wpływ na stan i kształtowanie bezpieczeństwa narodowego są Stany Zjednoczone. Jak podkreślają B. Didyk i A. Gmyz,  święta narodowe są tam bardzo hucznie obchodzone, w szkołach wychowanie patriotyczne ma bardzo duże znaczenie, większość produkcji filmowych w Stanach Zjednoczonych nie może obyć się bez patetycznych obrazów powiewającej Amerykańskiej flagi i docierającej zewsząd propagandy siły i miłości do ojczyzny. Jest to niebywale pozytywna postawa. Kształtuje wśród Amerykanów patriotyzm, odczucie dumy, a przede wszystkim poczucie odpowiedzialności każdego obywatela za przyszłość kraju. Taka postawa mieszkańców tego kraju zapewni mu nietykalność granic i sprawi, że każdy jego obywatel będzie dbał o siłę i bezpieczeństwo w swoim najbliższym otoczeniu[59].

Przytoczone przykłady są świadectwem priorytetowego znaczenia omawianych zagadnień w kontekście bezpieczeństwa narodowego zarówno Polski, jak i innych państw. 

V. KONIECZNOŚĆ KSZTAŁTOWANIA POSTAW PATRIOTYCZNYCH I PIELĘGNOWANIA TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ

Z dokonanej analizy współczesnego patriotyzmu i tożsamości narodowej Polaków oraz roli tych zagadnień w aspekcie bezpieczeństwa narodowego płynie jeden zasadniczy wniosek. W obliczu zaistniałych uwarunkowań należy podjąć działania mające na celu kształtowanie postaw patriotycznych i pielęgnowanie tożsamości narodowej Polaków. Dotyczy to zwłaszcza młodego pokolenia. Dokonać tego można przy pomocy istniejących już rozwiązań z pewnymi modyfikacjami, jak chociażby poprzez wykorzystanie systemu edukacyjnego. Warto także podjąć się wdrożenia nowych rozwiązań, czego przykładem mogło być systemowe ujęcie wysiłków trzeciego sektora na rzecz wychowania patriotyczno-obywatelskiego oraz wykorzystanie szans płynących z wzrastającej roli mediów społecznościach w czasach powszechnego dostępu do informacji. Są to jednak ogólniki, które Autor postara się rozwinąć.

Na rolę edukacji, zwłaszcza młodego pokolenia zwracał uwagę J. Nowak Jeziorański, podkreślając, że ?priorytetowym zadaniem jest wychowanie młodzieży w duchu naszych tradycyjnych wartości?.[60]Tym samym w pielęgnowaniu tożsamości narodowej Polaków oraz w kształtowaniu postaw patriotycznych ogromną rolę do odegrania ma system edukacji.  Szkoła, odrywa wielką rolę w kreowaniu sposobu myślenia i życia młodego człowieka. Jest także nieodłącznym elementem kształtowania się uczuć, w tym patriotyzmu. Józef M. Bocheński, XX-wieczny polski filozof i zakonnik pisze, że aby móc kulturę ojczystą w sobie rozwijać, trzeba ją przede wszystkim znać.?, a dalej pisze, że ?kto chce swoją ojczyznę kochać, musi ją poznać ?i im lepiej ją pozna, tym głębiej -ceteris paribus- będzie ją kochał.     

O potrzebie odpowiedniego systemu szkolnictwa dobitnie również mówił Stanisław Mackiewicz, publicysta, polityk i pisarz: ?w Polsce, gdzie patriotyzm świadomy wśród klas ludowych był rzeczą albo nieznaną albo przynajmniej nową, kształcenie go powinno się odbywać przez szkoły powszechne. Szkoła powinna wydrzeć dziecko wpływom innym, a wpoić mu patriotyzm[61].Zasadniczym zadaniem edukacji powinno być także kształtowanie tych wartości, od których zależy zaangażowanie się ogółu społeczeństwa w sprawy związane z obronnością, ochroną ludności, obroną cywilną i bezpieczeństwem państwa na wielu współzależnych od siebie płaszczyznach[62].

Miarą kształtowania polskiego patriotyzmu we współczesnym wydaniu oprócz zaangażowania w sprawy obronności i bezpieczeństwa państwa oraz pielęgnowania tożsamości narodowej powinny być również pracowitość, odwaga cywilna i uczciwość obywatelska poczynając od jednostek, a (co powinno być standardem) na instytucjach życia państwowego kończąc, w myśl konfucjańskiej zasady – gdy moja własna osoba jest w porządku, to porządek panuje także w rodzinie, gdy jest on w rodzinie, jest także w państwie, a gdy w państwie jest porządek, to porządek panuje na świecie[63].

Jak trafnie zauważa T. Ochocki, patriotyzm nie powinien być postrzegany jako własność konkretnej opcji politycznej. Patriotyzm nie jest ani prawicowy, ani lewicowy. Patriotyzm nie może stać się przedmiotem partykularnych gier politycznych, lecz jako kardynalna cnota polityczna i obywatelska, powinien wyrażać się w postawie powszechnego konsensusu wśród uczestników życia zarówno politycznego, jak i społecznego. Nie powinien polaryzować społeczeństwa, lecz je spajać i działać na zasadzie synergii[64]. Autor z przykrością stwierdza, iż ?granie? na uczuciach patriotycznych jest immanentną cechą sceny politycznej (i nie tylko) w Polsce, co przekłada się z kolei na zniekształcenie właściwego postrzegania patriotyzmu przez obywateli. Wobec tego jawi się potrzeba edukacji i kształtowania elit politycznych w taki sposób, aby patriotyzm był postrzegany w kategoriach interesu narodowego, a nie własnej partii politycznej.

Pewnym potwierdzeniem powyższej tezy są słowa wybitnego męża stanu Z. Brzezińskiego: niepokoi brak poważnej i dobrze funkcjonującej elity politycznej, szerząca się korupcja oraz pewien zanik poczucia odpowiedzialności za państwo, czyli czegoś, co nazwałbym odpowiedzialnym patriotyzmem i co na razie ustępuje miejsca głupowatemu szowinizmowi[65].

Niepodważalną rolę wychowawczą i państwowotwórczą pełnią siły zbrojne. Pożądane postawy i nawyki kształtowane są od wieków w wojsku, zwłaszcza w zakresie powszechnego przygotowania wojskowego młodzieży do obrony Ojczyzny oraz w zakresie sprawności wspólnego działania, dyscypliny, posłuszeństwa i odpowiedzialności za Ojczyznę, Ojcowiznę, za swoich bliskich i siebie. Siły zbrojne tworzą silne więzi między żołnierzem a narodem wraz z jego kulturą i tradycją. Debata wokół spraw bezpieczeństwa i obronności jaką zainicjowały wydarzenia na wschodzie Ukarany niewątpliwie sprzyja koncepcjom reform organizacji wojskowej w Polsce.

Autor wspiera idee utworzenia komponentu terytorialnego sił zbrojnych[66], który pomijając oczywisty wkład w potencjał obronny i odstraszania będzie mógł odegrać ważną rolę w pielęgnowaniu tożsamości narodowej i kształtowaniu postaw patriotycznych. Jak trafnie podkreśla Płk (r) dr hab. Józef Marczak jednym z zadań Obrony Terytorialnej w czasie pokoju powinien być między innymi współudział w powszechnym wychowaniu patriotycznym i obywatelskim dzieci i młodzieży, pielęgnacja i kontynuacja miejscowych tradycji niepodległościowych, wojskowych i społecznych, współudział w tworzeniu miejscowych więzi społecznych i obywatelskich?[67]

Warto zaznaczyć, iż postaw patriotycznych nie powinno się wymuszać, lecz promować i wspierać. Patriotyzmu bowiem da się nakazać, czy wpoić siłą. Niemniej państwo demokratyczne powinno w pełni wykorzystać swoje instrumentarium w celu kształtowaniu odpowiednich postaw i kreowaniu pożądanego stanu świadomości narodowej w tym zakresie. Do instrumentów państwa mogących realizować taką funkcję należą między innymi: oświata, polityka rodzinna i promocja aktywności obywatelskiej. Mając jednak na uwadze demokratyzację państwa i  odradzanie się społeczeństwa obywatelskiego oraz związane z tym szansę, podobne działania powinni inicjować także sami obywatele.

Rozwój sektora pozarządowego w Polsce świadczy o dokonującej się lub dokonanej integracji narodowej. Godna naśladowania postawa wielu młodych ludzi zrzeszonych w różnego rodzaju oddolnych inicjatywach wynika z zakorzenionej świadomości narodowej, która jest rezultatem ukształtowania się na podłożu wspólnoty losów dziejowych – kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego danego narodu[68]. Należy zatem przekuć ich wysiłki  działania służące kształtowaniu właściwych postaw u innych.

Wiele organizacji i stowarzyszeń w swoich celach statutowych ujmuje problematykę kształtowania świadomości obywatelskiej i patriotycznych postaw. Na szczególną uwagę zasługują organizacje paramilitarne[69] które zajmują się propagowaniem problematyki obronnej w społeczeństwie, tworzeniem społecznego lobby sił zbrojnych i obronności oraz rozbudowywaniem i utrzymywaniem bazy stanowiącej naturalne zaplecze i wsparcie obronności państwa, jako element kształtowania kadr instruktorskich stowarzyszeń społecznych[70]. Nieoceniona jest przede wszystkim ich rola w kształtowaniu właściwych postaw i pobudzaniu świadomości narodowej.

Pokazy taktyczne grup paramilitarnych w miejscowości Wojkowice.

Pokazy taktyczne grup paramilitarnych w miejscowości Wojkowice. Stowarzyszenia proobronne pełnią ważną funkcję w kształtowania postaw patriotyczno-obywatelskich i wpajaniu umiejętności z zakresu przysposobienia wojskowego oraz obrony cywilnej. / Źródło: Archiwum własne Autora.

W XXI wieku szczególną rolę w kształtowaniu postaw i przekazywaniu informacji odrywają media. Obecnie media spełniają różnorodne funkcje, w tym przede wszystkim informacyjną, motywacyjną, edukacyjną, kulturalną, rozrywkową i integracyjną. Wykorzystywane są przy tym oprócz wielonakładowych gazet i magazynów, radia, telewizje oraz udoskonalone formy nośników informacji takie jak Internet, sieci komputerowe, usługi teleinformatyczne, czy wydawnictwa multimedialne. Dlatego też ich rola w oddziaływaniu na społeczeństwo jest nieocenioną, tym samym należy podjąć działania mające na celu masowe zaangażowanie mediów w proces kształtowania postaw patriotycznych, wzbudzania świadomości historycznej , rozpowszechniania i kultury narodowej i propagowania zachowań propaństwowych.

Nie napawa optymizmem fakt, że media komercyjne głównego nurtu nie poczuwają się do pełnienia funkcji kulturalnej, edukacyjnej (poza pewnymi wyjątkami), czy integracyjnej. Nastawienie na zysk i wzbudzanie sensacji kosztem rzetelnej i wartościowej informacji w mediach stanowi poważne wyzwanie dla społeczeństwa nie tylko w Polsce. Wiele do życzenia pozostawia również postawa i etyka niektórych dziennikarzy. Warto jednak zauważyć wysiłki telewizji publicznej, która choć z różnym skutkiem, podejmuje się misji prowadzenia działalności proobywatelskiej,  prospołecznej i proobronnej. Ponad to, jak trafnie zauważa R. Jakubczak  zaniedbania, które obserwujemy w Polsce w kwestii włączenia mediów w działania propaństwowe, powodują, że tak potężny środek oddziaływania na społeczeństwo jest tylko w minimalnym stopniu wykorzystany[71]. W kontekście szeroko rozumianych mediów na uwagę zasługują także wysiłki polskiej kinematografii (o polskim kinie patriotycznym polecam świetny tekst Grzegorza Fortuny, który znajdziecie tutaj) oraz twórcy utworów muzycznych o charakterze patriotycznym (na przykład: Tadek – Żołnierze Wyklęci, Eldo – Nie pytaj o Nią, Horytnica – Mój Hymn i wiele innych).

Musimy pamiętać, że w dobie globalizacji i na obecnym poziomie dorobku technologicznego ludzkości kluczową rolę odgrywa Internet, gdzie również można odnaleźć wiele ciekawych i potrzebnych inicjatyw. Jedną z nich, którą Autor pragnie przybliżyć jest ?Głos Bohatera[72]?. Praca członków tego stowarzyszenia skupia się na cyklicznym organizowaniu wywiadów z żołnierzami, kombatantami oraz innymi zasłużonymi dla Polski osobami, których wspomnienia są utrwalane i prezentowane szerzej publiczności. Celem projektu jest także działalność edukacyjna w zakresie historii oraz kształtowanie postaw i wartości patriotycznych. Twórcy inicjatywy swoje cele realizują między innymi poprzez zbieranie informacji o bohaterach, którzy zasłużyli się w walce o wolną Polskę, propagowanie postaw i wartości patriotycznych oraz niepodejmowanie i wspieranie inicjatyw na rzecz pomocy kombatantom oraz współpracujemy z organizacjami o podobnych celach i zadaniach. Głównym kanałem komunikacji z potencjalnymi odbiorcami jest Internet, w tym przede wszystkim popularne serwisy społecznościowe (zwłaszcza zaś oficjalny kanał Stowarzyszenia na YouTube), co pozwala dotrzeć z tak wartościowym przekazem do szerokiego grona osób.

Członkowie Stowarzyszenia "Głos Bohatera" wraz z kpt. Zbigniewem Matysiakiem ps. Cowboj podczas obchodów jego 90 urodzin. / http://glosbohatera.com.pl/

Członkowie Stowarzyszenia „Głos Bohatera” wraz z kpt. Zbigniewem Matysiakiem ps. Cowboj podczas obchodów jego 90 urodzin. / http://glosbohatera.com.pl/

Jak podkreślają twórcy Stowarzyszenia – Mamy świadomość, że jesteśmy ostatnim pokoleniem, które może poznawać trudną historię naszego kraju nie tylko z książek ale także od jej naocznych świadków. Jako młodzi ludzie ? zadajemy pytania i szukamy odpowiedzi. Nasi bohaterowie to ludzie, którzy w trudnych momentach naszej historii podjęli decyzję o walce w obronie naszej Ojczyzny i wyznawanych przez siebie ideałów. O słuszności tego typu działań nie trzeba chyba nikogo przekonywać. W istocie stanowią one udaną próbę budowy „żywego pomnika” osób, które w walce o byt i przyszłość Ojczyzny zapłaciły najwyższą cenę.

>>> Zobacz projekt „Głos Bohatera” <<<

Co znamienne dla naszych czasów, w mediach społecznościowych odnajdujemy również wiele innych wartościowych inicjatyw ukierunkowanych na kształtowania świadomości historycznej, wzbudzających uczucia patriotyczne i dumę narodową. Przykładem może być w tym przypadku funpage ?Triumfy Oręża Polskiego?[73], którego celem jest propagowanie historycznych momentów chwały polskiego oręża. Obecnie w warunkach gwałtownego rozwoju urządzeń mobilnych i powszechnego do Internetu, taka forma przekazu nabiera kluczowego znaczenia. W świetle danych statystycznych z Facebooka w 2014 roku korzystało przeszło 12 mln. Polaków z czego największą grupę użytkowników stanowiły osoby w wieku od 19 do 25 lat.

Rys. 4. Koszulka ?Red is Bad? upamiętniająca Bitwę Warszawską 1920 roku. / Źródło: http://www.redisbad.pl/produkt/cud-nad-wisla-bitwa-warszawska-1920-kolekcja-unikalna, dostęp: 24.12.2014.

Rys. 4. Koszulka ?Red is Bad? upamiętniająca Bitwę Warszawską 1920 roku. / http://www.redisbad.pl

Kolejnym projektem godnym pochwały jest akcja ?Paczka Dla Bohatera?, której tegoroczny IV finał organizowała Grupa Rekonstrukcji Historycznej BORUJSKO przy wsparciu wielu wolontariuszy i pasjonatów. Celem akcji stała się wymierna pomoc dla kombatantów, w ramach której, udało się dostarczyć przeszło 500 paczek dla najbardziej potrzebujących. W życiu każdego narodu szanującego swoją tożsamość poprzez pamięć o bohaterach narażających swe życie w jego imię jest czymś szczególnym. Podobnych projektów jest dużo więcej. Na uwagę zdaniem Autora zasługuje także obserwowalny rozwój marek odzieżowych promujących historie Polski, wartości patriotyczne i kreujące poczucie dumy narodową.

Przykładem są tutaj chociażby marki odzieżowe takie, jak Red is Bad, czy Surge Polonia. Niejednokrotnie działalność młodych przedsiębiorców nie ogranicza się jedynie do produkcji i dystrybucji odzieży patriotycznej, lecz także animowanie licznych projektów. Jedna z akcji zainicjowana przez twórców marki Red is Bad doprowadziła do powstania w stolicy pomnika niezłomnego Rotmistrza Witolda Pileckiego[74]. Innym wyrazem kultywowania przez założycieli marki pamięci o bohaterach narodowych było się ufundowanie nagród dla uczestników gry miejskiej w Elblągu w postaci ubrań i wlepek zorganizowanej z okazji obchodów Narodowego Święta Niepodległości[75]. Pewien problemem stanowi jednak nadużywanie symboli patriotycznych, które stając się powszechnymi zatracają swoją godność i wyjątkowość. Karygodne jest przede wszystkim używanie symbolu Polska Walcząca w kontekście ulicznej agresji.

Ukształtowany w wyniku świadomego i zaplanowanego procesu oraz przy udziale właściwych instytucji, obywatel – patriota, winien cechować się umiejętnością krytycznego analizowania ustroju i zachowań ludzi rządzących, demaskowania wszelkich przejawów zła w wymiarze społecznym i politycznym, kontrolowania władz państwowych i samorządowych oraz ustanawianych przez nich praw, osobistym, pozytywnym wpływem na życie społeczne i polityczne poprzez odpowiedzialne uczestnictwo w wyborach oraz zaangażowanie się w życie wspólnoty lokalnej i narodowej. Tylko dobre wychowanie młodzieży w duchu patriotycznym i poszanowania tożsamości narodowej zapewni narodowi przetrwanie i pomyślny rozwój.

Musimy jednak zachować pewną ostrożność w swoich działaniach, gdyż jak trafnie zauważa T. Ochocki absolutyzacja i bezkrytyczne postrzeganie własnego narodu może doprowadzić do nacjonalizmu i ksenofobii, preferowanie tylko jednej religii, to najkrótsza droga do nietolerancji, natomiast sprowadzenie człowieka jedynie do funkcji państwa lub społeczeństwa to groźba totalitaryzmu[76]. Działaniom ukierunkowanym na kształtowanie postaw patriotycznych i pielęgnowanie tożsamości narodowej podejmowanym przez instytucje państwa jak i samych obywateli powinna przyświecać zasada traktowania Ojczyzny jako wielkiego zbiorowego obowiązku oraz przedmiotu szczególnej troski i zainteresowania nas wszystkich.

Mając na uwadze całość poczynionych jak dotąd rozważań, należy wskazać, iż konieczne staje się podjęcie działań o charakterze kompleksowym i systemowym. Polska jest jednak krajem, który nie powinien sobie pozwolić na eksperymenty. Powinniśmy korzystać raczej ze sprawdzonych rozwiązań płynących z doświadczeń historycznych. Przykładem wartym naśladowania było chociażby wychowanie obywatelskie w II RP. Wówczas wychowanie obywatelskie realizowane było przede wszystkim przez rodzinę, szkołę, organizacje przysposobienia wojskowego oraz wojsko[77].

Tezy zawarte w niniejszym tekście stanowią jedynie zarys poruszanej problematyki. Niezbędne są dalsze badania, zarówno jakościowe, jak i ilościowe oraz uszczegółowienie ich wyników. Te z kolei powinny służyć opracowaniu efektywnych koncepcji. Ostatecznym krokiem powinno być wdrożenie określonych rozwiązań prawnych i organizacyjnych, zarówno na szczeblu państwowym, jak i lokalnym. Istotną rolę w całym procesie powinien odegrać reformowany system edukacji oraz tworzone obecnie Wojska Obrony Terytorialnej. Niewątpliwie szanse i możliwości wiążą się także z potencjałem oddolnych inicjatyw obywatelskich i organizacji proobronnych.

Autor żywi nadzieję, iż udało mu się przekonać potencjalnego odbiorcę, co do tego jak ważna dla bezpieczeństwa narodowego jest tożsamość i patriotyzm. Jako Polacy powinniśmy zdawać sobie z tego sprawę najlepiej, mając przecież na uwadze burzliwie dzieje naszej walki o upragnioną i niepodległa Ojczyznę.

Choć dziś Polska jest niepodległym państwem to warto mieć uwadze słowa Józefa Piłsudskiego: Być zwyciężonym i nie ulec to zwycięstwo, zwyciężyć i spocząć na laurach – to klęska. O swoją Ojczyznę należy dbać i przyczyniać się do jej rozwoju we wszelkich dziedzinach każdego dnia. Każdy z nas powinien mieć w tym swój udział i dokonać patriotycznego ?rachunku sumienia?. Autor pragnie podziękować wszystkim tym, którzy w swojej codziennej pracy świadomie kierują się wartościami patriotycznymi i dbają o to, co dla życia i rozwoju Polski jest jegp zdaniem najważniejsze. 

Na koniec wypada przywołać słynne określenie stanu upadającego państwa polskiego w XVIII w. sformułowane przez C. v. Clausewitza: bezbronny step? droga publiczna dla obcych wojsk. Parafrazując jego osąd i przenosząc go na grunt rozważań o tożsamości narodowej i patriotyzmie współczesnych Polaków należy uniknąć za wszelką cenę sytuacji w której nasz całokształt niematerialnego dorobku narodowego stanie się takim właśnie ?bezbronnym stepem?, który chętnie zagospodarują inni. Jak podkreślał bowiem znany polski geograf R. Umiastowski, najlepszą ochroną granic jest świadomość narodowa. W kontekście poważnych zagrożeń w przestrzeni informacyjnej i zmian uwarunkowań strategicznego środowiska bezpieczeństwa Polski, słowa te wydają się nad wyraz aktualne.

PRZYPISY:

[1] S. Wronkowska, M. Zmierczak, Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa 2005, s. 24.
[2] M. Ossowska, Wzór demokraty, Daimonion, Lublin 1992, s. 24-27.
[3] Patrz: J. Turowski: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, 1994.
[4] R. Jakubczak, Społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego w XXI wieku, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006,  s. 14.
[5] A. Antoszewski, R. Herbut, Leksykon politologii, Alta 2, Wrocław 1997, s. 226.
[6] T. Żyro, Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWNWarszawa 2004, s. 30.
[7] R. Jakubczak, Społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa? op. cit., s. 16.
[8] A. Brzezińska, Dzieciństwo i dorastanie: korzenie tożsamości osobistej i społecznej, [w:] A. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 50.
[9] Patrz: M. Golka, Imiona wielokulturowości, Muza, Warszawa 2010.
[10] Patrz: A. Maslow, J. Radzicki, (tłum.), Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Wyd. 2, Warszawa 2009.
[11] Cameron, J. E. (1999). Social Identity and the Pursuit of Possible Selves: Implications for the Psychological Well-Being of University Students, Group Dynamics: Theory, Research, and Practice”, 1999, nr. 3, American Psychological Association, Waszyngton 1999, s. 179-189.
[12] Por. A. Skrabacz, Charakter narodowy Polaków a bezpieczeństwo narodowe, [w:] R. Jakubczak, J. Marczak (red.), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwanie i strategie, Bellona, Warszawa 2011, s. 231-234.
[13] A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
[14] Centrum Badań Opinii Społeczenej, Tożsamość narodowa Polaków oraz postrzeganie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, Warszawa, maj 2005.
[15] P. Boski, O byciu Polakiem w ojczyźnie i o z mianach tożsamości kulturowo-narodowej na obczyźnie, [w:] P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre, Tożsamość a odmienność kulturowa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1992, s. 71-75.
[16] S. Condor, Social Identity and Time, [w:] W.P. Robinson (red.), Social groups and identities: Developing the legacy of Henry Tajfel  University of Oxford, Oxford 1996, s. 286-299.
[17] Z. Ciećkowski, Rozważania o patriotyzmie, „Wojsko i wychowanie”, 2000, nr. 5, wyd. Czasopisma Wojskowe, Warszawa 2000,  s. 90-93.
[18] R. Jakubczak, Społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa? op. cit.
[19] J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, K. Przeworski, Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski od X do XX wieku.  Wnioski dla RP w XXI wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 50.
[20] E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego, zarządzanie bezpieczeństwem, Difin, Warszawa 2011, s. 62.
[21] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
[22] E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii? op. cit. s. 62.
[23] E. Lewandowski, Pejzaż etniczny Europy, MuzaWarszawa 2004 s. 333.
[24] J. Marczak, R. Jakubczak,  Doświadczenia organizacji?, op. cit., s. 72.
[25] Ibidem, s. 73.
[26] J. Marczak, O obronie militarnej Polski przełomu XX i XXI wieku, Bellona, Warszawa 1995,  s. 85.
[27] Patrz: http://www.nowastrategia.org.pl/sarmatyzm-chluba-czy-zguba/, dostęp: 20.09.2016.
[28] O. Narvoiš, Tożsamość narodowa a cechy osobowości młodych Polaków mieszkających na Litwie, Studia z Psychologii w KUL, tom 17, KUL 2011, s. 89.
[29] M. Wytyszkiewicz, Tożsamość narodowa Polaków – krytyczna refleksja, artykuł dostępny na stronie: Racjonalista.pl.
[30] E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego? s. 62.
[31] Patrz: http://nowyobywatel.pl/2012/04/12/kosciol-a-duch-kapitalizmu/, dostęp: 20.09.2016.
[32] Patrz: P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych, PWN, Warszawa 2009.
[33] O. Narvoiš, Tożsamość narodowa a cechy osobowości młodych Polaków mieszkających na Litwie, Studia z Psychologii w KUL, tom 17, Wyd.KUL 2011, s. 89.
[34] J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, K. Przeworski, Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski? op. cit., s. 13.
[35] J. J. Pawłowicz, Ideologia gender realnym zagrożeniem dla małżeństwa i rodziny, Teologia i Moralność, Tom 11, 2012, Dębica 2012, s. 145.
[36] Patrz: B. Wolniewicz, Z. Musiał, Ksenofobia i Wspólnota, Wydawnictwo ANTYK, Komorów 2010.
[37] J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, K. Przeworski, Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski? op. cit., s. 63.
[38] Z. Ciećkowski, Rozważania…, op. cit., s. 95;
[39] Ibidem.
[40] R. Jakubczak, R. Flis. Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku…, op. cit., s. 137.
[41] Ibidem.
[42] Ibidem, s. 40.
[43] F. Koneczny, O wielości cywilizacji, CapitalKomorów 1999, s. 294-301.
[44] F. Koneczny, Etyki a cywilizacje, Dom wydawniczy Ostoja, Krzeszowiec 2004, s. 40.
[45] P. Jaroszyński, Nasza Polska, Nr 27 (766) z 6 lipca 2010 r., s.17
[46] Zob. S. Makowski,  Romantyzm , WSiP, Warszawa 1993 s. 486-487
[47] T. Ochocki, Pojęcie patriotyzmu, [w:] K. Gąsiorek, W. S. Moczulski, Patriotyzm fundamentem bezpieczeństwa narodowego RP w XXI wieku, AON, Warszawa 2011, s. 10.
[48] B. Balcerowicz, Obrona Narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Bellona, Warszawa 2010, s. 58.
[49] Podając za: http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/czy-walczylbys-za-ojczyzne-nie-sorry-polsko/tprve, dostęp: 20.09.2016.
[50] Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 ? 2012  i nowsze, GUS,  Warszawa, październik 2013 roku.
[51] Jan Paweł II, Przemówienie na forum ONZ, cyt. za ?Tygodnik Powszechny? nr 42, 15 października 1995.
[52] C. V. Clausewitz, O wojnie, Wydawnictwo ?TEST?, Lublin 1995 r, s. 136.
[53] W. Stróźewski (.red), Klika refleksji o patriotyzmie [w:] Oblicza patriotyzmu, Wyd. WAM, Kraków 2010, s. 8.
[54] A. Franaszek, Polityka zaborców na ziemiach zagrabionych Rzeczypospolitej, Tygodnik Rodzin Katolickich, nr 2005/40/07, s.2-4.
[55] M. Sakowska, Patriotyzm a ojczyzna i ojcowizna, [w:] K. Gąsiorek, W. S. Moczulski, Patriotyzm fundamentem bezpieczeństwa narodowego RP w XXI wieku, AON, Warszawa 2011, s. 23.
[56] R. Smith, Przydatność siły zbrojnej, Sztuka wojenna we współczesnym świecie, Przekład: anna i Jacek Maziarscy, PISM, Warszawa 2010, s. 56-57.
[57] 73
[58] J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, K. Przeworski, Doświadczenia organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski? op. cit., s. 92.
[59] B. Didyk, A. Gmyz, Znaczenie doświadczeń historycznych i innych państw w kształtowaniu patriotyzmu jako podstawy tworzenia bezpieczeństwa narodowego [w:] K. Gąsiorek, W. S. Moczulski, Patriotyzm fundamentem bezpieczeństwa narodowego RP w XXI wieku, AON, Warszawa 2011, s, 76.
[60] Por.: 6.05.2010 w telewizyjnej audycji ?Warto rozmawiać? (TVP1) znany poseł z Krakowa J. Gowin wypowiedział trafny postulat: Polsce potrzebne są Szkoły Rycerskie?.
[61] S. Mackiewicz, Dwa czynniki patriotyzmu, „Polska” nr 7 z 6 lipca 1921 r., s. 3-5
[62] Patrz: J. Kunikowski (red.), Przygotowanie obronne społeczeństwa, Bellona, Warszawa 2001.
[63] A. Zwoliński, Chiny. Historia. Teraźniejszość, Wyd. WAM, Kraków 2007, s. 66
[64] T. Ochocki, Pojęcie patriotyzmu, [w:] K. Gąsiorek, W. S. Moczulski, Patriotyzm fundamentem…, op. cit.,  s, 13.
[65] Polska nie jest prowincją Europy, Rzeczpospolita z 17.08.2000.
[66] Patrz: http://www.nowastrategia.org.pl/obrona-terytorialna/, dostęp: 20.09.2016.
[67] J. Marczak, Koncepcja Strategiczna Obrony Terytorialnej Polski w XXI wieku /wizja strategiczna Obrony Terytorialnej Polski 2010/, http://www.obronanarodowa.pl/artykuly/display/koncepcja-strategiczna-ot-wedlug-plk-r-dr-hab-jozefa-marczaka, dostęp: 20.09.2016.
[68] S. Kowalczyk.  Człowiek a społeczność. Zarys filozofii społecznej, UMCS, Lublin 1994. s. 276.
[69] Autor docenia i szanuje działalność na rzecz obronności państwa i wychowania młodego organizacji działających w trzecim sektorze, takich jak między innymi: Obrona Narodowa, Strzelec, FiA, Harcerstwo itp.
[70] J. Kardas, Edukacja obronna w Polsce,  Ministerstwo Obrony Narodowej – Egros, Warszawa 1999. s. 112-113.
[71] R. Jakubczak, Społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa? op. cit. s. 149.
[72] Patrz: http://glosbohatera.com.pl/, dostęp: 20.09.2016.
[73] Patrz: https://www.facebook.com/TriumfyOrezapolskiego?fref=ts, dostęp: 20.09.2016.
[74] Witold Pilecki (pseud. Witold Druh, Tomasz Serafiński; 1901?1948) ? Polski wojskowy, żołnierz podziemia, organizator ruchu oporu i samopomocy w Auschwitz-Birkenau.
[75] Patrz: http://www.redisbad.pl/informacja/63/nasze-akcje, dostęp: 20.09.2016.
[76] T. Ochocki, Pojęcie patriotyzmu? op. cit., s. 17.
[77] B. Balcerowicz, Obrona Narodowa? op. cit.,  s. 21.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.